Piyasa, alım ve satım işlemlerinin iletişim içinde yapıldığı mekânlar olarak tanımlanmaktadır. Piyasanın varlığından söz edebilmek için alıcı, satıcı ve satıma konu olan ürün veya hizmetin varlığından söz etmek gerekmektedir. Söz konusu alım satım işlemi ülke sınırları içinde yapıldığında iç piyasa, ülke sınırları dışında yapılıyorsa buna uluslararası piyasa denilmektedir (Rodoplu, 2019: 63).
Finansal piyasalar; tahvil, hisse senedi, döviz ve türev gibi varlıkların alım ve satımına aracılık edilen bir tür pazardır. Basitçe ifade etmek gerekirse işletmeler ve yatırımcılar para toplamak, işlerini büyütmek ve daha fazla para kazanmak için finansal piyasalarda faaliyet göstermektedir (corporatefinanceinstitute.com). Fon fazlası olan kişi veya kurumların, fon ihtiyacı olan tüm yatırımcılara fonun aktarımına aracılık edilmesini sağlayan sistemdir. İşlemin bir tarafı diğer tarafa göre daha fazla bilgiye sahip olabileceğinden, bilgi asimetrisi sorununa ve finansal kaynakların verimsiz kullanılmasına neden olabilmektedir. Bilgi asimetrisi sorununun çözüme kavuşturulması, yatırımcılar ile fon sahipleri arasındaki dengenin kurulmasına yardımcı olur (Darskuviene, 2010: 6). Tasarrufların yatırıma tahsis edilmesi için yeni kanallar sunmaktadır. Tasarruf yapanlar ve yatırımcılar ekonominin sağladığı yatırım yapma ve tasarruf etme imkânlarına sahiptirler.
Dolayısıyla finansal piyasalar, tasarruf ve yatırım imkânlarını arttırdığından ekonomik kalkınmaya katkıda bulunur (Bagri, vd., 2007: 2).
38 1.11.2. Finansal Piyasaların Yapısı
Finansal piyasalar salt fon arz edenler ve fon talebinde bulunanların bir araya geldiği bir sistemden meydana gelmemektedir. Finansal piyasaları bu iki önemli aktör dışında fon akımına aracılık eden kurumlar, fon akışını temin eden finansal varlıklar;
piyasaların daha adil, şeffaf ve güvenli olmalarına katkı sağlayacak hukuki ve idari düzenlemeleri barındıran sistem olarak düşünmek gerekmektedir (Aydın, vd., 2013:
4).
Finansal sistemi meydana getiren unsurlar şunlardır:
Yatırım yapmak isteyenler (Fon ihtiyacı olanlar)
Tasarruf yapanlar (Fon fazlası olanlar)
Yatırım ve Finansman araçları
Yardımcı kurum ve kuruluşlar
Hukuki ve idari yapılar
Para, kredi ve finansal varlıklar finansal sistemlerde takas aracı olarak kullanılmaktadır. Mal ve hizmetlerin alternatif bir değer aracı olarak değiş tokuşa konu olması için aracılık hizmeti yaparlar. Modern bir finansal sistem bankaları, finansal piyasaları, finansal araçları ve finansal hizmetleri içerebilir. Finansal sistemler fonların tahsis edilmesine veya ekonomik sektörler arasında aktarımına imkân sağlamaktadırlar (Sreevidya, 2014: 4). Finansal piyasaların etkinliğinin sağlanması, toplanan fonların yatırımlara yönelmesini hızlandırmaktadır.
1.11.3. Finansal Piyasaların Fonksiyonları
Sermaye piyasalarının iki fonksiyonundan bahsetmek mümkündür. Birincisi, tasarruf sahiplerinin fonlarının piyasaya aktarılmasına aracılık etmektir. İşletmeler kapasite artırımı ve yeni yatırımlar için sermayeye ihtiyaç duymaktadırlar. Sermaye piyasalarının birinci fonksiyonu bu ihtiyacı gidermede etkinlik sağlamaktadır.
İkincisi fonksiyonu, sermaye piyasalarında işlem gören firmalar göz önünde bulunduğundan daha iyi yöneticileri iş başına getirmek istemektedirler (Özdemir, 2016: 331). Şirketin iyi yönetilmemesi durumda sermaye piyasasında faaliyet gösteren işletmenin pay senetlerinin değerinde ciddi düşüş yaşanabileceğinden, şirketlerin daha iyi yönetilmelerine önemli katkı sağlayabilecektir.
39 Finansal araçların alınıp satıldığı veya takas edildiği bir Pazar olan finansal piyasalar aşağıdaki üç ana ekonomik fonksiyonu sağlar:
I. Fiyat keşfi, alıcılar ve satıcılar arasındaki işlemler sonucunda, işlem gören finansal varlığın fiyatını belirledikleri anlamına gelir.
II. Likidite fonksiyonu, yatırımcılara bir finansal enstrümanı satma fırsatı sağlar, çünkü likidite bir finansal varlığın herhangi bir zamanda gerçeğe uygun piyasa değerinden satma yeteneğinin bir ölçüsüdür.
III. İşlem maliyetlerini azaltma, piyasa ekonomilerinde, kurumların ve araçların varlığına ilişkin ekonomik mantık, işlem maliyetleri ile ilgilidir, bu nedenle faaliyetlerini devam ettiren kurumlar ve araçlar en düşük işlem maliyetlerine sahip olanlardır (Darskuviene, 2010: 8).
1.11.4. Finansal Piyasaların Sınıflandırılması
Teknolojik gelişmelerin bilgiye daha kolay ulaşmayı sağlaması neticesinde finansal sitem de pozitif etkilenmiştir. Teknolojik ve ekonomik gelişmeler neticesinde finansal piyasalar pek çok farklı açıdan sınıflandırılabilmektedir. Aşağıda finansal piyasaların en çok tercih edilen sınıflandırmalara yer verilecektir.
1.11.4.1. Para ve Sermaye Piyasaları
Para piyasası, kısa vadeli (bir yıldan kısa) fon arz ve talebinin bir araya geldiği piyasalar olarak tanımlanmaktadır. Para piyasalarında kısa vadeli fon ihtiyacı olanlar ile kısa vadeli fon fazlasına sahip yatırımcıların bir araya getirildiği piyasalar olarak adlandırılmaktadır. Fon fazlası olan taraf faiz geliri elde ederken fon ihtiyacı olan taraf ise fon kullanmanın yani borçlanmanın bedeli olan faizi ödemektedirler.
Sermaye piyasası, uzun vadeli finansal varlıkların bulunduğu (bir yıldan daha uzun vadeli) piyasalardır. Sermaye piyasasından elde edilen fonları işletmeler makine ve teçhizat gibi maddi duran varlıkların satın alınmasında kullanmaktadırlar (SPL, 2014: 5).
40 1.11.4.2. Birincil ve İkincil Piyasalar
Birincil piyasalar, menkul kıymet ihracı gerçekleştirilen şirketler ve tasarruf sahiplerinin/alıcıların aracısız olarak karşılaştıkları piyasadır. Ayrıca pay senetleri ve tahvillerin ilk kez piyasaya sürülerek ihraçtan alındığı piyasa olarak da adlandırılmaktadır (ekodiyalog.com). Söz konusu piyasada ilk defa piyasada işlem görecek olan varlıklar doğrudan bir alıcıya satılmakta ya da bir kurumun aracılığı ile alınıp satılmaktadır.
İkincil piyasalar mevcut, hali hazırda bedeli ödenmemiş menkul kıymetlerin yatırımcılar arasında işlem gördüğü piyasalardır (dl4a.org). Finansal araçların birinci piyasada ihracı söz konusu olunca, sonraki adım bu varlıkların ikincil piyasada alım satıma dâhil olmasıdır. İkincil piyasada yüksek miktarda tasarrufa sahip iş adamları, kamu şirketleri ve tüketicilerin bulunduğu finansal ünitedir. İkincil piyasalar alım satım işleminin hızlı ve verimli yapılabildiği merkezileştirilmiş piyasalar olarak adlandırılmaktadır (Parasız, 2007: 21). İkincil sermaye piyasalarına verilebilecek en iyi örnek borsalardır.
1.11.4.3. Organize ve Tezgah üstü Piyasalar
Finansal piyasalar örgütlenme yapılarına göre organize ve tezgâh üstü piyasalar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Organize piyasalar, alıcı ve satıcıların belirli bir fiziksel yerde, kamu gözetimi ve denetimi altında alım satım işlemlerini yaptıkları piyasalardır. Tezgahüstü piyasalar ise düzenli borsalarda yapılmayan işlemleri içine alan ve işlem kurallarının alıcı ve satıcı tarafından serbest olarak belirlendiği piyasalardır. Borsada işlem görmeyen ve borsaya kote edilmemiş finansal varlıkların alım ve satımı tezgahüstü piyasalarda yapılmaktadır (SPL, 2014: 223). Borsaya kote olmuş finansal varlıkların da alım ve satımı tezgahüstü piyasalarda yapılabilmektedir.
1.11.4.4. Vadeli İşlem ve Spot Piyasalar
Ödemenin yapılış şekline göre vadeli ve spot piyasa şeklinde ayrılan piyasa türüdür.
Spot piyasa olarak da adlandırılan nakit piyasası, bir finansal aracın derhal alımı ve satımının yapıldığı piyasadır (Darskuviene, 2010: 13). Satın alınan finansal varlığın
41 teslim alınması ve ödemenin aynı zamanda yapıldığı piyasalardır. Vadeli işlem piyasası ise fiyatı başka ürünün fiyatına endeksli ürünler aracılığı ile varlığın teslim ve ödeme işleminin sonraki bir zamanda yapıldığı piyasalar olarak adlandırılmaktadır (Özçalık ve Soysal, 2016: 24). Bu piyasa türüne forward, swap ve opsiyon örnek verilebilir.
1.11.4.5. Borç ve Öz sermaye Piyasaları
Finansal piyasalarda en çok tercih edilen fon bulma yöntemi borçlanmaktır. Borç, borçlanma araçları ile temin edilebileceği gibi bankalardan da temin edilebilmektedir. Borç uzun ve kısa vadeli olabilir ayrıca borç vade sonunda faiz ve anapara ödemesi barındırmaktadır. Borç ve Öz sermaye Piyasaları, işletmelerin finansal ihtiyaçlarını karşılamak için sıkça başvurduğu finansman kaynaklarından birisi olduğu belirtilmektedir.
Öz sermaye piyasasındaki yatırımcılar hisse senedi satın alarak işletmeye ortak olurlar ve bazı haklar elde ederler (Aydın, vd., 2013: 7). Ortaklık hakkı elde eden yatırımcılar ile borç veren yatırımcıların kazanımları farklıdır. Birisi faiz geliri elde ederken, diğeri ise kar payı almaktadır.