2. FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ
2.1. FĠĠLDEN FĠĠL YAPIM EKLERĠ HAKKINDA YAPILAN
2.1.1. -ıt-/-ét-, -ot-/-öt-/-t- eki
“Ettirgenlik ekidir. Eskiden beri kullanılan ve çok iĢlek olan bir ektir” (Karaağaç, 2013: 408).
BaĢkurt Türkçesinde de kullanılan bu ek, sadece yardımcı ünlüsü bakımından değiĢkenlik gösterir. Ek, kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -ıt-/-ot-, ince köklere -ét-/-öt- Ģeklinde eklenir. Ayrıca ekin yalnızca -t- Ģeklinde eklendiği örnekler de vardır. Ek, BaĢkurt Türkçesinde de oldukça iĢlektir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 934 fiil türetilmiĢtir.
Ek, edilgen, dönüĢlü ve geçiĢsiz eylem kök ve gövdelerinden etken ve geçiĢli eylemler yapar. Dolayısıyla 934 fiilin tamamı geçiĢlidir.
66
-ıt-/-ét-, -ot-/-öt-/-t- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: aġar-t- “beyazlaĢmak,
ağartmak”, bıjḳılda-t- “bıjk bıjk ettirmek”, dondor-t- “aceleyle koĢturtmak, hızla koĢturtmak”, evre-- “heveslendirmek, canını çektirmek”, éyer-t- “birlikte götürmek, birlikte hareket ettirmek, birlikte yürütmek”, göpölde-t- “güm güm ettirmek”,
ġopolda-t- “güp güp ettirmek”, hayra-t- “öttürmek, güzel sesler çıkartmak, Ģakıtmak
(kuĢ için)”, ıjġır-t- “kötü bir sesle bağırtmak, çığırtmak, böğürtmek”, iré-t- “eritmek, sıvı hâle getirmek”, jıvılda-t- “jıvıldatmak”, köldör-t- “güldürtmek”, ḳana-t- “kanatmak”, löpölde-t- “löpüldetmek”, maḳta-t- “övdürmek, methettirmek”,
neźégey-t- “zarifleĢtirmek, nazikleĢtirmek, narinleĢtirmek, inceltmek”, osor-t-
“Uçurtmak, havalandırtmak”, öşö-t- “1. ÜĢütmek, üĢümeye sebep olmak 2. Soğukta dondurup bozmak”, pırılda-t- “pır pır ettirmek, pır pır getirmek”, renyé-t- “incitmek, gücendirmek, kalbini kırdırmak”, sarsa-t- “aĢırı susatmak, çok susatmak”, şıpılda-t- “Ģıpırdatmak, Ģıp Ģıp ettirmek”, tala-t- “1. Saldırtmak, hücum ettirmek 2. Rencide ettirmek 3. Kendine mal ettirmek”, ural-t- “dürmek, sarmak, dolandırmak”, üte-t- “yerine getirtmek, icra ettirmek, ifa ettirmek, uygulatmak, gerçekleĢtirtmek”, yala-t- “yalatmak, dil değirtmek; erittirip yok ettirmek”, źuray-t- “büyütmek”.
2.1.2.-ış-/-éş-, -oş-/-öş-/-ş-, -aş-/-eş- eki
ET. döneminden bu yana kullanıla gelen bir fiilden fiil yapım ekidir. Ek, “karĢılıklılık ve tekerrür bildirir” (Gabain, 2007: 60).
BaĢkurt Türkçesinde de fiillerin ortaklaĢma veya oluĢ ifade eden gövdelerini yapan bu ekin, sadece yardımcı ünlüsü bakımından fark vardır. Ek, ünsüz ile biten kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -ış-/-oş- Ģeklinde, ince köklere -éş-/-öş- Ģeklinde eklenir. Ünlü ses ile biten köklere ise -ş- Ģeklinde eklenir. Ek, iĢlek bir ektir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 665 fiil türetilmiĢtir.
-ış-/-éş-, -oş-/-öş-; -ş-; -aş-/-eş- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: alda-ş-
“iftira atmak; yalan söz söylemek”, buya-ş- “birlikte boyamak, karĢılıklı boyamak”,
dörölde-ş- “karĢılıklı dör dör etmek, karĢılıklı gürlemek”, evre-ş- “birbirini
heveslendirmek, karĢılıklı heveslendirerek sevmek”, ét-éş- “itiĢmek, birlikte dıĢarı atmak”, har-ış- “yapıĢmak, sarılmak, tutunmak”, ıvılyı-ş- “karĢılıklı ya da birlikte
67
eğilmek, bükülmek”, ila-ş- “ağlaĢmak”, kéşne-ş- “birlikte ya da karĢılıklı kiĢnemek”,
ḳoṡ-oş- “kucaklaĢmak”, lavılda-ş- “cazgırlaĢmak; tartıĢmak; iddialaĢmak”, moloy-oş-
“karĢılıklı ya da birlikte gamlı, kederli bir Ģekil almak”, nike-ş- “ısrar etmek, inat etmek, sebat etmek”, olo-ş- “karĢılıklı ya da birlikte ulumak”, öyög-öş- “çiftleĢmek, birleĢmek”, parlan-ış- “eĢleĢmek, karı koca olmak, birbirine eĢ olmak”, sepe-ş- “tokatlaĢmak, vuruĢmak; çekiĢmek”, şıl-ış- “sürünmek, sürünerek gitmek”, tara-ş- “birlikte ya da karĢılıklı taramak”, ur-ış- “birlikte ya da karĢılıklı orak vurmak, orakla dermek, biçmek”, ülse-ş- “karĢılıklı ya da birlikte ölçmek, tartmak”, vıjılda-ş- “vızıldaĢmak”, yaġ-ış- “birlikte yakmak, birlikte ateĢe vermek”, zıyılda-ş- “vıjıldaĢmak”.
2.1.3.-ıl-/-él-, -ol-/-öl-/ -l- eki
ET. döneminden bu yana kullanılan -l- fiilden fiil yapım eki dönüĢlülük ya da edilgenlik ve meçhullük bildirir (Gabain, 2007: 59). Bu ek, kural olarak geçiĢsiz fiiller yapar.
Ek, BaĢkurt Türkçesinde ünsüzle biten kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -ıl-/-ol- Ģeklinde, ince köklere -él-/-öl- Ģeklinde eklenir; ünlü ile biten sözlere ise -l- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 641 fiil türetilmiĢtir. Bu 641 fiilin tamamı geçiĢsizdir.
-ıl-/-él-, -ol-/-öl-; -l- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: as-ıl- “açılmak”, dertlendér-él- “heyecanlandırılmak, canlandırılmak”, esét-él- “ekĢitilmek, mayalatılmak”, ét-él- “itilmek, dıĢarı atılmak”, fayźalan-ıl- “faydalanılmak, yararlanılmak”, ġeźetlen-él- “adet edilmek, alıĢtırılmak”, hav-ıl- “sağılmak”, ıv-ıl- “ovulmak, sürtülmek”, işét-él- “iĢitilmek, duyulmak”, kir-él- “gerilmek”, ḳor-ol- “kurulmak, kaplanmak, örtülmek, dikilmek”, légalleştér-él- “yasallaĢtırılmak, legalleĢtirilmek”, nıġıt-ıl- “sağlam hâle gelmek, kuvveti artırılmak”, osra-l- “tesadüf edilmek, rast gelinmek”, öy-öl- “yığılıp toplanmak, birikmek”, parlandır-ıl- “buharda yumuĢatılmak, buharda piĢirilmek”, renyét-él- “incitilmek, gücenmek, kalbi kırılmak, zoruna gitmek”, ses-él- “saçılmak, yayılmak, serpilmek, dağılmak”,
68
değiĢmek”, uḳıt-ıl- “okutulmak, ders aldırılmak”, üb-él- “öpülmek”, yarźır-ıl- “yardırılmak, ayırtılmak”, źurayt-ıl- “büyütülmek, hacimlenmek, irileĢtirilmek”.
2.1.4.-dır-/-dér-, -dor-/-dör-, -tır-/-tér-,-tor-/-tör-, -źır-/-źér-,-źor-/-źör- eki ET. döneminden bu yana kullanılan –dır-/-dir-, -dur-/-dür- fiilden fiil yapım eki, BaĢkurt Türkçesinde de kullanılmaktadır. Ek, iki ayrı ettirgenlik ekinin (-t-Ur-) kaynaĢmasından oluĢmuĢtur (Korkmaz, 2014: 183). Eskiden beri kullanılan bu ek çok iĢlektir. “Bu ek, fillerin oldurma ve yaptırma (faktitif) ifadeli gövdelerini yapar” (Öner, 2011: 190). Ayrıca ek, “edilgen, dönüĢlü ve geçiĢsiz eylem kök ve gövdelerinden etken ve geçiĢli eylemler yapar: aban->abandır-; ak->aktır-; arın-
>arındır-; bak->baktır- vb.” (Karaağaç, 2012: 321).
Ek, BaĢkurt Türkçesinde sedalı seslerden sonra ünlü uyumuna bağlı olarak -
dır-/-dér- , -dor-/-dör- Ģeklinde, sedasız seslerden sonra -tır-/-tér-,-tor-/-tör- Ģeklinde; v, r, y, ź seslerinden sonra -źır-/-źér-,-źor-/-źör- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 601 fiil türetilmiĢtir. Bu 601 fiilin de geçiĢli fiil olduğu tespit edilmiĢtir.
-dır-/-dér-, -dor-/-dör-; -tır-/-tér-,-tor-/-tör-; -źır-/-źér-,-źor-/-źör- ekiyle
türetilmiĢ fiillere örnekler: as-tır- “açtırmak”, ber-źér- “vurdurmak, çarptırmak, sokturmak”, dün-dér- “döndürmek, çevirtmek; vazgeçirmek, geri çevirmek”, esét-
tér- “ekĢitmek, ekĢi hissi uyandırmak”, éyél-dér- “eğiltmek, aĢağı doğru büktürmek,
alta eğdirmek; aĢağı kıvırtmak”, hat-tır- “sattırmak”, ımhın-dır- “umutlandırmak, ümitlendirmek”, inan-dır-“inandırmak”, kéyén-dér- “giyindirmek, giymeye yardım etmek”, ḳaź-źır- “kazdırmak”, lıpaş-tır- “sündürüp uzatmak; enine boyuna yaymak”,
mén-dér-“1. Bindirmek, çıkarmak 2. Yüceltmek, yükseltmek”, nıġıt-tır-
“sağlamlaĢtırmak, kuvvetlendirmek, kuvvetini arttırmak, güçlendirmek”, oźat-tır- “uğurlattırmak, yolcu ettirmek”, öy-źör- “yığdırmak, toplatmak, istifletmek”, söröş-
tör- “büzüĢtürmek, kırıĢtırmak, buruĢturmak”, şıvış-tır- “süründürmek, sürükletmek”, ték-tér- “diktirmek, dikmesi için terziye vermek”, ur-źır- “vurdurmak, biçtirmek
(ekin için)”, üp-tér- “öptürmek, öpmeye izin vermek”, vat-tır- “kırdırmak, parçalatmak, böldürmek”, yun-dır- “kestirmek, budatmak, temizletmek, sıyırtmak”,
69 2.1.5. -ın-/-én-, -on-/-ön-/ -n- eki
ET. döneminden bu yana kullanılan -n- fiilden fiil yapım eki meçhullük ve dönüĢlülük ifade eden gövdeler yapar (Gabain, 2007: 59)
Nesnesi bulunmayan dönüĢlü çatıların fiilleri geçiĢsizdir. “Eğer fiilin yaptığı iĢ özneye dolaylı olarak dönüyor ise, bu takdirde fiilin gösterdiği iĢ, özneyi etkilediği hâlde, cümlenin baĢka bir nesnesi de vardır: AyĢe bugün o ipek elbisesini giyinmiş ve Ġspanyol Ģalını örtünmüş... Cümlelerinde bir nesne bulunduğu için, giyin-, örtün- ve
yüklen- dönüĢlü fiilleri geçiĢlidirler” (Korkmaz, 2014:504-505).
Ek, BaĢkurt Türkçesinde ünsüz ile biten kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -ın-/-on- Ģeklinde, ince köklere -én-/-ön- Ģeklinde eklenir. Ünlü ses ile biten köklere ise -n- Ģeklinde eklenir. Ek, iĢlek bir ektir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 308 fiil türetilmiĢtir. Bu 308 fiilin 37 tanesi geçiĢli, 271 tanesi de geçiĢsizdir.
-ın-/-én-, -on-/-ön-/ -n- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: al-ın- “alınmak”, biźe-n- “bezenmek, süslenmek, güzel hâle gelmek”, dömbeṡle-n- “dayak atılmak,
dövülmek, çat pat vurulmak”, elhére-n- “sıcaktan, yorgunluktan hâlsiz düĢmek, hâlsizleĢmek; takatten düĢmek”, ét-én- “topluluğu yarıp ite kaka ilerlemek, öne doğru geçmek”, hélk-én- “silkinmek, sallanmak, hareket etmek”, iñre-n- “çok içlenip sızlanarak Ģikayet etmek”, kéy-én- “giyinmek, güzel kıyafetler kuĢanmak”, ḳıl-ın- “davranılmak, yapılmak, iĢlenmek”, oźa-n- “uzanmak”, öşö-n- “üĢümek, soğuk hissetmek”, soḳ-on- “karıĢtırmak, kurcalamak, araĢtırmak”, şéş-én- “kabarmak, ĢiĢirmek”, téle-n- “dilenmek, dilencilik yapmak”, uyġıla-n- “belirli bir yer için oyulmak, deĢilmek”, ülse-n- “1. Ölçülmek 2. Kendi ağırlığını ölçmek, tartılmak”,
yama-n- “yamanmak, yama ile örtülmek, yama ile kapatılmak”, zar(ı)ḳ-ın- “azap
çekmek, eziyet çekmek”.
2.1.6. -ır-/-ér-, -or-/-ör-, -ar-/-er-/-r- eki
ET. döneminden bu yana kullanılan -r- fiilden fiil yapım eki BaĢkurt Türkçesinde de kullanılmaktadır
70
“–Ar- eki, ünsüzle sonuçlanan geçiĢsiz belirli bazı fiillerden geçiĢli fiiller türeten bir ettirgenlik ekidir” (Korkmaz, 2014: 182).
BaĢkurt Türkçesinde ek, ünsüz ile biten kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -ır-/-or-, -ar- Ģeklinde, ince köklere -ér-/-ör-, -er- Ģeklinde eklenir. Ünlü ses ile biten köklere ise -r- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 52 fiil türetilmiĢtir. 52 fiilin 3 tanesi geçiĢsiz, 49 tanesi de geçiĢli fiildir.
GeçiĢsiz fiiller: bola-r- “karıĢmak, kargaĢa olmak, düzensizleĢmek”, ızġı-r- “yoğun ağrıdan dolayı acı çekip bağırmak; inlemek”, ḳañġı-r- “ĢaĢırmak, aptala dönmek, acayipleĢmek”.
-ır-/-ér-, -or-/-ör-,-ar-/-er-;-r- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: 1aş-ır-
“aĢırmak, taĢırmak”, bat-ır- “batırmak, bir Ģeyin sıvı veya yumuĢak bir maddenin içine gömülmesine yol açmak, batmasını sağlamak”, ev-ér- “evirmek, çevirmek, döndürmek, hâline getirmek, hâlini aldırmak”, és-ér- “1. Ġçirmek, içine çektirmek 2. SarhoĢ etmek, kafayı buldurmak, içki içirmek”, höj-ör- “keskin bir Ģeyle çizip kırmak”, ızġı-r- “yoğun ağrıdan dolayı acı çekip bağırmak; inlemek”, iş-ér- “çok bozmak, çok yıkmak, çok göçmek (toprak, taĢ v.s. için)”, küp-ér- “köpürmek”, ḳuş-
ır- “iki kenarını üst üste getirmek; birleĢtirmek, kavuĢturmak”, muy-ır- “koparmak,
parçalamak”, os-or- “1. Uçurmak, havalandırmak 2. Yüksek bir yerden aĢağı yıkılmak”, 2öy-ör- “çok güçlü kaldırarak döndüre döndüre savurmak, uçurmak”,
sük-ér- “vurup sersemletmek, vurup aptallaĢtırmak”, tib-er- “sivri bir nesne ile
vurmak, kakmak, vurmak, sokmak, çakmak”, uñ-ar- “rengi gitmek, beti benzi solmak; bembeyaz kesilmek”, yomşa-r- “yumuĢamak”.
2.1.7. -ıḳ-/-ék-,-oḳ-/-ök-/-k- eki
Tatar Türkçesinde -ıḳ-/-ék-; -ḳ- Ģeklinde kullanılan bu ek isimlere, sıfatlara ve fiillere eklenir. Ek, fiillere eklenerek “1. Yapım kökünde ifade edilen anlama yakın iĢ ve hareket yapmayı, 2. Yapım kökünde bildirileni istemeyi” bildirir (Ganiyev, 2013: 160).
71
BaĢkurt Türkçesinde ek, kalın köklerden sonra dudak uyumuna bağlı olarak -
ıḳ-/-oḳ-, ince köklerden sonra -ék-/-ök- Ģeklinde; ünlü ses ile biten köklerden sonra da -k- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 31 fiil türetilmiĢtir. Bu 31 fiilin 2 tanesi geçiĢli, 29 tanesi geçiĢsiz fiildir.
GeçiĢli fiiller: 1ḳır-ḳ- “kırkmak, kırpmak, kesmek, koparmak; ayırmak,
bölmek”, yélé-k- “sorup soruĢturmak, yiyecek arayarak sağa sola bakmak; sezmek, duymak; kokusunu almak”.
-ıḳ-/-ék-,-oḳ-/-ök-,-k- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: anhı-ḳ- “çok fazla
susamak, susuzluktan ölmek”, 1béş-ék- “sırılsıklam olup terlemek, terden piĢmek
(genellikle ayak için)”, har-ıḳ- “bir yöne hareketlenmek, bir yöne yönelmek”, kib-ék- “dili damağı kurumak, susamak”, ḳıź-ıḳ- “ilgilenmek, alakadar olmak, ilgi duymak; gönül vermek; heves etmek”, şéş-ék- “ĢiĢmek, ĢiĢ hâle gelmek”, tumbı-ḳ- “uyuĢmaktan, donmaktan dolayı hissizleĢmek, hissedememek”, üsé-k- “ağrına gitmek, gücüne gitmek; öfkelenmek”, yélé-k- “sorup soruĢturmak, yiyecek arayarak sağa sola bakmak; sezmek, duymak; kokusunu almak”.
2.1.8. -lıḳ-/-lék-, -loḳ-/-lök- eki
Ek, fiillere eklenerek “1. Yapım kökünün ifade ettiği iĢ ve harekete heves duymayı ya da ona bağlı iĢ ve hareketi, 2. Yapım kökünün ifade ettiğince saymayı bildirir” (Ganiyev, 2013: 169).
BaĢkurt Türkçesinde fiilden fiil yapan bu ek kalın köklere dudak uyumuna bağlı olarak -lıḳ-/-loḳ- Ģeklinde, ince köklere -lék-/-lök- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 19 fiil türetilmiĢtir. Bu 19 fiilin 1 tanesi geçiĢli, 18 tanesi de geçiĢsizdir.
GeçiĢli fiil: tot-loḳ- “kekelemek, dili tutulmak; düzgün konuĢamamak”.
-lıḳ-/-lék-, -loḳ-/-lök- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: at-lıḳ- “büyük bir
hızla ileri atılmak”, ber-lék- “bir Ģeye birden çarpılmak, çarpılmak, aniden çakılmak”, har-lıḳ- “yapıĢmak, sarılmak, tutunmak”, öy-lök- “çoğalıp toplanmak, yığılmak”, söy-lök- “birden yukarı atılmak, aniden yukarı fırlatılmak; birden
72
kaldırılmak”, taḳ-lıḳ- “1. Takılmak, bağlanmak 2. Birinin peĢine takılmak”, yét-lék- “gerekli büyüme seviyesine ulaĢmak (karındaki çocuk için)”.
2.1.9. -ala-/-ele- eki
Fiilden fiil yapım eki olarak da kullanılan bu ek, “yapım kökünün ifade ettiği iĢ ve hareketi fazla miktarda yapmayı bildirir” (Ganiyev, 2013: 169). Ekin yapısı üzerine farklı görüĢ ve tahminler vardır: Banguoğlu‟nun görüĢüne göre -ele- eki, damak sesi düĢmesiyle önceki –ekle- ekinden meydana gelmiĢtir (2011: 277). Korkmaz, bu fikre katılamayarak burada –k- ünsüzünün düĢmesine yol açan bir durumun bulunmadığını dile getirmiĢtir. –AlA- ekinin *it-eg-le->itele-, *şaş-ag+la-
>şaşala- biçiminde fiilden ad türeten –g ekinin düĢmesi ve geride kalan bağlantı
ünlüsünün +lA- ekiyle birleĢip kaynaĢmasından oluĢtuğu görüĢündedir (2014: 182). Ek, BaĢkurt Türkçesinde kalın köklere -ala- Ģeklinde, ince köklere -ele- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 11 fiil türetilmiĢtir. Bu 11 fiilin 6 tanesi geçiĢli, 5 tanesi de geçiĢsizdir.
-ala-/-ele- ekiyle türetilmiĢ fiillere örnekler: béş-ele- “piĢirmek, olgunlaĢtırmak, kaynatmak”, hib-ele- “çiselemek, serpelemek”, ıv-ala- “ovalamak, sürtmek, ovmak”, ḳıv-ala- “kovalamak, bir yerden göndermek, gitmesini istemek, kovmak”, nış-ala- “bir yere, kaba doldurmak, tıkıĢtırmak, basmak”, süg-ele- “çökmek, çökelmek”, tib-ele- “tekrar tekrar tepmek, tepelemek”.
2.1.10. -ra-/-re-, -ıra-/-ére- eki
Ek, “fiillere eklenerek yapım kökünde gösterilen iĢ ve hareketin kendi kendine yapılıĢını” bildirir” (Ganiyev, 2013: 158). Kalın köklere -ra-/-ıra- Ģeklinde, ince köklere -re-/-ére- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 12 fiil türetilmiĢtir. Bu 12 fiilin, 3 tanesi geçiĢli, 9 tanesi de geçiĢsiz fiildir.
GeçiĢli fiiller: iź-re- “1. Ġnceltip ip gibi parçalanır hâle getirmek 2. Çok ezilmek”, töy-re- “dikerek, iliĢtirerek sağlamlaĢtırmak, iğne ile tutturmak”, yey-re- “yaymak, sermek”.
73
-ra-/-re-; -ıra-/-ére- ekiyle türetilmiĢ fiiller: biź-re- “bıkmak, bezmek,
usanmak; sıkıntı çekmek”, harḳ-ıra- “sızarak çıkmak, sızarak akmak; damlamak”, iź-
ra- “sağlamca ezilmek; ağır çekmek, ağır basmak”, iź-re- “1. Ġnceltip ip gibi
parçalanır hâle getirmek 2. Çok ezilmek”, ḳımyı-ra- “toplanıp hareketlenmek, bir araya gelip kımıldamak”, ḳıź-ıra- “öfke ve nefretle coĢmak; kudurmak”, köy-re- “1. Yanmak, tutuĢmak 2. Sıcaktan kurumak”, tent-ére- “aklı baĢından giderek güçten düĢmek, hâlsizleĢmek, sersemleyip kuvvetten düĢmek”, töy-re- “dikerek, iliĢtirerek sağlamlaĢtırmak, iğne ile tutturmak”, tuź-ra- “etrafa savrulmak, saçılmak, dağılmak (saç, yün, pamuk gibi Ģeyler için)”, yey-re- “yaymak, sermek”, ḳıź-ıra- “öfke ve nefretle coĢmak; kudurmak”.
2. 1.11. -la-/-le- eki
Ġsimlerden fiil türeten -la- ekinin, BaĢkurt Türkçesinde fiiller üzerine gelerek de fiiller türettiği örneklere rastlıyoruz. Sözlükte müstakil olarak bulunan fiiller üzerine bu ek getirilerek toplam 11 fiil türetildiği tespit edilmiĢtir. Buradaki 11 fiilin tamamı geçiĢlidir.
-la-/-le- ekiyle türetilmiĢ fiiller: hayġa-la- “düz ve uzun keresteleri odunluğun
zeminine döĢemek”, hayırḳa-la- “güvenliği sağlamak, korumak; muhafaza etmek”,
herme-le- “el yordamı ile aramak, elle yoklamak”, hılta-la- “bahane bulmak, sebep
bulmak, vesile bulmak”, ḳarma-la- “sağını solunu yoklamak, el yordamıyla tutmak, kavramak; etraflıca bakmak”, ḳavźa-la- “kuruyup kopmak (yara kabuğu gibi Ģeyler için)”, mata-la- “hareket etmesin diye el ve ayağı bağlamak”, öṡte-le- “yeniden eklemek, tekrardan ilave etmek; üstelemek”, tuḳma-la- “tokmaklamak, tokmakla vurmak”, yalma-la- “kavrayıp almak, tutup almak; kuĢatmak”.
2.1.12. -ay-/-ey- eki
Ek, Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı adlı eserde isimden fiil yapan ek olarak belirtilmiĢtir (Ganiyev, 2013: 162). Biz, BaĢkurt Türkçesinde bu ekin fiiller üzerine gelerek fiil türettiğini de tespit ettik.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiiller üzerine bu ek getirilerek toplam 10 fiil türetildiği tespit edilmiĢtir. Buradaki 10 fiil de geçiĢsizdir.
74
-ay-/-ey- ekiyle türetilmiĢ fiiller: baḳ-ay- “öfke ile bakmak, nefretle bakmak”, bürt-ey- “kabarcık Ģeklinde yükselmek, kabarmak, kabarcıklanmak”, hayıġ-ay-
“sığlaĢmak, sığ olmak”, mol-oy-“gamlı, kederli bir Ģekil alma”, oźa-y- “uzamak, daha uzun olmak”, sük-ey- “1. Çömelmek, çömelip durmak; tünemek 2. Arka ayakları üzerine çökmek (köpek, kurt için)”, tazra-y- “kabarıp, ĢiĢip ileri doğru çıkmak, göbek çıkmak”, tomra-y- “siyahımsılaĢmak, kararmak; fümeleĢmek”, yék(é)r-ey- “birine kötü, sinirle bakmak”.
2.1.13. -ġı-/-gé-, -ḳı-/-ké- eki
BaĢkurt Türkçesinde fiilden fiil yapan eklerden biridir. Ek, “fiile eklenerek yapım kökünde gösterilen iĢ ve hareketi yoğun Ģekilde yapmayı veya onun yapılıĢını, onu belirli bir sonuca ulaĢtırmayı bildirir” (Ganiyev, 2013: 159). Ek, sedalı ünsüzlerden sonra damak uyumuna bağlı olarak -ġı-/-gé- Ģeklinde, sedasız ünsüzlerden sonra -ḳı-/-ké- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 7 fiil türetilmiĢtir. Bu 7 fiilin, 1 tanesi geçiĢli, 6 tanesi de geçiĢsiz fiildir.
GeçiĢli fiil: ür-gé- “yukarı kaldırmak, yükseğe çıkarmak”.
-ġı-/-gé-;-ḳı-/-ké- ekiyle türetilmiĢ fiiller: hur-ḳı- “sulu, nemli bir Ģeyin
rüzgarda kalmasıyla biraz kurumak”, ḳal-ġı- “oturduğu yerde uyumak; Ģekerleme yapmak”, ḳuź-ġı- “acımak, ağrımak, azmak, coĢmak”, mer-ké- “erimek, yumuĢamak, ısınmak”, tuź-ġı- “1. Etrafa savrulmak, saçılmak, dağılmak (saç, yün, pamuk gibi Ģeyler için) 2. Savrulup uçuĢmak”, uran-ġı- “dönüp durmak, dolanıp durmak, dönmek; volta atmak”, ür-gé- “yukarı kaldırmak, yükseğe çıkarmak”.
2.1.14. -ġır-/-gér-, -ḳır-/-kér- eki
ET. döneminde -gur-/-gür-, -kur-/-kür- Ģeklinde olan bu ek bir yaptırma ekidir (Gabain, 2007: 59).
BaĢkurt Türkçesinde de kullanılan bu ek, sedalı ünsüzlerden sonra damak uyumuna bağlı olarak -ġır-/-gér-, sedasız ünsüzlerden sonra -ḳır-/-kér- Ģeklinde eklenir. Ek, “fiillere eklenerek yapım kökünün bildirdiği geçiĢsiz iĢ ve hareketten farklı olarak geçiĢli iĢ ve hareketi ifade eder” (Ganiyev, 2013: 166).
75
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 7 fiil türetilmiĢtir. Bu 7 fiilin, 5 tanesi geçiĢli, 2 tanesi de geçiĢsizdir.
GeçiĢsiz fiiller: hıź-ġır- “1. Islık çalmak 2. Tıs diye ses çıkarmak 3. Büyük bir hızla hareket etmek”, ḳuz-ġır- “gürültü yapmak, gürültü patırtı yapmak”.
-ġır-/-gér-; -ḳır-/-kér- ekiyle türetilmiĢ fiiller: hıź-ġır- “1. Islık çalmak 2. Tıs
diye ses çıkarmak 3. Büyük bir hızla hareket etmek”, ḳuz-ġır- “gürültü yapmak, gürültü patırtı yapmak”, ḳuź-ġır- “herhangi bir dıĢ tesirden dolayı ağrımak, coĢmak”,
yat-ḳır- “yatırmak, yatması için yer vermek”, yaź-ġır- “bir Ģeylerden mahrum etmek,
boĢ bırakmak”, 1yét-kér- “ulaĢtırmak, eriĢtirmek, yetiĢtirmek”, 2yét-kér- “uzunluk
bakımından gerekli seviyeye ulaĢtırmak; yeterli hâlegetirmek”. 2.1.15. -ġıź-/-géź-, -ġoź-/-göź-, -ḳıź-/-kéź-, -ḳoź-/-köź- eki
-ġır-/-gér- ;-ḳır-/-kér- ekinin fonetik bir varyantı olan bu ek, fiillerden
yaptırma (faktitif) ve oldurma ifade eder.
Fiillerden yapma ve oldurma bildiren bu ek, BaĢkurt Türkçesinde sedalı ünsüzlerden sonra ünlü uyumuna bağlı olarak -ġıź-/-géź-, -ġoź-/-göź- Ģeklinde, sedasız ünsüzlerden sonra -ḳıź-/-kéź-, -ḳoź-/-köź- Ģeklinde eklenir.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 7 fiil türetilmiĢtir. Bu 7 fiil de geçiĢlidir.
-ġıź-/-géź-, -ġoź-/-göź-; -ḳıź-/-kéź-, -ḳoź-/-köź- ekiyle türetilmiĢ fiiller: hıy-ġıź-
“1. Sığdırmak 2. Kapsamak, içermek 3. Birisinin sığınmasına imkan vermek 4. YakıĢtırmak, uydurmak”, kéy-géź- “1. Giydirmek 2.Geçirerek ya da bağlayarak eklemek”, méñ-géź- “bindirmek, çıkarmak”, ör-göź- “ürütmek, ürümeye fırsat vermek”, téy-géz- “1. Değdirmek, çarpmak 2. Ġsabet ettirmek, hedefi vurmak”, tor-
ġoź- “1. Ayağa kaldırmak 2. Dik hâle getirmek, dineltmek 3. ĠĢler hâle getirmek,
tamir etmek”, yat-ḳıź- “yatırmak, yatması için yer vermek”. 2.1.16. -a-/-e- eki
BaĢkurt Türkçesinde fiilden fiil türeten eklerden biridir. “Fiillere eklenerek anlamı yapım kökü ile iliĢkili fiiller kurar: üte- “yerine getirmek, ödemek”, téke- “(göz) dikmek”, sına- “denemek” (Ganiyev,2013: 161).
76
Ek, kalın köklere -a- Ģeklinde, ince köklere -e- Ģeklinde eklenir. Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 7 fiil türetilmiĢtir.
Bu 7 fiilin 5 tanesi geçiĢli, 2 tanesi de geçiĢsizdir.
GeçiĢsiz fiiller: butal-a- “1.KarıĢmak, dağılmak; bulanmak 2. Yoldan çıkarmak, ĢaĢırtmak 3. Yanılmak”, 1tar(ı)ḳ-a- “dağılmak, saçılmak, yayılmak”.
-a-/-e- ekiyle türetilmiĢ fiiller: butal-a- “1.KarıĢmak, dağılmak; bulanmak 2.
Yoldan çıkarmak, ĢaĢırtmak 3. Yanılmak”, 1ḳamal-a- “kuĢatmak, sarmak,
çevrelemek”, oypal-a- “buruĢturmak, kırıĢtırmak”, sırmal-a- “dolamak, sarmak, birbirine geçirmek, ördürmek; çaprazlamak”, tapal-a-“1.Çiğnemek, ezmek 2.Öğütmek”, 1tar(ı)ḳ-a- “dağılmak, saçılmak, yayılmak”, 2tar(ı)ḳ-a- “yaymak,
dağıtmak, saçmak”. 2.1.17. -ıź- eki
ET döneminde bir nevi yaptırma eki olan -z- çok sık görülmez (Gabain2007: 61). “Ettirgen çatı ekidir. Nadir olarak karĢımıza çıkan ekin çok eski olduğu söylenebilir. –Vr-, -sız/-siz ve –sıra-/sire- ekleriyle ilgisi olabilir. ĠĢlek değildir” (Clauson, 2007: 185-186).
BaĢkurt Türkçesinde de çok örneğine rastlayamadığımız bu ek, ET. devrinden farklı olarak peltek z “ź” sesi ile kullanılmaktadır.
Sözlükte müstakil olarak bulunan fiillerin üzerine bu ek getirilerek toplam 6 fiil türetilmiĢtir. Bu 6 fiilin 5 tanesi geçiĢli, 1 tanesi de geçiĢsizdir.
GeçiĢsiz fiil: yéle-ź- “soğuk rüzgarlı olmak, soğuk rüzgara, esintiye dönmek”.