Faktör Ağırlıklarının Belirlenmesi

4.3.1. Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri (ÇKKV)

ÇKKV yöntemleri farklı çevresel ve sosyo-ekonomik etkileri barındıran alternatifler arasındaki karmaşıklığın analiz edilmesinde etkileşimli ve esnek bir araçtır. CBS ile ÇKKV tekniklerinin birleştirilmesi, çoklu ve karmaşık yapıya sahip kriter ve nesnelerin

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 46

çeşitli alternatiflerinin değerlendirilmesinde kullanıcıya kolaylık sağlamaktadır. Bu yöntem, seçilen kriterler (faktörler ve limitler) doğrultusunda alternatiflerin oranlanıp karşılaştırılması suretiyle bilgilerin entegrasyonunu sağlamaktadır. Bu durum, mekâna ve özniteliğe ilişkin pek çok kriter dolayısıyla aynı anda analize girecek çok sayıda değişkenin koordineli bir şekilde ortak yönetilmesi anlamına gelmektedir (Kesgin ve Ersoy, 2006; Anavberokhai, 2008). ÇKKV yöntemi en çok tercih edilen tek bir seçeneği tanımlamak, seçenekleri sıralamak, bir sonraki detaylı değerlendirme için sınırlı sayıda seçeneği belirlemek ya da kabul edilemeyen olasılıklardan kabul edilebilir olanı ayırmak için kullanılabilir (Şener, 2004).

ÇKKV problemleri genellikle altı bileşenden oluşur:

• Karar vericinin ulaşmak istediği hedef ya da hedefler,

• Karar vericilerin değerlendirme kriteri ile ilgili olarak tercihlerini karar verme sürecine katması,

• Değerlendirme kriterleri (amaçlar ve/veya fiziksel nitelikler),

• Karar alternatifleri,

• Kontrol edilemeyen (bağımsız) değişkenler ya da doğal özellikler (karar ortamı),

• Her bir alternatif nitelik çifti ile ilgili sonuçlar.

Genel olarak yapılan literatür çalışmaları doğrultusunda yer tespiti çalışmalarında kullanılan en etkin ÇKKV olarak tespit edilmiş, AHY ve bu yöntem içinde de en etkin kriter ağırlıklandırma yöntemi olarak ikili karşılaştırmalar yöntemi (pairwise comparison method) kullanılmaktadır (Atkinson vd. 2005).

Genel olarak yapılan literatür çalışmalarına bakıldığında ÇKKV yöntemleri içerisinde, katı atık yer tespit çalışmalarında Analitik Hiyerarşi Yöntemi (AHY), Basit Ağırlıklı Toplam Yöntemi (BAT) ve TOPSİS Yöntemi oldukça sık kullanılmaktadır. Yürütülen bu çalışma kapsamında; katı atık bertaraf yer seçimi için Analitik Hiyerarşi Yöntemi,

Kompost& Maddesel geri kazanım ve Yakma Tesisi içinse Basit Ağırlıklı Toplam Yöntemi kullanılmış, ilgili analizler yapılarak sonuçlar elde edilmiştir.

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 47

4.3.2. Analitik Hiyerarşi Yöntemi (AHY)

AHY, gruplara ve bireylere, karar verme sürecindeki nitel ve nicel faktörleri birleştirme olanağı veren güçlü ve kolay anlaşılır bir yöntemdir (Saaty, 1994). AHY her sorun için;

amaç, kriter, olası alt kriter seviyeleri ve seçeneklerden oluşan hiyerarşik bir model kullanır. Karışık, anlaşılması güç veya yapısallaşmamış sorunlar için genel bir yöntemdir ve üç temel prensip üzerine kurulmuştur;

1. Hiyerarşilerin oluşturulması, 2. Üstünlüklerin belirlenmesi, 3. Mantıksal ve sayısal tutarlılık.

Hiyerarşinin tüm parçaları birbirleri ile ilgilidir ve bir faktördeki değişimin diğer faktörleri nasıl etkilediği kolayca görülebilir. Karar verici bu yöntemle birçok veri türünü bir araya getirilebilir, performans seviyelerindeki farklılıkları birbirine uygun hale getirilebilir ve farklı gözüken nesneler arasında karşılaştırma yapılabilir.

Analitik hiyerarşi modelinde; hiyerarşinin en üstünde bir amaç, bu amacın altında sırasıyla kriterler, alt-kriterler ve seçenekler vardır (Şekil 29).

Şekil 29. Basit bir AHY modeli

Proje kapsamında DÜKADA alanları yer seçimi, sürecinde hangi faktörlerin kullanıldığı ve ilgili faktörlerin ağırlıkları Tablo 11 ve Tablo 12’de gösterilmiştir.

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 48

Tablo 11. Yer tespitini etkileyen faktör, alt faktör ve ağırlıkları

Faktörler Düzenli Katı

Ana arter yollara uzaklık 

Eğim / baki  

Yağmur, rüzgâr ve iklimsel şartlar 

Sanayi tesislerine uzaklık 

Doğal kaynaklara uzaklık  

Kıyı çizgisine uzaklık

Enerji hatlarına uzaklık 

Boru hatlarına uzaklık 

Atık su hatlarına uzaklık 

Sulama kanallarına uzaklık 

Toprak (AKKS)   

Heyelan bölgelerine uzaklık 

Flora/fauna alanlarına uzaklık   

Taşınmaz değeri / Kamulaştırma 

Mülkiyet 

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 49

En Uygun Alanlar 10

Uygun Alanlar 6

Uygun Olmayan Alanlar 1

Sakıncalı Alanlar* ∞

Aktif Heyelan Alanları* ∞

Potansiyel Heyelan Alanları 1

Eski Heyelan Alanları 2

Demiryolu, Kıyı Çizgisi** -

0-500* ∞

>500 10

Okul, Hastane, Limanlar** -

0-500* ∞

>500 10

Doğal Kaynaklar( Su, Enerji, Jeolojik)** -

0-500* ∞

>500 10

Koruma Alanları, Aküferler, Yerlerim, Turizm** -

0-1000* ∞

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 50

Uygunluk sınıflandırması 1’den 10’a kadar yapılmıştır. Kesin engel olarak tanımlanan faktörler ∞ ile simgelenmiştir. 1 en az uygun, 10 değeri ise en uygun alanları

simgelemektedir. Bu ağırlıkların tespitinde DOKAP Bölgesinin hassasiyetleri ve mevcut durumda kullanılan katı atık depolamada yaşanan sorunlar sürece dahil edilmiştir. Katı atık depolama alanı yer seçimi alanlarını etkileyen faktör ve alt faktörler Tablo 11’de gösterilmektedir. Bu tabloya bakıldığında örneğin yerleşim alanlarına, aquifer

alanlarına, fay hatlarına ve koruma alanlarına 1000 m., yüzey sularına, doğal kaynaklara, okul hastane gibi alanlara 500 m. mesafedeki yerler de kesin engel olarak tanımlanmıştır (Tablo 12) (Yang et al. 2008; Wang et al. 2009; Moeinaddini et al.2010; Zamorano et al.

2008; Nas et al. 2010; Yang et al. 2008; Sadek et al. 2006; Sumathi et al. 2008; Gemitzi et al. 2007; Sener et al.2010). Yürütülen proje kapsamında katı atık bertaraf alanlarının tespiti noktasında analitik hiyerarşi yöntemi kullanılmıştır. Proje kapsamında temin edilen ve kullanılan veriler tablodaki değerlerle birlikte puanlandırılmış ve ikili karşılaştırma matrisleri oluşturularak faktör ağırlıkları tespit edilmiştir. Elde edilen faktör ağırlıkları akabinde raster yüzey analizinde kullanılmış ve her ile ait katı atık bertaraf alanları tespit edilmiştir.

4.3.3. Basit Ağırlıklı Toplam Yöntemi

Basit Ağırlıklı Toplam Yöntemi (BAT), ÇKKV yöntemleri içinde en çok kullanılan yöntemlerinden biridir ve herhangi bir karar probleminde karar vericinin

değerlendirmek istediği olası çözüm kümesiyle tanımlanan bir gerçek fayda fonksiyonu kuramına dayanır. Yöntem, eklemeli fayda varsayımı ile tanımlanır ve her bir seçeneğin toplam değeri; ölçüt değerleri ve ağırlıklarına bağlı olarak elde edilen toplam değere eşittir. Buna göre, bir Ai seçeneğinin bütünleşik değeri için;

j

: n adet ölçütü bir arada değerlendiren bir fayda fonksiyonu

aij : i. seçeneğin j. ölçütünün değeri

wj : j. ölçütün ağırlığı

DOKAP – KTÜ – KATI ATIK SONUÇ RAPORU © 2017 MAYIS 51

BAT yönteminde, herhangi bir seçeneğin bütün öznitelik değerleri göz önünde bulundurularak toplama ve çarpma gibi düzenli işlemler kullanılmaktadır. Projenin ikinci ve üçüncü aşaması olan yakma ve kompost&maddesel geri kazanım alanlarının tespit edilmesi noktasında basit ağırlıklı toplam yöntemi kullanılmıştır. Herbir faktör birbiri arasında önem derecesine göre sıralanmış ve analiz gerçekleştirilmiştir. Analiz sonucunda tüm bölgeye ait kompost ve yakma tesisi alternatif noktalar belirlenmiştir.

4.3.4. TOPSİS Yöntemi

Çoklu karar vermede, kriterler arası çatışma durumu nedeniyle ideal çözüme ulaşmak genelde mümkün olmadığından bir "uzlaşık" çözümden bahsedilir. ÇKKV yöntemlerinin bir kısmı, ideale olabildiğince yaklaşık olan bir çözüme ulaşmaya çalışan "Uzlaşma (Compromising) Modeli"ni kullanırlar (Zeleny, 1982). Hwang ve K. Yoon tarafından geliştirilen " ideal Çözüme Benzerlik yolu ile Tercih Sırasına Ulaşma Tekniği" (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution TOPSIS) ideal alternatife göreli yakınlığı en fazla olan alternatifi seçme mantığına dayalıdır (Hwang ve Yoon, 1981).

Literatürde TOPSIS yöntemi ile gerçekleştirilen bertaraf tesisi çalışmaları mevcuttur.

Ancak yürütülen bu projede TOPSIS yöntemi analiz için ele alınmamıştır.