Fen, Fen Eğitimi ve Fen Okuryazarlığı

Fen, bireylerin doğal çevresindeki olayları kasıtlı, planlı bir çalışma ile inceleme, araştırma, olayları yeni durumlar temelinde analiz ederek bunun sonucunda yeni bağlantılar oluşturma sürecidir (Yağbasan ve Gülçiçek, 2003). Fen bilimi, dünyayı ve dünyada gerçekleşen olayları bilimsel süreçlere uygun bir şekilde araştırarak ifade etmeye çalışır. Bunu gerçekleştirebilmek için, verilen bilgilerin doğruluğunu araştırıp sorgulayan, karşılaştığı problemleri bilimsel süreç becerilerini kullanarak çözümler üretebilen sorumluluk sahibi bireyler yetiştirmek gerekir (MEB, 2013).

ABD Ulusal Bilimler Akademisi (National Academy of Sciences) fen eğitiminin dayandığı temelleri şu şekilde ifade etmiştir (NRC, National Research Council, 1996):

1. Fen bütün bireylere açıktır.

2. Fen eğitimi faal bir süreçtir.

3. Fen, okulda modern bilimin hem kültürel hem de entelektüel geleneklerini yansıtır.

4. Genel eğitim reformunun en önemli parçalarından bir tanesi fen eğitimidir.

Fen eğitimi, bilim ve teknolojiden anlayan, bilim ve teknolojiyi bizatihi üreten, yeniliklere ve değişime ayak uydurabilen bireylerin yetişmesinde önemli bir yere sahiptir (Dindar ve Taneri, 2011). Fen bilimleri içerisinde fazlaca soyut, karmaşık ve dinamik konular vardır. Bu nedenle öğrenciler bilgiyi kazanmak ve bilgiyi aktarmak noktasında zorluklar ile karşılaşabilirler (Kahyaoğlu, 2011). Fen eğitiminin maksadı, bilgiyi zihinde depolamak, bilimsel terimleri öğrenmek değil, bilgiler arasında bağlantılar kurmak, bu bilgileri günlük hayata aktarmak olmalıdır (Çakıcı, 2009).

Bireylerin almış oldukları eğitimi yaşamlarında uygulayabilecek becerilere dönüştürmeleri, dinamik öğrenme ve uygulama çabası içinde olmaları, doğru ve yanlışları bilimsel verilerden yola çıkarak ayırt edebilmeleri fen okuryazarı bireyler olmalarıyla mümkündür (Işık Terzi, 2008). Fen okuryazarı bireyler, bilimsel kavramların ve kuramların yanında, bilimin doğasını, bilimsel süreç basamaklarını, fen kavramlarını, bilim-teknoloji-toplum-çevre etkileşimlerini çok yönlü bir şekilde idrak etmiş bir yapıya, fene ilişkin bilimsel tutum, değer ve becerilere sahiptirler (Çakıcı, 2009; Kavak, Tufan, ve Demirelli, 2006).

Fen okuryazarı bireyler, problemleri fark edip bu problemleri sınırlayan ve tanımlayan, bilimsel bilgiyi kullanma yeteneğine sahip, doğal dünyayı ve doğal olmayan değişimleri kavrayıp yardımcı olmak adına mesuliyet alan ve deliller ışığında sonuçlar ortaya koyan bireyler olarak ifade edilebilir (OECD, PISA, 2000). Fen okuryazarı bireyler, etkili kararlar alıp aldıkları kararların sorumluluğunu üstlenebilen, araştırıp sorgulayan, problemleri tanımayıp çözüme ulaştıran, işbirliğine yatkın, özgüvenli, etkili iletişim yeteneklerine sahip, hayat boyu öğrenme zihniyetine sahip ve sürdürülebilir kalkınma bilincindedirler. Fen okuryazarı bireyler bununla beraber fen bilimlerine karşı bilgi, beceri, olumlu tutuma, fen-teknoloji-toplum-çevre ilişkisi bilincine, psiko-motor becerilere, bilimsel süreç becerilerine sahiptirler. Bu bireyler toplumsal problemlerin çözümüne ilişkin sorumluluk alıp, olası çözüm yolları geliştirebilir ve görevler üstlenirler. Bununla beraber bilimsel bilginin dinamik olduğunun ve sürekli değişebileceğinin farkındadırlar (MEB, 2013a)

2.1.1 Fen Bilimleri Eğitim Programı

Fen Bilimleri dersi, çağın teknolojik değişimlerine ayak uydurmak ve ülkelerin gelişmesi noktasında büyük öneme sahiptir. Bu doğrultuda Fen Bilimleri öğretimini nitelikli hale getirmek için geçmişten günümüze sürekli değişiklikler ve yenilikler yapılmıştır. Özellikle içinde bulunduğumuz yüzyıl ile birlikte fen öğretim programında değişen ve gelişen dünyaya ayak uydurabilmek adına değişikliklere gidilmiştir. 2004 yılından itibaren Fen ve Teknoloji Dersi öğretim programında yapılandırmacı kuram esas alınmıştır. Yine bu programla beraber 2000 yılından itibaren ifade edilmeye başlanan fen okuryazarlığı kavramının üstünde daha çok durulmaya başlanmıştır.

2004 Fen ve Teknoloji öğretim programıyla birlikte fen ve teknoloji okuryazarlığına önem verilmiştir. Bu programla beraber bilimsel süreç becerileri (BSB);

fen, teknoloji, toplum ve çevre; tutum ve değerler gibi kazanımlar eklenmiştir. Bu kazanımlar doğrultusunda fen ve teknoloji okuryazarlığı 7 boyut altında ele alınmıştır.

Bunlar;

 Fen Bilimleri ve Teknoloji’nin Doğası

 Anahtar Fen Kavramları

 Bilimsel Süreç Becerileri(BSB)

 Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre İlişkileri(FTTÇ)

 Bilimsel ve Teknik Psikomotor Beceriler

 Bilimin Özünü Oluşturan Değerler

 Fen’e İlişkin Tutum ve Değerler(TD) boyutlarla açıklanmıştır (MEB,2005).

2012 yılından itibaren ise araştırma ve sorgulamaya dayalı bir program oluşturulmuş ve daha önce Fen ve Teknoloji Öğretim Programı olarak ifade edilen program; Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı olarak yeniden isimlendirilerek, “Fen ve Teknoloji” olarak verilen dersin adı “Fen Bilimleri” dersi olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitim yerine 4+4+4 sistemine geçiş yapılmıştır.

İçerik olarak ise ünitelerde yer alan kazanımlar sayıca azaltılmış, konularda sadeleştirilmeye gidildiği gözlemlenmiştir. 2012 yılı Fen Bilimleri Öğretim Programında;

fen okuryazarı bireylerin araştıran-sorgulayan, etkili kararlar verebilen, problem çözebilen, kendine güvenen, işbirliğine açık, etkili iletişim kurabilen, sürdürülebilir kalkınma bilinciyle yaşam boyu öğrenen, fen bilimlerine ilişkin bilgi, beceri, olumlu tutum, algı ve değere, teknoloji-toplum-çevre ve psikomotor becerilere sahip olduğundan bahsedilmiştir.

Ayrıca bu programda Bilgi, Beceri, Duyuş ve Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre olmak üzere toplam 4 alandan bahsedilmiştir (MEB, 2013).

2017 yılında programda tekrardan değişikliğe gidilerek 2018 yılında yine Fen Bilimleri Öğretim Programı olarak son halini almıştır. 2018 Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı’nda; disiplinler arası bir bakış açısıyla, araştırma-sorgulamaya dayalı öğrenme yaklaşımı temel alınmıştır. Programda yine kazanım sayılarında azalmaya gidilmekle beraber; daha önceki programlarından farklı olarak, ilk kez, Dünya ve Evren konu alanı tüm sınıf düzeylerinde ilk ünitelerde olacak biçimde yapılandırılmış; yine ilk kez “Fen, Mühendislik ve Girişimcilik Uygulamaları” adında yeni bir boyuttan söz edilmiştir. Bu programla birlikte STEM eğitimine bir yönelme olduğu gözlemlenmiştir (Çepni ve Ormancı, 2017).

“Bütün bireylerin fen okuryazarı bireyler olarak yetişmesini hedefleyen Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programındaki özel amaçlar şu şekilde ifade edilmektedir (MEB, 2018).

 Astronomi, biyoloji, fizik, kimya, yer ve çevre bilimleri ile fen ve mühendislik uygulamaları hakkında temel bilgiler kazandırmak,

 Doğanın keşfedilmesi ve insan-çevre arasındaki ilişkinin anlaşılması sürecinde, bilimsel süreç becerileri ve bilimsel araştırma yaklaşımını benimseyip bu alanlarda karşılaşılan sorunlara çözüm üretmek,

 Birey, çevre ve toplum arasındaki karşılıklı etkileşimi fark ettirmek; toplum, ekonomi ve doğal kaynaklara ilişkin sürdürülebilir kalkınma bilincini geliştirmek,

 Günlük yaşam sorunlarına ilişkin sorumluluk alınmasını ve bu sorunları çözmede fen bilimlerine ilişkin bilgi, bilimsel süreç becerileri ve diğer yaşam becerilerinin kullanılmasını sağlamak,

 Fen bilimleri ile ilgili kariyer bilinci ve girişimcilik becerilerini geliştirmek,

 Bilim insanlarınca bilimsel bilginin nasıl oluşturulduğunu, oluşturulan bu bilginin geçtiği süreçleri ve yeni araştırmalarda nasıl kullanıldığını anlamaya yardımcı olmak,

 Doğada ve yakın çevresinde meydana gelen olaylara ilişkin ilgi ve merak uyandırmak, tutum geliştirmek,

 Bilimsel çalışmalarda güvenliğin önemini fark ettirerek güvenli çalışma bilinci oluşturmak,

 Sosyobilimsel konuları kullanarak muhakeme yeteneği, bilimsel düşünme alışkanlıkları ve karar verme becerileri geliştirmek,

 Evrensel ahlak değerleri, millî ve kültürel değerler ile bilimsel etik ilkelerinin benimsenmesini sağlamak.

Ayrıca bu programda alana özgü yetenekler şu şekilde ifade edilmiştir (MEB, 2018)

 Bilimsel süreç becerileri,

 Yaşam becerileri (Analitik düşünme, Karar verme, Yaratıcı düşünme, Girişimcilik, İletişim, Takım çalışması),

 Mühendislik ve Tasarım Becerileri (İnovatif (Yenilikçi) Düşünme).”

Bununla beraber “kök değerler” kapsamında “adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik” ilkelerinin tüm program içerisinde harmanlanıp bir bütün olarak temel insani değerlerin öğretim programına kaynaştırılması hedeflenmiştir.

“2018 Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programında;

 Bilim ve teknolojide yaşanan hızlı değişimler ve bireysel ve toplumsal değişim ve ihtiyaçlarının öğrenme öğretme teori yaklaşımlarındaki yenilik ve gelişmelerin bireylerden beklenen rolleri de doğrudan etkilediği,

 Gerçekleşen değişimlerin bilgiyi üreten, hayatta işlevsel olarak kullanabilen, problem çözebilen, eleştirel düşünen, girişimci, kararlı, iletişim becerilerine sahip, empati yapabilen, topluma ve kültüre katkı sağlayan vb. niteliklerdeki bir bireyi tanımlamakta olduğu ve bu nitelik dokusuna sahip bireylerin yetişmesine hizmet edecek öğretim programının salt bilgi aktaran bir yapıdan ziyade bireysel farklılıkları dikkate alan, değer ve beceri kazandırma hedefli, sade ve anlaşılır bir yapıda hazırlandığı,

 Bu amaç doğrultusunda bir taraftan farklı konu ve sınıf düzeylerinde sarmal bir yaklaşımla tekrar eden kazanımlara ve açıklamalara; diğer taraftan bütünsel ve bir seferde kazandırılması amaçlanan öğrenme çıktılarına yer verildiği; bununla birlikte kazanım ve açıklamaların sınıflar ve eğitim kademeleri düzeyinde değerler, beceriler ve yetkinlikler perspektifinde bütünlük sağlayan bir bakış açısıyla sade bir içeriğe işaret etmekte olduğu,

 Böylelikle üst bilişsel becerilerin kullanımına yönlendiren, anlamlı ve kalıcı öğrenmeyi sağlayan, sağlam ve önceki öğrenmelerle ilişkilendirilmiş, diğer disiplinlerle ve günlük hayatla değerler, beceriler ve yetkinlikler çevresinde bütünleşmiş bir öğretim programı toplamı oluşturulduğu. hususları özellikle vurgulanmıştır.”

“Yine 2018 Fen Bilimleri Öğretim Programında Yetkinlikler kapsamında Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde öğrencilerin gerek milli gerek milletler arası seviyede kişisel, sosyal, akademik ve iş hayatlarında ihtiyaç duyacakları kabiliyet yeterlilikleri şu şekilde sıralanmıştır (MEB, 2018).

 Ana dilde iletişim

 Yabancı dillerde iletişim

 Matematiksel yetkinlik ve bilim/teknolojide temel yetkinlikler

 Dijital yetkinlik

 Öğrenmeyi öğrenme

 Sosyal ve vatandaşlıkla ilgili yetkinlikler

 İnisiyatif alma ve girişimcilik

 Kültürel farkındalık ve ifade”

Sonuç olarak günümüzde okullarda uygulanmakta olan Fen Bilimleri Öğretim Programı öğrencilerin bireysel, sosyal, akademik gelişimlerine katkı sunmakla birlikte, bilimsel süreç becerilerini, yaşam becerilerini (analitik düşünme, karar verme, yaratıcı

düşünme, girişimcilik, iletişim, takım çalışması) ve Mühendislik ve Tasarım Becerileri (inovatif düşünme) ön planda tutarak öğrencilerin fen eğitiminde daha nitelikli ve etkin bir fen eğitimi almalarını sağlamaktadır (MEB, 2005; MEB, 2006; MEB, 2013; MEB, 2013a;

MEB, 2018).