ÜLKEMİZDE RİSKTEN KORUNMA AMAÇLI TÜREV ARAÇLARIN KULLANIMI VE MUHASEBE UYGULAMAS
KODU FİRMA ADI ENDEKS SEKTÖR
1 ARCLK ARÇELĠK A.ġ BIST 30 ĠMALAT
2 EREGL EREĞLĠ DEMĠR ÇELĠK T.A.ġ BIST 30 ĠMALAT
3 KCHOL KOÇ HOLDĠNG BIST 30 HOLDĠNG
4 MIGRS MĠGROS TĠCARET A.ġ BIST 30 TĠCARET
5 SAHOL SABANCI HOLDĠNG BIST 30 HOLDĠNG
6 THYAO TÜRK HAVA YOLLARI A.ġ BIST 30 ULAġIM
7 ULKER ÜLKER BĠSKÜVĠ A.ġ BIST 30 ĠMALAT
8 AEFES ANADOLU EFES SANAYĠ A.ġ BIST 50 ĠMALAT
9 AKSEN AKSA ENERJĠ ÜRETĠM A.ġ BIST 50 ELEKTRĠK
10 CCOLA COCA COLA ĠÇECEK A.ġ BIST 50 ĠMALAT
11 DOHOL DOĞAN HOLDĠNG BIST 50 HOLDĠNG
12 DYHOL DOĞAN YAYIN HOLDĠNG BIST 50 ĠMALAT
13 FROTO FORD OTOSAN A.ġ BIST 50 HOLDĠNG
14 YAZIC YAZICILAR HOLDĠNG BIST 50 HOLDĠNG
15 AKENR AK ENERJĠ ELEKTRĠK A.ġ BIST 100 ELEKTRĠK
16 AKSA AKSA AKRĠLĠK A.ġ BIST 100 ĠMALAT
17 AYGAZ AYGAZ A.ġ BIST 100 ĠMALAT
18 BRSA BRĠSA BRĠDGESTONE SANAYĠ A.ġ BIST 100 ĠMALAT
19 COMDO COMPENANTA DÖKÜM A.ġ BIST 100 ĠMALAT
20 DESPC DESPEC BĠLGĠSAYAR PAZARL A.ġ BIST 100 BĠLĠġĠM
21 DYOBY DYO BOYA FABRĠKA SANAYĠ A.ġ BIST 100 ĠMALAT
22 ERBOS ERBOSAN ERCĠYES BORU A.ġ BIST 100 ĠMALAT
23 GATE DATAGATEBĠLGĠSAYARMALZ. A.ġ BIST 100 BĠLĠġĠM
24 HURGZ HÜRRĠYET GAZETESĠ BIST 100 ĠMALAT
25 IZMDC ĠZMĠR DEMĠR ÇELĠK A.ġ BIST 100 ĠMALAT
26 MNDRS MENDERES TEKSTĠL A.ġ BIST 100 ĠMALAT
27 ÖZBAL ÖZBAL ÇELĠK BORU A.ġ BIST 100 ĠMALAT
28 PETUN PINAR ET VE UN A.ġ BIST 100 ĠMALAT
29 PNSUT PINAR SÜT VE SÜT ÜRÜN A.ġ BIST 100 ĠMALAT
30 SARKY SARKUYSAN ELEKTROLĠK A.ġ BIST 100 ĠMALAT
31 SKTS SÖKTAġ A.ġ BIST 100 ĠMALAT
32 TCELL TÜRKCELL ĠLETĠġĠM HĠZ. A.ġ BIST 100 ĠLETĠġĠM
33 TTKOM TÜRK TELEKOM A.ġ BIST 100 ĠLETĠġĠM
34 TUDDF T. DEMĠR DÖKÜM A.ġ BIST 100 ĠMALAT
35 VESTL VESTEL ELEKTRONĠK A.ġ BIST 100 ĠMALAT
36 ZOREN ZORLU ENERJĠ A.ġ BIST 100 ELEKTRĠK
KAP‟tan alınan finansal tablo bilgilerine göre BIST 100‟de yer alan banka dıĢındaki firmalardan 36 tanesi türev araçlardan yararlanmaktadır.
3. 2. 1. Analiz ve Bulgular
Ülkemizde türev araçlardan yeterince yararlanılmadığı, hatta birçok firma tarafından kullanılmadığı bilinmektedir. Bu amaçla araĢtırmaya dahil edilen firmaların 31 Aralık 2013 yılı bilançolarındaki türev araçlara iliĢkin tutarların bilanço içindeki oranlarına bakılarak türev araçların kullanımına dair tespitlere gereksinim duyulmaktadır. Bunun için firmaların mali tabloları ve bu tabloların dipnotlarından yararlanarak türev araçlarla ilgili bilgi ve veriler toplanmıĢtır.
Elde edilen olan bu veriler ile firmaların bilanço büyüklükleri içinde türev araçların payı çıkarılarak aĢağıdaki tablo oluĢturulmuĢtur. Buradaki amaç, firmanın aktif ya da pasif toplamı faaliyet hacmi ile ilgili bize bilgi verdiğine göre, bu büyüklük içindeki türev araçlara iliĢkin payın büyüklüğünü ortaya çıkarmaktır. Burada türev araç sözleĢmeleri büyük oranda ise bilançodaki türev araçlara iliĢkin rakamlar da büyük olacaktır düĢüncesinden hareket edilmektedir.
Tablo 16. BİST 100'deki Firmaların Türev Araç Kullanım Düzeyleri (2013 yılı) Sıra No Hisse Kod Finansal Varlıklar içindeki Türev araç toplamı (000) Aktif toplamı (000) Aktif içindeki Payı Borçlar içindeki Türev araç toplamı (000) Pasif Toplamı (000) Pasif içindeki payı Sektör 1 ARCLK 6.651 11.410.916 0,00058 14.497 11.410.916 0.00127 ĠMALAT 2 EREGL 7.374 14.034.484 0.00052 14.582 14.034.484 0,00103 ĠMALAT 3 KCHOL 47.279 58.789.960 0.00080 21.770 58.789.960 0,00037 HOLDĠNG 4 MIGRS 879 5.796.635 0.00015 869 5.796.635 0,00015 TĠCARET 5 SAHOL 1.767.417 206.570.819 0.00855 1.190196 206.570.819 0,00576 HOLDĠNG 6 THYAO 64.280 25.399.342 0,00253 233.949 25.399.341 0,00921 ULAġIM 7 ULKER - - - ¤ - ĠMALAT 8 AEFES - - - 479 22.366.984 0,00002 ĠMALAT 9 AKSEN 2.666 2.878.793 0,00093 - - - ELEKTRĠK 10 CCOLA - - - 477 7.005.775 0,000068 ĠMALAT 11 DOHOL 839 7.587.973 0,00011 2.440 7.587.973 0,00032 HOLDĠNG 12 DYHOL 839 3.787.930 0,00022 2.440 3.787.930 0,00064 ĠMALAT 13 FROTO - - 713 5.991.190 0,00012 HOLDĠNG 14 YAZIC 16.468 6.413.198 0,00256 31.968 6.413.198 0,00498 HOLDĠNG 15 AKENR 4.483 3.201.383 0,00140 23.238 3.201.383 0,00726 ELEKTRĠK 16 AKSA 524 1.811.605 0,00029 3.312 1.811.605 0,00183 ĠMALAT 17 AYGAZ - - - ĠMALAT 18 BRSA 40.452 1.405.425 0,02878 85 1.405.425 0,00006 ĠMALAT 19 COMDO - - - 3.598 847.991 0,00424 ĠMALAT 20 DESPC 145 70.858 0,0020463 - - - BĠLĠġĠM 21 DYOBY 1.684 626.134 0,00269 1.983 626.134 0,00317 ĠMALAT 22 ERBOS 2 189.891 0,00001 - - - ĠMALAT 23 GATE 243 78.945 0,00308 - - - BĠLĠġĠM 24 HURGZ - - - 2.440 1.438.404 0,00169 ĠMALAT 25 IZMDC 920 2.233.633 0,00041 14.364 2.233.633 0,00643 ĠMALAT 26 MNDRS 697 638.097 0,00109 6.164 638.097 0,00965 ĠMALAT 27 ÖZBAL 45 105.249 0,00043 362 105.249 0,00344 ĠMALAT 28 PETUN - - - ĠMALAT 29 PNSUT - - - ĠMALAT 30 SARKY 184 912.441 0,00020 1.294 912.441 0,00142 ĠMALAT 31 SKTS 577 478.230 0,00121 453 478.230 0,00095 ĠMALAT 32 TCELL - - - 2.122 21.255.619 0,00009 ĠLETĠġĠM 33 TTKOM 60.061 18.244.515 0,00329 24.665 18.244.515 0,00135 ĠLETĠġĠM 34 TUDDF 4.598 503.932 0,00912 1.251 503.932 0,00248 ĠMALAT 35 VESTL 491 5.636.808 0,00009 52.637 5.636.808 0,00934 ĠMALAT 36 ZOREN - - - 56.475 6.353.970 0,00888 ELEKTRĠK
Yukarıdaki tablo incelendiğinde, bilançodaki türev araçlar ile ilgili kalemlerin oransal olarak toplam içerisinde çok az olduğu görülmektedir. Söz konusu verilere göre ülkemizde türev araçlardan ne derece az yararlanıldığı BIST 100‟de bulunan finans
dıĢındaki firmalarda dahi çok az olduğu tablo sonuçlarına göre açıkça ortaya çıkmaktadır. Elde edilen oranlar incelendiğinde, oranların birbirlerine çok yakın olduğu ve özellikle herhangi bir sektörün öne çıkmadığı görülmektedir. Firmalarımızın risk yönetiminde türev araçlardan daha fazla yararlanmaları yurtiçi ve yurtdıĢında rekabette büyük avantajlara imkan sağlaması söz konusudur.
3. 2. 1. 1. Firmaların Karşı Karşıya Kaldıkları Riskler
Bu çalıĢmada, firmaların finansal tablo ve dipnotları incelenerek en fazla karĢı karĢıya kaldıkları riskler, bu riskleri yönetebilmek için izledikleri politikalar, risk yönetiminde kullandıkları firma içi ve firma dıĢı yöntemler incelenmektedir. Ġncelenen finansal tablolardan elde edilen bilgilerin her biri ayrıntılı olarak tablolarda ifade edilmektedir.
Tablo 17. Firmaların Karşı Karşıya Kaldıkları Riskler
Risk Türleri Firma sayısı %
Kredi riski 31 86
Faiz oranı riski 32 89
Fiyat riski 15 42
Yabancı para riski 36 100
Likidite riski 32 89
Tablo 17‟de finansal tabloları ve dipnotları incelenen 36 firmanın faaliyet dönemi süresince karĢı karĢıya kaldıkları riskler hakkında bilgiler bulunmaktadır. Firmaların en çok karĢılaĢtıkları risk yabancı para riski iken en az fiyat riski ile karĢılaĢmaktadırlar. Likidite riski, kredi riski ve faiz oranı riski hemen hemen firmaların çoğu tarafından karĢılaĢılmaktadır. Daha sonra ise, firmaların türev araç kullanımı incelenmektedir.
Tablo 18. Firmaların Türev Araç Kullanımı
Türev araç türleri Firma sayısı %
Futures 19 53
Forward 9 25
Opsiyon 10 28
Swap 29 81
Yukarıdaki tabloda ise, firmaların türev araç kullanımları incelenmiĢ olup en yaygın kullanılan türev araç swap iken, daha sonra futures gelmektedir. Opsiyon ve
forward ise firmaların yaklaĢık olarak %25‟i tarafından tercih edilmektedir. Bunun nedeni, tezgahüstü piyasalarda iĢlem gören forward ve opsiyon sözleĢmesiyle ilgili olarak güvence veren bir borsanın olmamasına bağlanabilir. Her ne kadar opsiyon organize borsalarda da iĢlem görse de iĢlemlerinin karmaĢıklığının tercih edilmemeye neden olması da mümkündür.
Daha sonra ise, türev araçların firmalar tarafından ne amaçla kullanıldığı araĢtırılmaktadır. Elde edilen veriler ise aĢağıdadır.
Tablo 19. Firmaların Türev Araç Kullanım Amacı
Türev araç türleri Firma sayısı %
Riskten Korunma Amaçlı (Hedging) 23 64
Alım Satım Amaçlı(Spekülatif) 4 11
Hedging + Spekülatif Amaçlı 9 25
Elde edilen sonuçlara göre 36 firmadan 23 adedi yani %64‟ü hedging amaçlı türev araç kullanıyorken, %11‟i sadece spekülasyon amaçlı türev araç kullanmakta, firmaların %25‟i ise hem hedging hem de spekülasyon amaçlı türev araçlardan yararlanmaktadır.
Firmaların en çok karĢı karĢıya kaldıkları risk türü yabancı para riski olduğundan finansal tabloları ve dipnotlardaki bilgilerden en çok iĢlem yapılan para birimlerini belirlemeye gereksinim duyulmaktadır.
Tablo 20. Firmaların En Çok İşlem Yaptıkları Yabancı Para Birimi
Yabancı para birimi Firma sayısı %
USD (Amerikan Doları) 36 100
EUR ( Euro) 34 94
GBP (Ġngiliz Sterlini) 6 17
JPY ( Japon Yeni) 1 3
JOD (Ürdün Dinarı) 1 3
INR (Hindistan Rupisi) 1 3
ZAR (G. Afrika Randı) 1 3
PKR (Pakistan Rupisi) 1 3
RUB (Rus Rublesi) 2 6
RON (Rumen Leyi) 2 6
Tabloda görüldüğü gibi firmaların tamamı Amerikan Doları‟nı kullanmaktadır. Dolar‟dan sonra en çok iĢlem yapılan para birimi Euro ve daha sonra Ġngiliz Sterlini‟dir.
3. 2. 1. 2. Firmaların Risk Kontrolü Yöntemleri
Firmaların faaliyetleri sırasında karĢılaĢtıkları faiz oranı riski, yabancı para riski, likidite riski, kredi riski ve fiyat riski gibi riskleri nasıl kontrol altında tutmaya çalıĢtıkları incelendiğinde önemli sonuçlar bulunmuĢtur. Bu sonuçlar her bir risk unsuru için ayrı ayrı değerlendirilmiĢtir.
3. 2. 1. 2. 1. Faiz Oranı Riski
Faiz oranı riski, finansal durum tablosu (bilançoya) yansıtılmıĢ bulunan faiz içeren finansal araçlardan ve finansal durum tablosuna yansıtılmamıĢ olan diğer bazı finansal araçlardan (bazı kredi taahhütleri) kaynaklanmaktadır. Faiz oranı riskinin kontrolünde firmaların finansal tablo ve dipnotları araĢtırıldığında elde edilen veriler aĢağıdadır:
Tablo 21. Faiz Oranı Risk Kontrolündeki Yöntemler
Risk kontrolü yöntemleri Firma sayısı %
Türev araç kullananlar 1 3
Diğer yöntemleri kullananlar 15 47
Türev araç + diğer yöntemler 16 50
Toplam 32 100
Elde edilen bilgilere göre firmalardan dört firma hariç diğerleri faiz oranı riski ile karĢı karĢıya kalmaktadır. Bu firmalardan 15 adedi yani %47‟si türev araçlardan yararlanmadan faiz oranı riskinden kurtulmaya çalıĢmakta, sadece bir firma %3‟ü türev araçları kullanarak faiz oranı riski ile baĢa çıkmakta ve kalan %50‟si ise hem türev araçları hem de diğer yöntemleri kullanarak faiz oranı riskini kontrol etmektedir.
Faiz oranı risk düzeyini kontrolünde türev araç kullanan firmaların tercihleri ise aĢağıdaki tablodadır:
Tablo 22. Faiz Oranı Risk Kontrolünde Türev Araç Tercihi
Kullanılan türev araçlar Türev araç sayısı
Futures 2
Forward -
Opsiyon 3
Swap 16
Elde edilen verilere göre en faiz oranı riskinin kontrolünde en çok tercih edilen faiz oranı swap sözleĢmeleri olmaktadır.
Faiz oranı risk kontrolü için firmaların türev araç haricinde tercih ettikleri diğer yöntemlerle ilgili olarak elde edilen veriler aĢağıdadır:
Tablo 23. Faiz Oranı Risk Kontrolündeki Diğer Yöntemler
Diğer yöntemler Firma sayısı
Faiz oranına duyarlı varlık ve borçların vade ve miktar dengelenmesi 22
Sabit faiz oranından borçlanma 4
Nakdi vadeli mevduat olarak değerlendirilme 4
Faiz oranlarını sürekli güncelleme 7
Faiz değiĢimine duyarlı varlıkların kısa vadeli elde tutulması 2
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi, firmaların büyük bir çoğunluğu türev araç dıĢında faiz oranı riskine karĢı korunmak için, varlıkların ve borçların miktar ve vadelerini dengeleyerek faaliyette bulunmayı tercih etmektedirler.
3. 2. 1. 2. 2. Yabancı Para Riski
Yabancı para riski, geçerli olan para birimi dıĢında baĢka bir para biriminden ihraç edilmiĢ finansal araçlarda ortaya çıkmaktadır. Yabancı para riskinin geçerli para biriminden düzenlenmiĢ finansal araçlarda ortaya çıkması mümkün değildir. Firmanın önemli düzeyde iliĢkisinin bulunduğu her bir yabancı para için duyarlılık analizi yapılmakta ve kamuoyuna açıklanmaktadır.
Finansal tablo ve dipnotları incelenen firmalara ait yabancı para riskinden korunmada kullandıkları yöntemlere ait bilgiler aĢağıdadır.
Tablo 24. Yabancı Para Risk Kontrolü Yöntemleri
Risk kontrolü yöntemleri Firma sayısı %
Türev araç kullanımı 5 14
Diğer yöntemler 16 44
Türev araç+ Diğer yöntemler 15 42
Toplam 36 100
Firmaların %14‟ü sadece türev araçlardan yararlanarak yabancı para riskini yönetmektedirler. %42‟si hem türev araç hem de türev araç dıĢındaki diğer yöntemlerden yararlanarak yabancı para riskini kontrol ederken %44‟ü diğer yöntemleri tercih etmektedir.
Firmalardan yabacı para riskinin yönetiminde türev araçları tercih edenlerin hangi türev araçları kullandığı araĢtırılmaktadır.
Tablo 25. Yabancı Para Risk Kontrolündeki Türev Araçlar
Kullanılan Türev Araçlar Firma sayısı
Futures 5
Forward 6
Opsiyon 4
Swap 10
Elde edilen verilere göre, firmalar yabancı para riskini yönetmek için en çok swap iĢlemlerini, daha sonra forward iĢlemlerini tercih ederken, en az da opsiyon iĢlemlerini tercih etmektedirler.
Tablo 26. Yabancı Para Risk Kontrolündeki Diğer Yöntemler
Diğer yöntemler Firma sayısı
Sürekli yabancı para pozisyon takip ve analizi 18
Kur dalgalanmalarından etkilenmeden yabancı para dengeleme 10
Yabancı para varlık ve borç dengelenmesi 9
Atıl nakdi yabancı para yatırımda değerleme 2
Factoring yapma 1
Yabancı para riskini yönetmede en çok yapılan sürekli yabancı para pozisyonlarının takibi ve analizinin yapılması, kur dalgalanmalarından etkilenmeden dengelemelerin yapılması yöntemleri kullanılmaktadır. En az ise factoring yapma tercih edilmektedir.
3. 2. 1. 2. 3. Likidite Riski
Firmaların dipnotları incelendiğinde otuz iki firmanın likidite riski hakkında bilgi verdiği görülmektedir. Diğer dört firmada bu risk bulunmamaktadır.
Tablo 27. Likidite Risk Kontrolü Yöntemleri
Risk kontrolü yöntemleri Firma sayısı %
Türev araç kullanımı - 0
Diğer yöntemler 24 75
Türev araç + Diğer yöntemler 8 25
Toplam 32 100
Firmalardan hiç biri likidite riskini yönetmek için tek yöntem olarak türev araçları kullanmamaktadır. Türev araçlar ile birlikte diğer yöntemleri tercih eden firma oranı %25 iken diğer yöntemleri tercih edenler %75‟i oluĢturmaktadır. Firmaların
çoğunluğu likidite riskini yönetebilmek için türev araçlar yerine diğer yöntemleri tercih etmektedir.
Tablo 28. Likidite Risk Kontrolünde Kullanılan Türev Araçlar
Kullanılan türev araçlar Firma sayısı
Futures 5
Forward 2
Opsiyon 4
Swap 0
Firmalar likidite riskini yönetmede swap iĢlemlerini hiç kullanmamaktadırlar. En çok tercih edilen türev araçlar futures ve opsiyon iĢlemleridir.
Tablo 29. Likidite Risk Kontrolünde Kullanılan Diğer Yöntemler
Diğer yöntemler Firma sayısı
Yeterli nakit ve nakde çevrilen menkul kıymet 17
Yeterli ve güvenilir kredi imkanı sürekliliği 19
Tahmini ve fiili nakit akım takibi 18
MüĢterileri periyodik finansal değerlendirme 5
Kredi ve ticari borç vadesini uzatmak 3
Factoring yapmak 2
Firmaların likidite riskini yönetmede en çok diğer yöntemleri tercih etmektedirler. Söz konusu diğer yöntemlerden ise, elinde yeterli nakit ve nakde çevrilebilen menkul kıymet bulundurarak, güvenilir kredi imkanları ve nakit akım takibi ile riski yönetmektedir.
3. 2. 1. 2. 4. Kredi Riski
AraĢtırma kapsamındaki 36 firmadan sadece 31 adedi kredi riskinden ve bu riski yönetmek için kullandıkları yöntemlerden dipnotlarında bilgi vermektedirler.
Tablo 30. Kredi Risk Kontrolü Yöntemleri
Risk kontrolü yöntemleri Firma sayısı % Türev araç kullanımı - 0
Diğer yöntemler 30 97
Türev araç + Diğer yöntemler 1 3
Toplam 31 100
Elde edilen veriler göstermektedir ki firmalar türev aracı kredi riski kontrolünde tercih etmemektedirler. Sadece bir firma, hem diğer yöntemleri, hem de türev araç kullandığı bilgisini vermektedir. Kredi riski yönetiminde firmalar diğer yöntemleri tercih etmektedirler. Firmaların %97‟si kedi riskini elimine etmek için diğer yöntemleri tercih etmekte, sadece %3‟ü türev araç ile diğer yöntemleri birlikte kullanmakta iken, firmaların hiç birin kredi riskini kontrol edebilmek için türev araçları tek baĢına kullanmamaktadır.
Tablo 31. Kredi Risk Kontrolünde Türev Araçlar
Kullanılan türev araçlar Firma sayısı
Futures 1
Forward -
Opsiyon 1
Swap -
Forward ve swap iĢlemleri hiçbir firma tarafından tercih edilmez iken, futures veya opsiyon bir firma tarafından kullanılmaktadır.
Tablo 32. Kredi Risk Kontrolünde Diğer Yöntemler
Diğer yöntemler Firma sayısı
Gerektiğinde teminat alınması 21
Sürekli kredi değerlendirmelerinin yapılması 12
Cari ekonomik durumu dikkatle değerleme 15
Riskin her müĢteri için sınırlandırılması 11
Etkili bir kontrol sistemi 10
MüĢteri tabanı geniĢletme ve çeĢitlendirme 9
Firma güvenirliğini sürekli değerlendirme 6
Kredi riskini yönetmede araĢtırma dahilindeki firmalar diğer yöntemleri tercih etmekteler ve bu yöntemlerden en çok tercih edilen ise teminat alınması olmaktadır. Sürekli cari ekonomik durumun değerlendirilmesi ve kredi değerlendirilmelerinin yapılması firmalar tarafından en çok tercih edilen diğer yöntemlerdendir.
3. 2. 1. 2. 5. Fiyat Riski
Finansal araçların piyasa fiyatında oluĢabilecek olumsuz değiĢimler olarak tanımlanan fiyat riski birçok firma tarafından risk olarak değerlendirilmemektedir.
TFRS 7‟ye göre, fiyat riski, finansal araçlar için mal veya özkaynak araçlarının fiyatları gibi etkenlerdeki değiĢiklikler neticesinde ortaya çıkmaktadır. Firma belirli bir borsa endeksindeki, mal fiyatındaki veya diğer risk değiĢkenlerindeki azalmanın etkisini kamuoyuna açıklayabilmektedir.
Tablo 33. Fiyat Risk Kontrolü Yöntemleri
Risk kontrolü yöntemleri Firma sayısı %
Türev araç kullanımı 1 7
Diğer yöntemler 8 53
Türev araç + Diğer yöntemler 6 40
Toplam 15 100
AraĢtırma dahilindeki 36 firmanın sadece 15 adedi fiyat riski ile karĢı karĢıya kaldıklarını finansal tablo dipnotlarında açıklamaktadırlar. Bu firmalardan %53‟ü fiyat riski kontrolünde sadece türev araç dıĢındaki diğer yöntemleri kullanırken %40‟ı hem türev araçlardan hem de diğer yöntemlerden yararlanmaktadır. Sadece bir firma yani %7‟si türev araç kullanarak fiyat riski kontrolünü sağlamaktadır.
Tablo 34. Fiyat Risk Kontrolünde Türev Araçlar
Kullanılan türev araçlar Firma sayısı
Futures -
Forward -
Opsiyon -
Swap 7
Firmalardan hiç biri swap iĢlemleri haricinde fiyat riskini yönetmek için diğer türev araçları tercih etmemekte ve fiyat riski kontrolü için diğer yöntemleri tercih etmektedir.
Tablo 35. Fiyat Risk Kontrolünde Diğer Yöntemler
Diğer yöntemler Firma sayısı
Rekabet ve hammadde fiyatlarının takibi 7
Maliyet iyileĢtirici önlemler alınması 6
Satılmaya hazır finansal varlık bulundurma 1
Hammadde fiyatlarının sabitlenmesi 1
Fiyat riskinin yönetiminde firmalar diğer yöntemlerden en çok rekabet ve hammadde fiyatlarının takibini uygulamaktadır. Maliyete yönelik iyileĢtirici önlemler de en çok tercih edilen fiyat riski yönetme yöntemlerindendir.
Bu çalıĢmada finansal tablo ve dipnotları incelenen firmalara ait elde edilen verilere istinaden söz konusu olan analiz ve bulgulara aĢağıda sırasıyla yer verilmektedir:
Firmaların en çok karĢı karĢıya kaldıkları risk %100 oran ile yabancı para riskidir. AraĢtırma dahilindeki firmaların tamamı yabancı para riski ile karĢı karĢıya kalmaktadır. Bu riski %89 oran ile faiz oranı riski ve likidite riski takip etmektedir. Bu riskleri %86 oran ile kredi riski izlemektedir. Fiyat riski %42 oran ile birçok firmanın risk olarak bile değerlendirmediği bir risk türü olarak çok az firma tarafından dipnotlarında söz edilmektedir.
Firmaların tamamının yabancı para riski ile karĢı karĢıya kalması nedeniyle araĢtırmaya kullanılan yabancı para cinslerinin dahil edilmesi söz konusu olmaktadır. Elde edilen bulgulara göre, firmaların tamamı faaliyet dönemi içinde Amerikan Dolarını kullanmaktadır. Ġkinci olarak %94 oran ile Euro kullanılmakta ve daha sonraki para birimi ise %17 ile Ġngiliz sterlini olmaktadır. Bu durumda ülkemizde Amerikan dolarındaki hareketlilik firmalar açısından önem arz etmektedir.
Firmaların türev araç kullanım nedenleri daha çok riskten korunma amaçlı olmaktadır. AraĢtırmadaki firmaların %64‟ü riskten korunma amaçlı türev araç kullanırken, %11‟i spekülasyon amaçlı ve %25‟i ise hem riskten korunma amaçlı hem de spekülasyon amaçlı türev araçları kullanmaktadırlar.
Türev araçlardan en çok kullanılan ise %81 oran ile swap sözleĢmelerdir. Bu sözleĢmeyi %53 oran ile futures sözleĢmeler izlemekte, %28 ile opsiyon ve %25 ile de forward sözleĢmeler takip etmektedir.
Firmaların genelde risk kontrolünde tek baĢına türev araçları tercih etmek yerine, hem türev araçlardan, hem de diğer yöntemleri birlikte kullanarak riski yönetmeyi tercih ettikleri belirlenmiĢtir.
Firmalar, yabancı para riski ve faiz oranı riskinin yönetilmesi hariç diğer risk türlerinin elimine edilmesinde tek baĢına türev araçları kullanmamaktadır. Risk yönetiminde türev araçların tek baĢına kullanıldığı risk türü ise, yabancı para riskidir. Firmaların %14‟ü sadece türev araçlardan yararlanarak yabancı para riskini yönetmektedirler. %42‟si türev araç + diğer yöntemlerden yararlanarak yabancı para riskini kontrol ederken, % 44‟ü diğer yöntemleri tercih etmektedir.
Firmalardan dördü haricinde diğerlerinin faiz oranı riski ile karĢı karĢıya kaldıkları görülmektedir. Bu firmalardan % 47‟si diğer yöntemleri kullanarak faiz oranı riskinden kurtulmaya çalıĢmakta, %3‟ü türev araçları kullanarak faiz oranı riski ile baĢa çıkmakta ve kalan %50‟si ise türev araç + diğer yöntemleri kullanarak faiz oranı riskini kontrol etmektedir.
Firmalar likidite riskini yönetmek için tek yöntem olarak türev araçları kullanmamaktadır. Türev araçlar ile birlikte diğer yöntemleri tercih eden firma oranı %25 iken, diğer yöntemleri tercih edenler %75‟i oluĢturmaktadır.
Fiyat riski yönetiminde türev araç + diğer yöntemler %40 oran ile kullanılırken, diğer yöntemler de %53 oran ile kullanılmaktadır. Sadece %7‟si türev araç kullanarak fiyat riski kontrolünü sağlamaktadır.
Firmaların %97‟si kredi riskini elimine etmek için diğer yöntemleri tercih etmekte, sadece %3‟ü türev araç + diğer yöntemleri kullanmakta iken sadece türev araç tercih edilmemektedir.
Genellikler türev araç dıĢındaki yöntemlerin risk yönetiminde tercih edildiği risk türleri ise kredi riski ve likidite riskidir. Firmalar özellikle kredi riski kontrolünde türev araçlardan yararlanmamaktadırlar. Firmaların risk yönetiminde sadece türev araçlardan yabancı para riski haricinde diğer risklerin elimine edilmesinde yararlanmadığı görülmektedir. Hem türev araçlardan hem de diğer yöntemlerden yararlanarak faiz oranı riski, yabancı para riski, fiyat riski kontrol edilmektedir. Tüm bu elde edilen veriler, türev araçların ülkemizde yeterince kullanılmadığını göstermektedir.
3. 3. Türev Araçlara İlişkin İşlem Yapan Firmaların TMS/TFRS Kapsamında Muhasebe Uygulamaları
ÇalıĢmanın ikinci aĢamasında ise, Borsa Ġstanbul‟a üye olmayan türev araçları kullanan yurtiçi ve yurtdıĢı piyasada oldukça büyük iĢlem hacmine sahip iki firmanın muhasebe kayıtları incelenmektedir. Bu çalıĢmada piyasada türev araçları kullanan firmaların muhasebe kayıtlarının TMS/TFRS çerçevesinde tutulup tutulmadığını, türev araç muhasebesi ile ilgili bilginin ne düzeyde olduğu, bilgilere ne Ģekilde ulaĢıldığı konusunda bilgi sahibi olmak hedeflenmiĢtir. ÇalıĢmada, piyasadaki firmalar tarafından, türev araçlarla ilgili muhasebe standartlarının anlaĢılıp anlaĢılmadığı, uygulanabilirliğinde ne tür zorluklarla karĢılaĢılabileceğine dikkati çekmek hedeflenmiĢtir. Ayrıca türev araçların kullanımı ile ilgili firmaların yaptıkları kayıtlar ile TMMS kapsamında yapılması gereken kayıtlar örnek olaylar ile takip edilmiĢ ve kıyaslanmıĢtır.
3. 3. 1. Firmalar Hakkında Genel Bilgiler
ÇalıĢma ile ilgili olarak iki ayrı firma ziyaret edilmiĢ ve firmaların talebi üzerine isimler gizli tutulmuĢ olup, A firması ve B firması olarak sembolize edilmektedir. Borsaya kayıtlı olmayan bu firmalar, türev araçlardan yararlandıkları, üretim yapan firmalar oldukları ve uluslararası piyasalardaki baĢarıları göz önünde bulundurularak seçilmiĢtir. Firmaların her ikisi de ayrı holding bünyesinde yer alan, saygınlığı ve marka imajı olan firmalardır.
A firması modern makine tesisi ile emaye bakır tel sektöründeki öncü