Faydayı Temel Alan Ahlak Yaklaşımı

Hazcı anlayışın yeniçağdaki devamı olan faydacılık okulunun asıl kurucusu olan Jeremy Bentham ile James Mill ve oğlu John Stuart Mill’in görüşleri etrafında şekilenen bir akımdır.202 _{Faydacılar yapılmış olan bir eylemin doğru veya yanlış olduğunu belirlemek}

için nesnel bir ölçüt ortaya koymaya çaba gösterirler ve bu ölçütü faydacılık ilkesinde bulurlar. Eylemlerin doğru olup olmadıklarını, eylemlerin sonuçlarına bakarak karar verirler. İlkeleri ise şöyledir: En büyük sayıda insana, en büyük ölçüde mutluluk sağlayan bir eylem, doğru eylemdir. Bu bakımdan onların faydacı yaklaşımları toplumsal karaktere sahiptir. Faydacılar açısından mutluluk ise haz ile aynı anlama gelir. Nitekim mutluluk derken hazzı anlamaktadırlar. Ancak onların bu görüşleri kabul edilecek olursa bir davranışın doğru mu yanlış mı olduğunu bilmek bir hesaplama meselesi haline gelecektir. Şüphesiz hazzın doğru ölçülmesi için şiddeti, süresi, yakın oluşu, emin oluşu, verimliliği, saflığı gibi faktörleri göz önüne almak gerekecektir. Bütün bunların ölçümünün zorluğu ortadadır. Oysa onlara göre ahlaklı adam, haz aritmetiğinde usta, ölçümü en iyi yapan bir adamdır.203

Faydacılık okulunun kurucusu olarak kabul edilen Jeremy Bentham genel fayda esasını temel almaktadır.204 _{Ona göre zevklerin toplamı rahatlıkla hesaplanabilir.}

Hesaplamanın yapılabilmesi için yoğunluk, süre, kesinlik, yakınlık, verimlilik, saflık ve

198 _{Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, s. 156; Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, s. 29.} 199 _{Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, s. 157; Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, s. 36, 42.} 200 _{Ahmet Cevizci, Etiğe Giriş, s. 72; Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, s. 157.} 201 _{Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, s. 157.}

202 _{Ömer Çaha, Siyasi Düşüncelere Giriş, İstanbul 2013, s. 126.} 203 _{Ahmet Arslan, Felsefeye Giriş, s. 143.}

büyüklük olmak üzere toplam yedi boyutun bulunması gerekmektedir.205 _{Bu yedi boyut}

vasıtasıyla yapılan hesaplama yoluyla toplumsal ve siyasal açıdan en büyük mutluluğun ne olduğu tespit edilebilir.206 _{Anlaşılacağı üzere burada çoğunluğun yönelimi esastır. İnsan}

yaşamının temel amacı, bireye maddi tatmin duygusu veren hedonist zevklerdir.207

Kendisini fayda prensibinin taraftarı olarak gören Bentham,208 _{çilecilerin sunmuş}

olduğu görüşlerin aksini savunmuştur. Ona göre çileciliği takip edenler, hazlardan tiksinerek,209 haz kavramının kendisine saldırmakta, bu davranışlarıyla da hata yapmaktadır.210 _{Bentham açısından bütün haz sebepleri nasıl ki herkese aynı hazzı}

vermiyorsa, bütün ıstırap sebepleri de herkese aynı ıstırabı vermemektedir. Bunun nedeni insanlarda bulunan duyarlılık seviyelerinin farklı olmasıdır.211 Ayrıca eylemin sonucundaki haz her zaman yalnızca bir kişiyi etkilerken, acı ise binlerce kişiyi etkilemekte, sonunda ise herkes üzerinde etkili olmaktadır.212

John Stuart Mill, Bentham’ın ortaya koymuş olduğu en büyük mutluluk ilkesini kendi anlayışı içinde fayda kavramı ile özdeş kılmaktadır.213 _{Kendisi faydacı okulun}

ilkeleri ışığında yetişmiş olmakla birlikte, bu okulun öncüsü Bentham’a şiddetli eleştirilerde yöneltmiştir.214 _{Bentham felsefesinin temeli evrensel haz ve acı güdülerine}

dayanır. Hangi hazzın ve acının toplum için referans alınacağı noktasında çoğunluğun tercihinin esas alınması gerektiğini belirtir. Mill bu anlayışı iki yönden eleştirir. Birincisi ona göre haz ve acılar evrensel değildir.215 _{İkincisi de çoğunluğun tercihi meselesi}

doğruluktan uzaktır. Çünkü insanlar faklı sosyo-kültürel şartlarda yaşadıklarına ve farklı deneyimlere sahip olduklarına göre doğal olarak farklı haz ve acılara sahiptirler.216

Mill’e göre iyi ve kötünün ölçütü faydadır. Ancak bu fayda hazza indirgenebilecek türden bir şey değildir. İnsanı mutluluğa götüren haz durumları, sürekli olmaktan uzaktır ve hayvanlarda görülen hazlar gibi sadece maddi hazlardan ibaret değildir. İnsana asıl

205 _{William Frankena, Etik, çev. Azmi Aydın, Ankara 2007, s. 72; Bedia Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s. 169.} 206 _{John Stuart Mill, Hürriyet Üstüne, çev. M. Osman Dostel, Ankara 2009, s. 17.}

207 _{John Stuart Mill, Hürriyet Üstüne, s. 21.} 208 _{Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, s. 3.} 209 _{Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, s. 4.} 210 _{Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, s. 6.}

211 _{Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, s. 41; Jeremy Bentham, duyarlılığı etkileyen aslı koşulları şöyle}

sıralamıştır: Mizaç, sağlık, güç, vücut kusurları, aydınlatma derecesi, entelektüel hassaların gücü, ruhun salabeti, sebat, temayül sath-ı maili, onur kavramları, dini kavramlar, sempati duyguları, antipatiler, delilik veya akli dengesizlik, nakdi koşullar. Bunlara ilave olarak Bentham ayrıca duyarlılığı etkileyen tali koşullardan da söz etmiştir. Duyarlılığı etkileyen tali koşullar ise şunlardır: Cinsiyet, yaş, sınıf, eğitim, alışkanlık, iklim, ırk, hükümet, din mesleği.

212 _{Jeremy Bentham, Yasamanın İlkeleri, s. 70.}

213 _{Sibel Öztürk Güntöre, John Stuart Mill’in Ahlak Anlayışı, s. 93.} 214 _{John Stuart Mill, Hürriyet Üstüne, s. 14.}

215 _{Ömer Çaha, Siyasi Düşüncelere Giriş, s. 127.} 216 _{Ömer Çaha, Siyasi Düşüncelere Giriş, s. 128.}

mutluluk veren hazlar, düşünsel alana ilişkin olanlardır.217 _{Örneğin ahlaki değerler,}

insandaki maddi fayda sağlayan değerlerden üstündür. Özetle, erdem kavramı Mill’de yarar kavramının önüne geçmektedir.218 _{Mill, bu nedenle şunu söylemektedir: “Doymuş bir}

aptal olmaktansa, ölüme mahkum olmuş bir Sokrates olmayı tercih ederim.” Görüldüğü üzere Mill de Bentham gibi zevk ve acı kavramlarını önemsemektedir. Ancak o, toplumsal ve siyasi sonuçları itibarıyla Bentham’dan köklü bir biçimde ayrılmaktadır.219

Faydacılığın, ilkçağdaki hazcılardan farklı olduğu unutulmamalıdır. Aslında faydacılar da hazcılar gibi insanın doğal olarak egoist ilgilere sahip olduğu görüşünden hareket ederler, ancak toplumsal yararı göz ardı etmedikleri için, onlar gibi tümüyle egoist ve bireyci anlayışa sahip değildir. Amaç tek kişinin mutluluğundan çok, en çok sayıda insanın en çok sayıda mutluluğudur.220