Fiilerin birleşik çekimi hikaye, rivayet ve şart olmak üzere üç şekilde yapılır. Bu çekimde “é-, i-, er-” ek fiilleri kullanılır. Bazı çekimlerde ek fiilin tamamen kaynaşıp düştüğü görülür.
E. 4. 1. HİKAYE
E. 4. 1. 1. Duyulan Geçmiş Zamanın Hikayesi
Uygur Türkçesi’nde duyulan geçmiş zamanın hikaye çekimi şu şekilde yapılmaktadır.
1. Şekil 2. Şekil
1. Teklik Şahıs -ġan i-di-m -v-i-di-m (<-p-i-di-m) 2. Teklik Şahıs -ġan i-di-ñ (-ġan i-di-ñiz) -v-i-diñ (-v-idi-ñiz) 3. Teklik Şahıs -ġan i-di -v-i-di
1. Çokluk Şahıs -ġan i-du-ḳ (-ken i-dü-k) -v-i-du-ḳ
2. Çokluk Şahıs -ġan i-di-ñlar -v-i-di-ñlar 3. Çokluk Şahıs -(ş) ḳan i-di -ş-v-i-di 70
1. Şekil
…yoşurup ḳoyġan idi. 342/26 …tartip ḳoyuşḳan idi. 329/18
…atḳan idi 353/11 …belgiligen idi 355/15 …digen idi 355/21 …öltürgen idi 345/13 2. Şekil …kötirip idi. 354/23 …izdep kélip idi. 356/18
E. 4. 1. 2. Şimdiki Zamanın Hikayesi
Modern Uygur Türkçesi’nde şimdiki zamanın hikayesi şu şekilde yapılır. 1. Şekil 2. Şekil
1. Teklik Şahıs -vatattim -maḳta i-di-m
2. Teklik şahıs -vatattiñ -maḳta i-di-ñ / maḳta i-di-ñiz 3. Teklik Şahıs -vatatti -maḳta i-di
1. Çokluk Şahıs -vatattuḳ -mekte i-du-ḳ
2. Çokluk Şahıs -vatattiñlar -mekte i-di-ñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-ivatatti -ş-mekte i-di71
1. Şekil
kél-ivatatti 330/3
2. Şekil
İkinci şekle ait örnek metnimizde bulunmamaktadır.
70 Doğan, 2000: 289.
E. 4. 1. 3. Geniş Zamanın Hikayesi
Modern Uygur Türlçesi’nde geniş zamanın hikaye çekimi şu şekilde yapılmaktadır:
1. Teklik Şahıs -ar i-di-m -mas i-di-m 2. Teklik Şahıs -er i-di-ñ -mes i-di-ñ 3. Teklik Şahıs -ar i-di -mas i-di 1. Çokluk Şahıs -er i-du-ḳ -mas i-du-ḳ
2. Çokluk Şahıs -ar -i-di-ñlar -mas i-di-ñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-er-i-di -ş-mes-i-di72
1. Teklik Şahıs -atti-m
2. Teklik Şahıs -atti-ñ /atti-ñiz
3. Teklik Şahıs -atti
1. Çokluk Şahıs -attuḳ 2. Çokluk Şahıs -attiñlar
3. Çokluk Şahıs -ş-atti
oyna-r i-di 346/10 siniş-ar i-di 353/9 saḳla-r i-di 356/3 yiġla-r i-di 362/24 yür-ür idi 369/7 öltür-er i-dim 368/10 yiġli-ş-ar i-di 369/5 éyt-mas i-di 331/4 ḳilal-mas i-di 334/20 tonu-mas i-di 337/8 ket-mes i-di 352/12 öltürel-mes i-di 352/13 çiḳ-atti 343/10 arzu ḳil-atti 329/17 sayrap tur-atti 368/24 72 Doğan, 2000: 290.
zar zar yiġli-şatti 370/11 zarlin-atti 329/7 teyinle-ytti 334/19 yiġla-ytti 338/15 çiḳ-maytti 344/26 öltürüşke aldira-ytti 352/14
E. 4. 1. 4. Gelecek Zamanın Hikayesi
Çağdaş Uygur Türkçesi’nde gelecek zamanın hikaye çekimi şu şekildedir.
1. Şekil 2. Şekil
1. Teklik Şahıs -maḳçi i-di-m -idiġan i-di-m 2. Teklik Şahıs -maḳçi i-di-ñ / ñiz -idiġan i-di-ñ 3. Teklik Şahıs -maḳçi i-di -idiġan i-di 1. Çokluk Şahıs -maḳçi i-du-ḳ -idiġan i-du-ḳ 2. Çokluk Şahıs -maḳçi i-di-ñlar -idiġan i-diñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-maḳçi i-di73 -ş-idiġan i-di
I. Şekil
Bu şeklin örneği metnimizde bulunmamaktadır.
II. Şekil
Bu şeklin örneği metnimizde bulunmamaktadır.
E. 4. 1. 5. Gereklilik Kipinin Hikayesi
Gereklilik kipinin hikayesi şu şekilde yapılmaktadır. 1. Teklik Şahıs -ş-im kérek i-di
2. Teklik Şahıs -ş-iñ kérek i-di 3. Teklik Şahıs -ş-i kérek i-di 1. Çokluk Şahıs -ş-imiz kérek i-di 2. Çokluk Şahıs -ş-iñlar kérek 3. Çokluk Şahıs -(ş)-iş-i kérek i-di74
73 Doğan, 2000: 290. 74 Doğan, 2000: 291.
Ancak metnimizde gereklilik kipinin hikaye çekimine örnek teşkil edebilecek bir kullanım bulunmamaktadır.
E. 4. 1. 6. Şart Kipinin Hikayesi
Modern Uygur Tükçesi’nde şart kipinin hikaye çekimi şu şekilde yapılmakatadır.
1. Teklik Şahıs -sa-m i-di / -sa-m-i-di-m / -sa-m-di 2. Teklik Şahıs -sa-ñ i-di / -sa-ñ i-di-ñ / -sañ-di 3. Teklik Şahıs -sa i-di / -sidi
1. Çokluk Şahıs -sa-ḳ i-di / -sa-ḳ i-du-ḳ / -saḳ-ti 2. Çokluk Şahıs -sa-ñlar i-di / -sa-ñ i-di- ñlar / -sa-ñlar-di 3. Çokluk Şahıs -ş-sa i-di / -sa i-di-ler / -iş-si-di75
Bir körsemdim boyuñni 332/4
E. 4. 2. RİVAYET
E. 4. 2. 1. Anlatılan Geçmiş Zamanın Rivayeti
Çağdaş Uygur Türkçesi’nde anlatılan geçmiş zamanın rivayet çekimi şu şekilde yapılmaktadır.
1. Şekil 2. Şekil 1. Teklik Şahıs -ġan i-ken-men -ptiken-men 2. Teklik Şahıs -ġan i-ken-sen -ptiken-sen/siz 3. Teklik Şahıs -ġan i-ken -ptiken
1. Çokluk Şahıs -ġan i-ken-miz -ptiken-miz 2. Çokluk şahıs -ġan i-ken-siler -ptiken-siler 3. Çokluk şahıs -ş-ḳan i-ken -ş-ptiken76
Metnimizde bu çekimlere örnek teşkil edecek kullanımlar bulunmamaktadır. Bununla beraber -miş ekiyle oluşturulmuş bir rivayet çekimi tespit edilmiştir.
…147 künde tamam bolġanmiş. 369/1
75 Doğan, 2000: 292.
E. 4. 2. 2. Gelecek Zamanın Rivayeti
Modern Uygur Türkçesi’nde gelecek zamanın rivayet çekimi şu şekilde yapılmaktadır.
1. Şekil 2. Şekil
1. Teklik Şahıs ḳil-idi-ken-men ḳil-maḳçi (i)-ken-men 2. Teklik Şahıs ḳil-idi-ken-sen ḳil-maḳçi (i)-ken-sen 3. Teklik Şahıs ḳil-idi-ken ḳil-maḳçi (i)-ken 1. Çokluk Şahıs ḳil-idi-ken-miz ḳil-maḳçi (i)-ken-miz 2. Çokluk Şahıs ḳil-idi-ken-siler ḳil-maḳçi- (i)-ken-siler 3. Çokluk Şahıs ḳil-i-ş-idi-ken ḳil-i-ş-maḳçi (i)-ken77
Ancak metnimizde gelecek zamanın rivayet çekimine örnek teşkil edebilecek bir kullanım bulunmamaktadır.
E. 4. 2. 3. Şimdiki Zamanın Rivayeti
1. Şekli 2. Şekli
1. Teklik Şahıs -ivatidiken-men -maḳta i-ken-men 2. Teklik Şahıs -ivatidiken-sen/siz -maḳta i-ken-sen/siz 3. Teklik Şahıs -ivatidiken -maḳta i-ken
1. Çokluk Şahıs -ivatidiken-miz -maḳta i-ken-miz 2. Çokluk Şahıs -ivatidiken-siler -maḳta i-ken-siler 3. Çokluk Şahıs -ş-ivatidiken -ş-maḳta i-ken Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.
E. 4. 2. 4. Geniş Zamanın Rivayeti
1. Teklik Şahıs ḳil-ar i-ken-men 2. Teklik Şahıs ḳil-ar i-ken-sen/siz 3. Teklik Şahıs ḳil-ar i-ken
1. Çokluk Şahıs ḳil-ar i-ken-miz 2. Çokluk Şahıs ḳil-ar i-ken-siler 3. Çokluk şahıs ḳil-iş-ar i-ken
Séniñ öyiñge méniñ ḳizim barurken, ni seveptin? 356/6
77 Öztürk, 1994: 97,98.
E. 4. 2. 5. Şart Kipinin Rivayeti
1. Teklik Şahıs ḳil-sa-m i-ken 2. Teklik Şahıs ḳil-sa-ñ i-ken 3. Teklik Şahıs ḳil-sa i-ken 1. Çokluk Şahıs ḳil-sa-ḳ i-ken 2. Çokluk Şahıs ḳil-sa-ñlar i-ken 3. Çokluk Şahıs ḳil-iş-sa i-ken78 Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.
E. 4. 2. 6 Gereklilik Kipinin Rivayeti
1. Teklik Şahıs ḳil-iş-im kérek i-ken 2. Teklik Şahıs ḳil-iş-iñ kérek i-ken 3. Teklik Şahıs ḳil-iş-i kérek i-ken79 1. Çokluk Şahıs ḳil-iş-imiz kerek i-ken 2. Çokluk Şahıs ḳil-iş-iñlar kérek i-ken 3. Çokluk Şahıs ḳil-iş-leri kérek i-ken Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.
E. 4. 2. 7. İstek Kipinin Rivayeti
1. Teklik Şahıs ḳil-gay i-ken-men 2. Teklik Şahıs ḳil-ġay i-ken-sen 3. Teklik Şahıs ḳil-ġay i-ken 1. Çokluk Şahıs ḳil-ġay i-ken-miz 2. Çokluk Şahıs ḳil- ġay i-ken-siler 3. Çokluk Şahıs ḳil-iş-ḳay i-ken80 Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.
E. 4. 3. ŞART
Modern Uygur Türkçesi’nde şart birleşik çekimi i- ek fiili yerine bol- yardımcı
fiili ile yapılır.
78 Öztürk R, 1997: 209.
79 Doğan, 2000: 295. 80 Öztürk , 1997: 209.
E. 4. 3. 1. Anlatılan Geçmiş Zamanın Şartı
1. Teklik Şahıs ḳil-ġan bolsa-m 2. Teklik Şahıs ḳil-ġan bolsa-ñ 3. Teklik Şahıs ḳil-ġan bolsa 1. Çokluk Şahıs ḳil-ġan bolsa-ḳ 2. Çokluk Şahıs ḳil-ġan bolsa-ñlar 3. Çokluk Şahıs ḳil-iş-ḳan bolsa81
…ḳurban ḳilip bolsimu uni azat ḳilur erdük,… 362/4
E. 4. 3. 2. Gelecek Zamanın Şartı
1. Şekli 2. Şekli
1. Teklik Şahıs -idiġan bol-sa-m -maḳçi bol-sa-m 2. Teklik Şahıs -idiġan bosa-ñ -maḳçi bol-sa-ñ 3. Teklik Şahıs -idiġan bol-sa -maḳçi bol-sa 1. Çokluk Şahıs -idiġan bol-sa-ḳ -maḳçi bol-sa-ḳ 2. Çokluk Şahıs -idiġan bol-sa-ñlar -maḳçi bol-sa-ñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-idiġan bol-sa -ş-maḳçi bol-sa
…tirikḳélip yürüdiġan bolsam séni öltürer idim,... 368/9
E. 4. 3. 3. Geniş Zamanın Şartı
1. Teklik Şahıs -r bol-sa-m 2. Teklik Şahıs -r bol-sa-ñ 3. Teklik Şahıs -r bol-sa 1. Çokluk Şahıs -r bol-sa-ḳ
2. Çokluk Şahıs -r bol-sa-ñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-ar bol- sa
Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.
E. 4. 3. 4. Şimdiki Zamanın Şartı
Şimdiki zamanın şart çekimi diğer zamanların çekimine göre farklılık gösterir. “vatsa”82 ekiyle ifade edilir.
81 Doğan, 2000: 295.
1. Teklik Şahıs -ivatsa-m < -p yat-sa-m 2. Teklik Şahıs -ivatsa-ñ < -p yat-sa-ñ 3. Teklik Şahıs -ivatsa < -p yat-sa 1. Çokluk Şahıs -ivatsa-ḳ < -p yat-sa-ḳ 2. Çokluk Şahıs -ivatsa-ñlar < -p yat-sa-ñlar 3. Çokluk Şahıs -ş-ivatsa <-ş-ip yat-sa
Metnimizde bu kullanımlara örnek yoktur.