Zaman zaman fiil çekimlerinde belirttiğimiz 2. teklik şahıslardaki -niz ve emir 2. teklik şahıstaki -sila eklerinin yanında 2. teklik şahıslara gelen -li (<-la, -sile, -sila) eki nezaket anlamı taşıyan eklerdir.83
…ḳizimniñ köñli ḫoş bolsila. 368/21 …izlisekla bolidu. 339/3
E. 6. SORU EKİ
Uygur Türkçesi’nde fiilerin soru şekli “-mu” soru ekiyle yapılır. Bunun dışında “-mikin” ile de soru şfadesi sağlanır.
Bille yürer kün bolurmu? 339/17 Hile ḳilip toydimu? 350/25
…giyani menmu yisem yaram saḳaymasmu? 355/9
…yigit kélip ḳalarmikin? 357/6
Gelecek zaman ve geniş zamanın soru şekilleri zaman ekiyle kalıplaşabilmektedir. açil-mamdu < açil-ma-y-mu-du 351/10 bol-mamdu < bol-ma-y-mu-du 368/2 Bilemsiler bu ġérip? 348/11 Diyalmamsen söziñiz? 351/12 E. 7. SIFAT FİİLLER:
Sıfat fiiller, fiil kök veya gövdelerinden türeyerek nesnelerin geçici hareket vasıflarını karşılayan şekillerdir. Sıfat fiiller isimleri kalıcı vasıfları ile değil, hareket ile
ifade etmektedir. Cümle içinde genellikle sıfat görevi görürler. Uygur Türkçesi’nde genellikle şu sıfat fiil ekleri kullanılarak sıfat yapılır.
-ḳan, -ken, ġan, -gen: Uygur Türkçesi’nde sıkça kullan bir sıfat-fiil ekidir, -an, -
en, -duk, -dük anlamı verir.
…yüz.ige ḳildin toḳulġan perde tartip ḳoyuşḳan idi 329/18 Kökte turġan yultuzmen. 330/19 Ḳilġan vedeñ yalġanmu? 339/23 Bozyigit yoşurunġan yéridin çiḳip… 343/1
Uçriġan ḫan leşkerlirini öltürüp… 343/3
Sen bir azġan adem bilen azmiġin. 343/14
Yanġan otḳa çüşüpsen. 352/2
Tuġulġan yer ata anam yadimġa çüşti. 354/17
Bizni körgen yoldaşlar, 358/18
Birge turġan ḳoldaşlar, 358/19
Birge yürgen muñdaşlar, 358/20
Mingen atim kiygen kiyim çaġ ḳalur 354/14
Közdin çiḳḳan yaşiñni 366/23
…béşidin ötken işlarni bayan ḳilip berdi. 337/2 …cesidi ḳoyulġan gümbezge kirdi. 374/13 …çüşüñde körgen söretke… 335/23 Aḳ süt bergen animiz, 336/16 …püklengen almas ḳiliçini aldi. 360/21
éytḳan sözni uḳsañ sen. 332/9 Bu turuşḳan camaet 349/8 …geplerni iştken ḳiz… 343/16 …camalini körüşken etraptikiler 361/19
-ġan eki, yat- yardımcı fiilinin kaynaşmış şekli olan -vat- ekine veya -p zarf fiili ile birleşik fiil teşkil edilen yat-, tur-, yür- ve oltur- yardımcı fiilerine getirilince, hareketin içinde bulunulan zamanda sürdüğünü ifade eden sıfat fiiller yapar.84
Sepsaldiki sayrişivatḳan bulbul tuti ḳuşlarni… 330/2
Bir çaġda toy merikisi bolivatḳan cayġa kélip ḳaldi. 362/11 Men yoḳilip yürgenni kim biledur. 354/5
…paylap yürgen paylaḳçilar… 356/4
-ġan,- gen, -ḳan, -ken sıfat fiil ekleri kendinden sonra iyelik eklerini aldıklarında -ġun, -ġin, -ḳin, -kin, -kin halini alır.85
…hasil bolġiniġa tentene ḳilip ünçe marcan çaşti. 341/17
Süyginiñge bérürmen. 365/13
Külginiñni körmidim. 373/4
Şehrige kelginige bir ay boldi. 337/7
-miġan, -migen:
-ġan, -ḳan, -ken sıfat fiilinin olumsuz şeklidir. Didarimġa toymiġan, 357/21 Yalġuzum dep ḳoymiġan, 357/22 Muñluḳ bolġan anamġa, 357/23
Ah derdim vapa körmigenler dep… 369/8
Körmigenni körersen. 370/6
-idiġan, -ydiġan:
Kelimeye genellikle gelecek zaman anlamı veren bu ek, “tur-” yardımcı fiilinin öğrenilen geçmiş zaman ekiyle birleşmesinden meydana gelmiştir.86
Ḳizimizni béridiġan adem bar. 357/1 Sahipcamalniñ öyige ḳaraydiġan bir ḫizmetkar ḳizi bar idi. 342/12
Sahipcamal kiyidiġan kiyim mal dünyasiġa ḳarap… 372/4
-r, -ar, -er, -mas, -mes:
Geniş zaman anlamı veren sıfat fiil ekleridir. Olumsuz şekli de -mas, -mes ekiyle yapılır.
Ḳutular kün bolurmu? 339/19
Sahipcamal meşuḳḳe ḳoşular kün bolurmu? 354/21
85 Doğan, 2000: 299. 86 Doğan, 2000: 298.
Ġemler basḳan köñlümni açilur kün bolurmu? 354/20
Bolar iş boldi. 361/23
Bizge barar kün boldi. 369/17
Yol yürer kün bolurmu? 335/10
Bir körer kün bolurmu? 335/12
Öler küni bolġandur. 347/12
Yerde yatur ermidiñ? 366/20 Yerde aḳḳuzur ermidiñ? 366/24
Emdi étur sözüm yoḳ. 371/25
Séni kiyer kişim yoḳ. 372/7
Ḳayrilur kün boluptu. 357/18
Ḳutulmas kün boluptu. 360/7
Tügimes ġemge çüştüm men. 333/5
Ömrüñ boyi ḳoġlisañ yetmes yerge yétiptu. 363/7
Ölmes ḫever oḳupsen. 363/20
-r, -ar, -er sıfat fiil ekleri bazı örneklerde -ma, -me mastar eki anlamı verir. Boz yigitniñ hali ḫaraptur közini açarġa dermani yoḳ. 347/16
Can çiḳarġa yettiġu. 350/7
Mineriñge at ḫiracitiñge altun kümüş inam ḳilurmen. 356/9
Ḳutulurġa zar bolsa. 348/7
…dermani yoḳ, yoḳilurġa yéḳin boluptu. 349/23
-ġu, -ḳu, -kü, -gü:
Gelecek zaman anlamı katan bir ektir. “dek” edatı ile kullanılış şekli de vardır. Bu sıfat fiil eki, bugün Uygur Türkçesi’nde kullanılış sahası daralmış olarak karşımıza çıkar. Tam bir sıfat fiil eki özelliği göstermez. Bu ek bazı birleşik şekillerde görülür. İyelik eklerinden sonra “bar”, “yoḳ” veya kel- kelimeleriyle birlikte istek çekimini
karşılar.87
Élip élip tuyġuñ yoḳ. 361/9 Hiçkimni almay ḳoyġuñ yoḳ. 361/10 Başḳa yarġa barġim yoḳ. 374/7
Bu alemde turġum yoḳ. 374/8
İzini basḳudek perzenti bolmiġaçḳa daim zarlinatti. 329/7 Yüzin adem körgüsiz 335/6
Toy digüdek toy bolsun. 348/9
-ġuçi, -güçi, -ḳuçi, -küçi:
-ġu, -gü, -ḳu, -kü sıfat fiil ekine “-çi ” isimden isim yapma ekinin eklenmesi
sonucu oluşmuş bir birleşik ektir. -ecek , -acak anlamının yanında o işi yapan anlamını da verir.
Neşrge teyyarliġuçi Hilminiyaz Ḳadiri. 329/3 …ḫetni pare pare ḳilip taşlap name élip kelgüçini öltürüşke buyridi. 344/2
E. 8. ZARF-FİİLLER:
Hareket hali ifade eden fiil şekillerine zarf fiil denir. Şahsa ve zamana bağlanmayan mücerret bir hareket hali ifade ederler. Zarf fiiller anlam bakımından sıfat fiiller gibi isim değil fiil olan kelimeleridir. Bu sebeple isim çekim eklerini almazlar, çekimsiz kullanılırlar.88
-i, -u, -ü :
Bozyigit baġdin bir toşḳan tutivélip uniñ ténini… 355/4
…Bozyigitni kütivélişḳa umu boza şarap teyyarlatti. 346/1
-p, -ip, -up, -üp :
Uygur Türkçesi’nde sıkça kullanılan bir zarf fiil ekidir.
…hamildar bolup ay küni toşup bir oġul tuġdi. 329/9 …yüzige ḳildin toḳulġan perde tartip ḳoyuşḳan idi. 329/19
U, 17 yaşḳa kirgen yili kéçisi uḫlap yétip bir çüş kördi. 329/21 Derya kéçip taġ éşip… 330/13
Ḫeḳtin tilep alġanmen. 330/23 Tayaḳiñni ḳolġa ep méni izdiseñ kérektur. 330/25 İzlep baray öyüñni 332/3
Dosti Kimen’din meslihet sorap bu nezmini éytti. 332/19
İkkisi ikki tögige nan ozuḳ altun kümüş yüklep… 334/8
…hiçkimge bildürmey tevekkül ḳilip şeherniñ ḳıble dervazisidin yolġa çiḳti. 334/9
…toyda Bozyigit barmikin,– dep ümitlinip Bozyigitni sorap toy ehlige bu nezmini éytti. 362/13
Yoldaşlirim ḳebreñni ḳuçaḳlap hem ḳalmisun. 370/21
-may, -mey:
-a, -e, -y zarf fiil ekinin olumsuz şeklidir. Genellikle “-madan, -mayıp, -mayarak” anlamını karşılayan ve sıkça kullanılan bir ektir.
Eḳlim yetmey yürdüm men. 332/23 …hiçkimge bildürmey tevekkül ḳilip… 334/9
Körmey köñlüm unimas. 336/8
…bir yéñini sépişḳa ülgürmey aldirap… 347/14
…atliriġa minelmey yiḳilişip opur-topur bolup ḳélişti. 352/23 Eḳil tapmay boldum zar. 333/2
Barmay köñlüm unimas. 336/6
…bilen körüşüş imkani bolmay ḳaldi. 343/8 Kimen çidap turalmay ġemdin içige… 350/19
Kimen zar zar yiġlap çidiyalmay sirtḳa çiḳip… 352/8
Yoşurmay éytḳil. 356/7
…canni ḳiynimay öltürüñlar. 360/17
Hiçkimni almay ḳoyġuñ yoḳ. 361/10
Bozyigit taḳet ḳilalmay aş-nandin ḳaldi. 332/17
-ġaçḳa, -geçke, -ḳaçḳa, -keçke:
-ġaç, -geç, -ḳaç, -keç zarf fiil ekleriyle yönelme hal eklerinin birleşmesi sonucu oluşmuş birleşik bir zarf fiil ekidir. Fiilin sebebini bildirerek “…dığı için” anlamı verir. …perzenti bolmiġaçḳa daim zarlinatti. 329/7
…ulañliri boşitilġaçḳa ular atliriġa minelmey… 352/23
-ġili, -gili, -ḳili, -kili ( -ġini, gini):
Bu ek de fiilin meydana geliş sebebini belirtir. “…maya, …mak için, …alı,…dan beri ”gibi anlamlar katar.
İgiz taḳḳa ḳonġili. 339/2
Ul yarimni tapḳili. 339/4
Yoldaşim yoḳ éytḳili. 333/9
Dermanim yoḳ ketkili. 333/10
Mundaḳ sözlirini iştip ḫoşlişip bu nezmini éytḳini: 372/23
-ġiçe, -giçe, -ḳiçe, -kiçe:
Fiillere sınırlama ve zaman anlamı katan bir zarf fiil ekidir. “-ınca, -ıncaya kadar” anlamı verir.
…eslige kelgiçe bu baġda 15 kün turdi. 355/11 …ḫanġa ḫever bergiçe maña ḫever ḳilsañ bolmamdu? 368/2 Bu sarayni pütürgiçe hiçkimdin ḫiracet sormidi. 368/26
Ḳebrigah pütkiçe ḳizniñ yéşi ḳurimidi. 369/6
-ġunçe, -günçe, ḳunçe, -künçe:
Az sayıda rastlanan bu ek, düzlük yuvarlaklık uyumuna uymaz. Ek, fonksiyon olarak -ġiçe ekine benzer. “-ınca, -ıncaya kadar, -dıkça, -acağına” anlamlarını verir. Gerek şekil, gerekse anlam bakımından benzerliği -ġunçe ekinin -ġiçe ekinin aslî şekli olduğunu düşündürmektedir.89
Zaman aḫir bolmaġunçe ayrilmañiz yari yar. 342/5
Yiġlap yiġlap yürgünçe, 367/18
Bu hesretni körgünçe, 367/19
Ġemiñ ketmes ölgünçe. 367/20
Aḫiret kün bolġunçe, 359/8
Bunlar dışında aslında sıfat fiil olan kelimelere faklı ekler getirlmesi suretiyle oluşturulan zarf filler de bulunmaktadır. Aslında sıfat fiil olan bu kelimeler cümle içnde azrf fiil görevi üstlenirler. Başıcaları şunlardır:
89 Öztürk, 1994: 110.
-mastin / -mestin:
Cümleye -madan, -meden anlamını verir.
Ayrilmastin yürmek yoḳ. 369/16
Korḳmastin yürgenmen. 359/3
-ġanda, -gende, -ḳanda, -kende:
“-dığında, -dığı zaman, -ınca” anlamlarını veren ve sıkça kullanılan bir ektir.
Keç bolġanda hazirsen. 331/18
Men şeriñde turġanda ata anañni körgenmen. 351/13 Men öyümge yanġanda, ne til bilen sözlermen? 359/20
…18 yaşḳa kirgende yene hiliḳi ḳizni çüşide kördi. 331/5 Ata anam körgende mendin salam éytiñlar. 336/3
…tün yérimdin aşḳanda aman ésen sehrayi makaniġa ḳaytip çiḳti. 345/10 Men ésiġa çüşkende yanġan otta köyer ol. 358/5
İş ötkende payda yoḳ. 363/23
Muradimġa yetkende 336/17
-ġandin, -ḳandin, -kendin, -gendin kéyin:
Sıfat fiil ve hal ekinin birleşmesi sonucu oluşmuş, “-dıktan sonra” anlamını veren bir zarf fiil ekidir.
Buni añliġandin kéyin mundaḳ didi. 332/7
…utḳun bolġandin kéyin dosti Kimen bilen meslihet ḳilip… 335/14 …zindanġa salġandin kéyin ḫan emir ḳildikim… 356/25 …ordisiġa kirgendin kéyin… 339/12 …sözlerni éytḳandin kéyin zar zar yiġlap… 366/7
…üç ay ötkendin kéyin maymunlar ḳoġlap kélip… 334/17