12
169 Fiziksel Aktivite
12 Fiziksel Aktivite
Prof. Dr. Gönül Dinç HORASAN Özet Bulgular
• Boş zamanlarda yapılan fiziksel aktivite açısından erkeklerin yüzde 23’ü yeterli, yüzde 22’si orta ve yüzde 55’i düşük düzeyde fiziksel aktiviteye sahiptir, bu oranlar kadınlarda sırasıyla yüzde 13, yüzde 18 ve yüzde 69’dur. Erkek ve kadınlarda yeterli ve orta düzeyde fiziksel aktivite yapan kişilerin oranı yaş arttıkça azalmaktadır.
• Erkeklerin ve kadınların yaklaşık yarısı televizyon veya bilgisayar başında günde dört saatten daha fazla zaman geçirdiğini belirtmiştir. Erkekler kadınlara göre daha fazla süreyi bilgisayar başında geçirmektedir. Kadınların erkeklere göre televizyon izleme süresi daha fazladır.
• Erkeklerin yaklaşık dörtte biri, kadınların ise yaklaşık beşte biri günde 5 kat veya daha fazla merdiven çıktığını belirtmiştir.
• Çalışan kişilerin çok az bir bölümü (erkeklerde yüzde 6, kadınlarda yüzde 9) işyerine en az 30 dakika yürüyerek gitmektedir.
• Erkeklerin kadınlara göre çalışma ortamında fiziksel aktivite düzeyi daha fazladır. Çalışan her 10 erkekten ikisi orta düzey, üçü ağır düzey fiziksel aktivite yaptığını belirtmiştir. Çalışan kadınların ise yalnızca yüzde 10’u orta düzey, yüzde 18’i ağır düzey fiziksel aktivite yapmaktadır.
• Erkek ve kadınlarda benzer olmak üzere yakın dönemde fiziksel aktivite düzeyini arttıranların oranı yüzde sekiz; fiziksel aktivite düzeyini arttırmayı düşünenlerin oranı ise yaklaşık yüzde 40 olarak saptanmıştır.
• Boş zaman, ev yaşamı, ulaşım ve çalışma ortamı fiziksel aktivite düzeyi kadınlarda, yaş arttıkça ve kentsel yerleşim yerlerinde daha yetersizdir. Bölgesel farklılıklar önemsizdir.
Türkiye Kronik Hastalıklar ve Risk Faktörleri Sıklığı Çalışması
170
12.1 Giriş
Yetersiz fiziksel aktivite önemli bir halk sağlığı sorunudur. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tahminlerine göre dünyada gerçekleşen ölümlerin yüzde 1.9’u, hastalık yükünün 19 milyon DALY’si yetersiz fiziksel aktivite nedeniyle olmaktadır. Dünyada meme kanseri, kolon-rektum kanseri ve tip 2 diyabet olgularının yüzde 10-16’sından, iskemik kalp hastalıklarının yüzde 22’sinden yetersiz fiziksel aktivite sorumlu tutulmaktadır. DSÖ tahminlerine göre Türkiye’de hastalık yükünün yüzde 8-16’sı yetersiz fiziksel aktiviteye bağlıdır. Küresel düzeyde fiziksel inaktivite prevalansının yüzde 17 (bölgelere göre dağılım aralığı yüzde 11-24); orta düzeyde fiziksel inaktivite prevalansının ise (haftada <2.5 saat) ise yüzde 41 (bölgelere göre dağılım aralığı yüzde 31-51) olduğu bildirilmektedir (1). Ülkemizde 2002-2004 yılları arasında yürütülen Türkiye Hastalık Yükü Çalışmasında fiziksel hareket alışkanlığının yeterli olması durumunda hastalık yükünün yüzde 4.3’ünün önlenebileceği saptanmıştır (2).
Ulusal sağlık politikasında fiziksel aktivite düzeyinin arttırılması önemli bir hedef olarak ele alınmaktadır.
Ülkemizde Şubat 2010’da yayınlanan “Türkiye Obezite (Şişmanlık) ile Mücadele ve Kontrol Programı”
obezite ile mücadelede yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanmasına yönelik önlemlerin yanısıra toplumda düzenli fiziksel aktivitenin desteklenmesini de kapsadığından adı “Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı” olarak değiştirilmiştir. Bu programın etkililiğini değerlendirmek için Türk toplumunun fiziksel aktivite düzeyinin bilinmesi önemlidir (3).
Ülkemizde bu konuda yürütülmüş çalışmalarda fiziksel aktivite düzeyinin değerlendirmesinde farklı tanımlar kullanılmıştır. Ancak tüm çalışmalar Türk toplumunda fiziksel aktivite düzeyinin yetersiz olduğunu göstermektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından 30 yaş üstü 15468 kişi üzerinde yapılan Sağlıklı Beslenelim, Kalbimizi Koruyalım Araştırması’nda düzenli olarak fiziksel aktivite yapanların yüzde 3.5 düzeyinde olduğu saptanmıştır (4). Ulusal Hane Halkı Araştırması’na göre ise kişilerin yüzde 20’sinin hareketsiz yaşadığı, yüzde 16’sının yetersiz düzeyde fiziksel aktivite yaptığı saptanmıştır (3).
İzmir’de yürütülen Balçova’nın Kalbi Projesinde 30 yaş ve üzeri bireylerde erkeklerin yaklaşık üçte ikisinin kadınların altıda beşinin fiziksel aktivite yaptığı (5), Antalya’da yürütülen bir çalışmada ise kentsel mahallede yaşayanların yaklaşık yarısı, gecekondu mahallesinde yaşayanların ise üçte birinin boş zamanlarında fiziksel aktivite yaptığı belirlenmiştir (6). Türk toplumunun fiziksel aktivite düzeyi konusunda toplumu temsil eden, güncel ve ayrıntılı bir değerlendirme bulunmaması nedeni ile bu çalışma kapsamında fiziksel aktivite düzeyi değerlendirilmiştir.
12.2 Yöntem ve Tanımlar Fiziksel Aktivite Düzeyi
Fiziksel aktivite düzeyini tanımlamak için uluslararası düzeyde ortak bir tanım söz konusu değildir.
Çalışmaların çoğunda anketlerle beyana dayalı olarak boş zaman aktiviteleri sorgulanmakta, bazı çalışmalarda boş zaman aktivitelerine ek olarak ev yaşamı, ulaşım ve çalışma ortamında yapılan fiziksel aktiviteler de sorgulanmaktadır (1,7). Fiziksel aktivite düzeyini değerlendirmek için boş zaman, ev yaşamı, ulaşım ve çalışma ortamında yapılan fiziksel aktiviteler konusunda oldukça ayrıntılı bilgi toplanmakta, bu veriler bir araya getirilip kişinin toplam fiziksel aktivite düzeyi belirlenmektedir. Bu değerlendirme, sorgulamanın ayrıntılı olması nedeniyle özel amaçlı çalışmalarda yapılabilmektedir (7). Bu çalışmada fiziksel aktivite yanı sıra kronik hastalıklar ve diğer risk faktörleri konusunda da bilgi toplandığından az sayıda fiziksel aktivite sorusu sorulabilmiştir. Kişilerin fiziksel aktivite düzeyi boş zaman, ev yaşamı,
171 Fiziksel Aktivite
ulaşım ve çalışma ortamı için ayrı değerlendirilmiştir. Aşağıda ankette yer alan fiziksel aktivite soruları ve değerlendirme şekli açıklanmıştır.
Boş Zamanlarda Yapılan Fiziksel Aktivite Düzeyi
Kişilerin boş zamanlarında yaptıkları fiziksel aktivite düzeyleri beyana dayalı olarak belirlenmiştir.
Fiziksel aktivitenin şiddeti, sıklığı ve süresi konusunda bilgi toplanmıştır. Bu amaçla orta ve ağır düzey fiziksel aktivite düzeyleri sorgulanmıştır. Kişilere en az 10 dakika süren ve kalp atışlarını ya da solunumlarını orta düzeyde artıran fiziksel aktivite, spor ya da boş zaman aktiviteleri (yürüyüş, bahçe işleri, bisiklete binme gibi aktiviteler) yapıp yapmadıkları, yapıyorlarsa haftada kaç gün yaptıkları ve fiziksel aktivite yaptıkları günde kaç saat yaptıkları sorulmuştur. Kişilere ayrıca en az 10 dakika süren ve kalp atışlarını ya da solunumlarını ağır düzeyde artıran fiziksel aktivite, spor ya da boş zaman aktiviteleri (koşma, hızlı tempo ile yürüme, yüzme, atlama gibi aktiviteler) yapıp yapmadıkları, yapıyorlarsa haftada kaç gün yaptıkları ve günde kaç saat fiziksel aktivite yaptıkları sorulmuştur. Bu iki sorudan elde edilen bilgilere dayalı olarak fiziksel aktivite düzeyi, haftada en az beş kez, en az 30 dakika, orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa “yeterli fiziksel aktivite düzeyi”, haftada 1-4 kez, en az 30 dakika, orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa “orta fiziksel aktivite düzeyi” ve haftada 1’den az, en az 30 dakika, orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa veya hiç fiziksel aktivite yapılmıyorsa “düşük fiziksel aktivite düzeyi” şeklinde tanımlanmaktadır (7).
Veri analizi aşamasında fiziksel aktivite süresinde hatalı veri girişinin yaygın olduğu saptandığından fiziksel aktivite düzeyi tanımında süre dikkate alınmamış yalnızca şiddet ve sıklığa göre tanımlama yapılmıştır. Haftada en az beş kez orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa “yeterli fiziksel aktivite düzeyi”, haftada 1-4 kez orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa “orta fiziksel aktivite düzeyi” ve haftada 1’den az orta veya daha ağır fiziksel aktivite yapılıyorsa veya hiç fiziksel aktivite yapılmıyorsa
“düşük fiziksel aktivite düzeyi” şeklinde tanımlanmıştır. Fiziksel aktivite tanımında süreyi dikkate almayan bu değişiklik nedeni ile boş zamanlarda yapılan fiziksel aktivite düzeyi gerçekte olduğundan daha fazla tahmin edilmiş olabilir.
Ev Yaşamı Fiziksel Aktivite Düzeyi
Kişilerin “genellikle günde ortalama kaç kat merdiven çıktığı sorgulanmış, bu soruya “Bir kat merdiven=10 basamak” açıklaması eklenmiştir. Ayrıca evde geçirilen sedanter süreyi tahmin etmek için “televizyon başında ve bilgisayar başında geçirdikleri süre” de sorgulanmıştır.
Ulaşım İçin Fiziksel Aktivite Düzeyi
Çalışan kişilere “iş yerine yürüyerek gidip gitmedikleri”, yürüyerek gidiyorlarsa bu sürenin 30 dakikadan az ya da uzun olup olmadığı sorulmuştur.
Çalışma Ortamı Fiziksel Aktivite Düzeyi
Çalışan kişilerin iş ortamında fiziksel aktivite düzeylerini belirlemek için de sekiz soru sorulmuştur.
Kişilerin “işyerimde genellikle oturarak çalışırım”, “işyerimde ayakta durarak çalışırım”, “yaptığım iş sürekli hareket etmemi gerektiriyor”, “yaptığım iş ağır eşyalar kaldırmamı gerektiriyor”, “işten sonra fiziksel yorgunluk hissederim”, “işyerimde terlememe neden olacak kadar fizik aktivite yapıyorum”,