Yapılan analizlerin anlamlı olabilmesi, finansal tabloların doğru, şeffaf ve anlaşılır olmasına bağlıdır. Kredi teklifini hazırlayan uzmanların analiz kabiliyeti, mali tabloları yorumlama, algılama, arındırma ve manipülasyonları elimine etme becerisi, kredi kararının doğruluğunda önemli rol oynamaktadır.175
Finansal tabloların, içeriğini oluşturan kalemlerde bilerek ve belli bir amaç için yanlışlık yapılmasına “Manipülasyon”, bilgisizlik ve ilgisizlik nedeniyle yanlışlık yapılması ise “hata” olarak tanımlanmaktadır. Her iki durumda da tablolar, işletmenin gerçek durumunu kısmen veya tamamen yanlış aksettirir.176
Ülkemizde özellikle kredi ve vergi incelemeleri öncesi mali verilerin çeşitli muhasebe teknikleri ile manipüle edildiği görülmektedir. Finansal tabloların manipüle edilme nedenlerine değinmek düzeltme işlemlerinin gereğini kavramak açısından yararlı olacaktır.
3.2.1. Finansal Tablolardaki Manipülasyonların Nedenleri
Literatürde ortaya konan finansal bilgi manipülasyonu nedenleri (motivasyonları) arasında aşağıdaki durumlar sayılabilir:177
175
Hüseyin Tunç, Albaraka Türk AŞ Eğitim Yayınları, Mali Tahlil ve Đstihbarat Eğitim Notları,
a.g.e., s.22.
176
Hüseyin Tunç, Albaraka Türk AŞ Eğitim Yayınları, Mali Tahlil ve Đstihbarat Eğitim Notları,
a.g.e., s.10.
177
Hüseyin Tunç, Albaraka Türk AŞ Eğitim Yayınları, Mali Tahlil ve Đstihbarat Eğitim Notları,
• Firma sahip ve yöneticilerinin muhasebeye bakış açıları, mali tablolara önem vermemeleri,
• Firmanın hisse senedi fiyatını ve riskini etkilemek,
• Kredi talep etme aşamasında borç sözleşmelerindeki finansal koşulları sağlamak,
• Kreditörler, yatırımcılar ve çalışanlarla ilişkileri iyi tutmak, • Yönetici ücretlerini manipüle etmek,
• Halka açılmak veya sermaye artırımı suretiyle sağlanacak fon tutarını artırmak,
• Politik ve hukuki düzenlemelerden kaynaklanabilecek risklerden kaçınmak, • Yatırımcıların şirketle ilgili olarak algıladıkları riski azaltmak,
• Şirketin gelecekteki performansı hakkında piyasaya olumlu sinyal göndermek,
• Vergi avantajı sağlamak.
3.2.2. Finansal Tablo Manipülasyonların Yöntemleri
Finansal bilgi manipülasyonu ile ilgili olarak, firmaların genelde başvurduğu yöntemler aşağıdaki gibi sıralanabilir:178
• Kar Yönetimi (Earnings Management); bir şirketin ekonomik
performansı hakkında, şirketle ilgili bazı tarafların yanıltılması ya da kamuya açıklanan kar rakamına bağlı bazı sözleşmesel sonuçların etkilenmesi amacına yönelik olarak, yöneticilerin finansal raporlama sürecinde aldıkları kararlarla veya gerçekleştirdikleri işlemlerle finansal sonuçları değiştirmeleridir. Başka bir ifadeyle, yatırımcıların ya da ilgililerin karar ve düşüncelerini etkileyecek ya da değiştirecek nitelikte, muhasebe verilerinin ya da önemli durumların kasıtlı ve bilinçli olarak yanlış ya da eksik açıklanması ya da hiç açıklanmamasıdır.
• Karın Đstikrarlı Hale Getirilmesi (Income Smoothing); karın
istikrarlı bir trend sürdürdüğü, dolayısıyla şirketin karlılığına ilişkin riskin az olduğu izlenimi yaratmak amacıyla, karın çeşitli muhasebe uygulamaları ve faaliyetlere ilişkin kararlarla değiştirilmesidir. Böylece şirketlerin finansal
178
performansları hakkında karar verecek olan ilgililer ya da finansal bilgi kullanıcıları yanıltılmaktadır. Karın istikrarlı hale getirilmesi uygulamalarında, istikrarlı hale getirilmesine çalışılan kar kavramı net kar, net faaliyet karı, vergi öncesi kar, hisse başına kar veya hisse başına kar payı olabilmektedir.
• Yaratıcı Muhasebe Uygulamaları (Creative Accounting Practices);
literatürde bazı yazarlar tarafından kar yönetimi, karın istikrarlı hale getirilmesi, agresif muhasebe uygulamaları ve aldatıcı finansal raporlama gibi finansal bilgi manipülasyonu yöntemlerinin tamamını kapsamak üzere kullanılmaktadır. Başka bir ifadeyle, yaratıcı muhasebe uygulamalarının tanımı ve içeriği konusunda bir konsensüs bulunmamaktadır. Dolayısıyla yaratıcı muhasebe, finansal bilgi manipülasyonunun diğer yöntemlerinin bir karışımıdır. Bununla birlikte, yaratıcı muhasebe uygulamalarının bilanço, gelir tablosu ve nakit akım tablosu gibi finansal tablo kalemlerinin sınıflandırılması üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir.
• Agresif Muhasebe (Aggresive Accounting); belirli dönemlerde karı
yüksek göstermek amacıyla, genellikle muhasebe standartlarının zorlanması suretiyle, konsinye satışların ve faturası kesilmiş ancak, henüz müşteriye sevk edilmemiş mal tutarlarının satış geliri olarak kaydedilmesi, ayrıca gelir olarak kaydedilen faaliyetlere ilişkin bazı harcama ve giderlerin sonraki dönemlere ertelenmesi gibi uygulamalardır. Dolayısıyla burada da, şirketin finansal durum ve faaliyet sonuçlarına ilişkin olarak, ilgililere en azından yanıltıcı ve eksik bilgi verilmesi söz konusudur.
• Büyük Temizlik Muhasebesi (Big Bath Accounting); şirketlerde
yönetimlerin değiştiği dönemlerde, yeni yönetimin bazı verimsiz aktifleri gider yazmak suretiyle bilançosundan çıkarması, böylece bir taraftan geçmiş yönetimin görevde olduğu dönemlerin olduğundan daha zararlı, diğer taraftan gelecek dönemlerin daha karlı olduğu izlenimi yaratılmasına yönelik işlem ve uygulamalardır.
• Aldatıcı Finansal Raporlama (Fraudulent Financial Reporting);
yaratıcı muhasebe uygulamaları, agresif muhasebe ve muhasebe usulsüzlükleri şeklinde de tanımlanan ve finansal bilgi kullanıcılarının yine şirketlerin finansal durum ve faaliyet sonuçları hakkında yanlış, gerçeğe aykırı olarak bilgilendirilmesi sonucunu doğuran finansal bilgi manipülasyonu yöntemlerinin bir karışımıdır.
Ancak, aldatıcı finansal raporlama gerek kasıt unsuru açısından ve gerekse bu kapsamda gerçekleştirilen, fiktif kayıt oluşturulması, gerçeğe aykırı, sahte fatura, sevk irsaliyesi vb. belgeler düzenlenmesi gibi konusu ayrı bir suç oluşturan işlem ve uygulamalar nedeniyle de sonuçları itibariyle daha ağırdır. Ayrıca literatürde, bir idari makam tarafından tespit edilerek idari bir işleme tabi tutulan ya da yargı tarafından bir müeyyideye bağlanan finansal bilgi manipülasyonu işlem ya da uygulamalarını tanımlamak için aldatıcı finansal raporlama kavramı kullanılmaktadır.
• Muhasebe Hata ve Usulsüzlükleri (Accounting Errors and
Irregularities); finansal tablolarda kasıtlı olmayarak yanlış bilgi açıklanması ya da
bazı bilgilere yer verilmemesi ya da bazı bilgilerin açıklanmaması şeklinde tanımlanan hata aşağıdaki durumlarda söz konusu olabilmektedir:179
(1) Finansal tabloların hazırlanması sürecinde bilgilerin toplanması ve işlenmesi sırasında yanlışlık yapılması,
(2) Olayların gözetimi, izlenmesi veya değerlendirilmesinden kaynaklanan muhasebe tahminlerinin doğru olmaması,
(3) Finansal bilgilerin tutar, sınıflandırma, sunum ve kamuya açıklanması ile ilgili muhasebe standart ve ilkelerinin uygulanması sırasında yapılan yanlışlıklar ile hatalar.
3.2.3. Manipülasyonların Dengelenmesi Đçin Bankalar Tarafından Yapılan Đşlemler
Firmaların finansal tablolarının reel durumu yansıtır hale getirilebilmesi amacıyla bankaların mali tahlil uzmanları tarafından aşağıdaki faaliyetler gerçekleştirilir.180
• Firma finansal tablolarının gerçek durumu yansıtmadığının bilincinde olunmalı ve ihtiyatlı yaklaşım sergilenmelidir.
• Çapraz kontroller gerçekleştirilmelidir.
179
Cemal Küçüksözen ve Güray Küçükkocaoğlu, a.g.e., s. 9.
180
Hüseyin Tunç, Albaraka Türk Eğitim Yayınları, Mali Tahlil ve Đstihbarat Eğitim Notları, a.g.e. s.33.
• Yüz yüze görüşmelerle üzerinde şüphe duyulan kayıtlar hakkında firma ortaklarından ve muhasebecilerinden bilgi istenmelidir.
• Arındırma ve düzeltme kayıtları gerçekleştirilmelidir.
• Eğilim (Trend) analizleri, yüzde analizleri ve rasyoların uyumuna dikkat edilmelidir.
• TCMB kayıtları (memzuç ve çek /senet) kontrolleri yapılmalıdır. • Đstihbarat yapılmalıdır.
• Öz kaynak tutarı ve kullanım yerleri analizi ihmal edilmemelidir. • Borç vade yapısının gelişimi incelenmelidir.
• Mahkeme ve icra dairesi kayıtlarının araştırma işlemleri yapılmalıdır.