Fikir ve Sanat Eserlerine İlişkin Uluslararası Hukuk Düzenlemelerinde Formalitelerin Yeri ve

A- Genel Olarak

Fikrî haklar alanında uluslararası sözleşmeler, 19. yüzyıl ortalarında fikrî hakların uluslararası ticaret bakımından taşıdığı önemin anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. 1800’lerin ortalarında özellikle Avrupa’da birçok ülkenin, fikrî hakların korunmasına ilişkin ikili veya çok taraflı anlaşmalar imzalamak sureti ile karşılıklı koruma temin etme yoluna gittikleri ve 1880’li yıllarda fikrî hakların korunmasına ilişkin çoğunluğu Avrupa ülkeleri arasında imzalanmış, yüzü aşkın çok taraflı anlaşma olduğu bilinmektedir.121 Gerek ulusal düzenlemelerle gerekse ikili yahut çok taraflı anlaşmalarla farklı kurallara tabi tutulan fikrî haklar alanında gerçek anlamda ilk uluslararası düzenleme 09 Eylül 1886 tarihli “Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına ilişkin Bern Sözleşmesi’dir.”122 1893 yılında, Bern Sözleşmesi’nin 1. maddesi gereğince, âkit devletler tarafından, edebiyat ve sanat eserlerinin korunması için Bern Birliği kurulmuştur. Sözleşme’nin kabulü ile Sözleşme’ye âkit devletler, ulusal kanunlarında eser sahiplerine tanımış oldukları

121 _{Prusya’nın 1827-1829 yılları arasında diğer Alman Konfederasyonu devletleri ile imzaladığı}

fikrî hakların korunmasına ilişkin karşılıklılık öngören anlaşmalar veya Fransa’nın 1843 yılında Sardinya ve 1851 yılında Büyük Britanya ve Portekiz ile akdettiği ikili sözleşmeler bu kapsamda örnek olarak verilebilir. Bkz: Janice T. Pilch, U.S. “Copyright Relations with the Central, East European and Eurasian Nations in Historical Perpective”, Slavic Review, Vol.65, No.2., Summer 2006, ss.325-348.

122 _{Bern Sözleşmesi ilk olarak 9 Eylül 1886 tarihinde kabul edilmiş olup müteaddit defalar revize}

edilerek değişikliğe uğramıştır. 24 Temmuz 1971 tarihinde kabul edilen Bern Sözleşmesi Paris metni son olarak 28 Eylül 1979’da revize edilmiş olup, bu metin halen geçerliliğini korumaktadır. URL: http://www.wipo.int/treaties/en/ip/berne/trtdocs [11.01.2008].

hakları ve korumayı, karşılıklı olarak diğer Birlik üyesi ülke vatandaşlarına da tanımayı kabul etmişlerdir.123

Bern Sözleşmesi, fikir ve sanat eserleri hukukunda formaliteler bakımından en önemli uluslararası belge niteliği taşımaktadır.

Bern Sözleşmesi’nin asgari haklar düzenlemesini kabul edilemez bulan Amerika kıtası ülkeleri başta olmak üzere bazı Afrika ve Asya ülkeleri ile Rusya, 1952 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Kurumu (“UNESCO”) önderliğinde hazırlanan Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi’ni imzalamışlardır.124 Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi, Bern Sözleşmesi’nin fikrî haklara sağladığı koruma seviyesine ulaşamamış olmakla birlikte, iç hukuk düzenlemelerinde tescil, işaretleme ve tevdi etme gibi formaliteleri korumaktaki ısrarı sebebiyle, Bern Sözleşmesi’ne taraf olmaktan uzun yıllar imtina eden Amerika’nın da imzaladığı bir uluslararası belge olması bakımından önem taşımaktadır.125 Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi, karşılıklılık ilkesine yer vermediği gibi ayrıca formaliteler bakımından Bern Sözleşmesi’nden tamamen ayrı bir yön takip ederek, fikir ve sanat eserlerinin âkit devletlerde korumadan yararlanabilmesi için bu eserlerin Sözleşme ile belirlenen fikrî hak işareti ile işaretlenmesi gerekliliğine dair bir düzenleme getirmektedir.126

Formaliteler bakımından önem taşıyan diğer bir uluslararası belge ise İcracı Sanatçılar, Fonogram Yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına Dair

123 _{Tekinalp, s. 68.} 124 _{Pilch, s. 332.} 125 _{a.g.m., s. 333.}

126 _{Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi’nin formalitelere dair maddesi ile ilgili açıklamalar için bkz.}

Sözleşmesi ilkelerinden “asgari haklar ve ulusal işlem”127 ilkelerine yer verilmiş ise de, Bern Sözleşmesi’nin formaliteler bakımından öngördüğü esaslar terk edilerek, Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi ile yapılan düzenlemeye benzer bir düzenleme yöntemi benimsenmiş ve sözleşme kapsamında korunan fonogramların işaretlenmesi bakımından genel bir formalite öngörülmüştür.128 Roma Sözleşmesi’nin yanı sıra icra ve fonogramlara ilişkin diğer bazı uluslararası sözleşmelerde de formalitelere ilişkin hükümler yer almaktadır.

Bu sözleşmeler fikir ve sanat eserleri hukukunda formaliteler bakımından önemli sonuçları olan uluslararası sözleşmelerdir. 1900’lü yılların sonuna doğru ekonomik düzenlemeler bakımından tüm dünyada yaşanan anlayış değişikliğinden fikrî haklar da nasibini almış ve uluslararası (“international”) yaklaşım yerini uluslarüstü (“supranational”) yaklaşıma bırakmaya başlamıştır. Formaliteler alanında bunun en büyük örneği, Dünya Fikrî Haklar Örgütü (“WIPO”) tarafından hazırlanan “Görsel-İşitsel Eserlerin Uluslararası Tesciline ilişkin Sözleşme’dir”.129 Kanaatimizce bu sözleşme, yukarıda sözü edilen sözleşmelerden farklı bir niteliktedir. Zira bu sözleşme ile âkit devletler, görsel- işitsel eserlerin uluslararası tescilinin sağlanabilmesi için bir birlik kurulmasını ve uluslararası bir sicil oluşturulmasını kabul etmişler ve ayrıca sicile tescil edilmiş eserler bakımından sicilde yer alan kayıtların doğruluğunu, karine130 olarak tanıyacaklarını taahhüt etmişlerdir.

127 _{Uluslararası hukuk literatüründe, asgari haklar, “iure conventionis”, ulusal işlem ilkesi ise}

“national treatment principle” olarak ifade edilmektedir.

128 _{Roma Sözleşmesi’nin formalitelere dair maddesi ile ilgili açıklamalar için bkz. IV. D.}

129 _{Orijinal ismi, “Treaty on the International Registration of Audiovisual Works” olan sözleşme,}

“WIPO Film Register Treaty” olarak da anılmaktadır. Türkiye bu sözleşmeye taraf değildir.

130 _{Bu bakımdan Sözleşme ile getirilen düzenleme ile sicile tescil edilen eserler bakımından bir}

Yukarıda açıklanan sebeplerle, formaliteler bakımından taşıdıkları önem dolayısı ile fikir ve sanat eserlerinin korunmasına ilişkin uluslararası asgari standartlar oluşturan Bern Sözleşmesi, Evrensel Telif Hakları Sözleşmesi ve Roma Sözleşmesi’nin formalitelere ilişkin düzenlemeleri ile uluslarüstü bir tescil sistemi oluşturan Görsel-İşitsel Eserlerin Uluslararası Tesciline ilişkin Sözleşme hükümleri aşağıda ayrıntılı olarak değerlendirilecektir. Ayrıca bu sözleşmeler ile aynı konularda düzenlemeler içeren ve formaliteler bakımından benzer nitelikte düzenlemeler getirilen diğer bazı uluslararası sözleşmelere de kısaca yer verilecektir.