Evliliğin Sona Ermesi

İki tarafın irâde beyânlarıyla meydana gelen evlilik yine bunların veya birisinin arzusuyla bozulabilmektedir. İslâm hukukunda ölüm dışında evliliği sona erdiren tasarrufların başında talâk gelmekle birlikte muhâla‘a, îlâ, liân, tefrik gibi başka hususlar da söz konusudur. Ancak biz burada sadece talâk, tefrik ve muhâla‘a’dan söz edeceğiz.

a. Talâk

1. Tanımı

İslâm hukukunda talâk Arapçada salıvermek anlamına gelen itlâk kelimesinden alınmıştır.132 _{Sözlükte serbest kalmak, serbest bırakmak, bağını çözmek, bağdan}

kurtulmak gibi anlamlara gelir.133 _{Hukukî terim olarak ise belirli lâfızlarla nikâh}

bağını çözmek manasındadır.134 _{Talâk kelimesi Arapçada hem masdar hem de tatlik}

132 _{Mustafa Cevat Akşit (edt), Mebsut 1000 Yılın İslam Fıkhı Temel Eseri Deliller ve Hükümler,}

Gümüşev Yayınları, 3. B, İstanbul 2015, c. 6, s.1.

133 _{Halil İbrahim Acar, “Talâk” mad., DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2010, c. 39, s. 496.} 134 _{Talip Türcan (edt), İslâm Hukuku El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2012, 1. B, s. 484.}

35

manasında isim olarak kullanılır. Nikâh sözleşmesini özel bir lafız ile hemen ya da gelecekte ortadan kaldırmaya ve yok etmeye denir.135

2. Çeşitleri

Talâk çeşitli açılardan sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Boşama şeklinin kurallara uygun olup olmaması bakımından ve evlilik birliğinin yeniden kurulup kurulamayacağı bakımından yapılan ayrımlardır. Birinci durumda sünni ve bid‘i talâk ikinci durumda ise ric‘i ve bain talâk söz konusudur.136

a. Sünni talak

Kur’an-ı Kerim ve sünnetin tarif ettiği ve onların ön gördüğü talimatlara göre yapılan boşama şeklidir.137 _{Kur’an-ı Kerim’de “…kadınları boşadığınız zaman} iddetleri vaktinde boşayın ve iddetlerini sayın…”138 _{ayeti kerimesi sünni talâkın} dayandığı nasslardan biridir.139 _{Bu talâk kadının hayız halinin sona ermesinden}

sonra, cinsel birliktelik olmadan ve bir defa boşama ile gerçekleşir.140 Buna ahsen tarzda boşama da denir.141 _{Sünni talâkın üç şartı vardır. Bunlar;}

1. Boşanacak kadın hayız içinde olmamalıdır.

2. Kadının hayız dönemi bitip temizlendikten sonra boşayacak kocası onunla cinsel ilişkiye girmemelidir.

3. Yalnız bir talâk ile boşamalıdır.142

Sünni talâktan maksat meydana geldiğinde günahın işlenmediği, yapılması mübah olan talâktır. Yoksa yapılması sevaptır anlamında değildir.143

135 _{Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslamiyye ve Islahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul}

1968, c. 2, s. 175.

136 _{Türcan (edt), s. 497.}

137 _{Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, Nesil Yayınları, İstanbul 1991, c. 1, s. 304.} 138 _{Talak Suresi 65/1.}

139 _{Karaman, s. 304.} 140 _{Türcan (edt), s. 498.}

141 _{Abdullah Mavsılî, El-İhtiyar, (trc. Celâl Yeniçeri), Şâmil Yayınevi, İstanbul 1978, s. 210.} 142 _{Karaman, s. 304.}

143 _{Ahmet Ünsal, Sünni ve Bid‘i Talâk Tanımında Hanefi-Mâlikî İhtilâfı, İslamî Araştırmalar Dergisi,}

36

b. Bid‘î talak

Sünnete uygun olmayan boşama demektir.144 _{Kadının hayız içinde veya kadın}

temizlendikten sonra cinsel birleşmenin gerçekleşmesinden sonra ya da bir temizlik dönemi içerisinde birden fazla boşamak sünnete aykırıdır ve bu talâk bid‘i olarak isimlendirilir.145 Hayız halinde ya da hayız sonrası cinsel ilişkiye girdikten sonra kadını boşamak dört mezhebe göre haram olmakla beraber geçerlidir. Böyle bir boşamayı geçerli kabul eden Hanefi ve Malikilere göre kocanın derhal karısına dönmesi vacip, Hanbelî ve Şafiilere göre ise sünnettir.146

c. Ric‘î talak

Yeni bir nikâh akdini gerektirmeyen yalnız kocanın geri dönmesiyle nikâhın devamına imkân veren boşamaya denir.147 _{Erkeği tekrardan mehir ve nikâha muhtaç}

etmeksizin boşadığı eşiyle yeniden aile hayatına dönme fırsatı veren boşama şeklidir.148 _{Boşama gerçekleştikten sonra iddet süresi içerisinde koca boşadığı eşine}

geri dönebilir.149 Ancak bunun için şu şartlar gereklidir:

1. Boşadığı eşiyle daha önce karı-koca hayatı yaşamış bulunmak.

2. Hanefilere göre sarih boşama kelimeleriyle boşamış olmak. Şiddet ve mübalağa barındıran ifadeler kullanmamış olmak.

3. Üçüncü boşama hakkını kullanmamış olmak.150

Koca eşine iddet süresi içerisinde dönmek isterse onun rızasını almak zorunda değildir. Geri döndüğünü açıkça ifade edebileceği gibi fiilen de aile hayatına geri dönebilir. Bu durumun şahitlerle tesbiti Hanefilere göre müstehab, Şafiilere göre ise şarttır.151 _{Koca iddet süresi içerisinde karısına geri dönmezse dönüş hakkı kalmaz.}

Kadın ondan kesin olarak ayrılmış koca da ona talip olan yabancı bir erkek olur.

144 _{Türcan (edt), s. 498.} 145 _{Karaman, s. 304.} 146 _{Türcan (edt), s. 499.} 147 _{Mavsılî, s. 211.} 148 _{Karaman, s. 303.} 149 _{Aydın, s. 308.} 150 _{Karaman, s. 303.} 151 _{Aydın, s. 308.}

37

Ancak kadının rızasını alarak tekrardan evlenebilir.152 _{Bu tür boşama mirasçılığa}

engel değildir. İddet süresi içerisinde eşlerden birisi ölürse sağ kalan diğerine mirasçı olur.153

d. Bâin talak

Nikâh akdini ortadan kaldıran fakat her iki tarafın isteği ile yeni bir nikâh akdiyle tekrar birlikteliği mümkün kılan boşamaya denir.154 Normal aile hayatına dönüş imkânı yeni bir mehir ve yeni bir nikâhla mümkün olan boşama şeklidir.155 _Bu

tür boşamada tekrar bir araya gelebilmek için mutlaka kadının rızası arandığından buna ayırıcı boşama da denir.156 _{Birinci ve ikinci talâktan sonra kadının iddet süresi}

içerisinde kocanın karısına dönmemesi halinde bâin talâkdan bahsedilir. Buna küçük bâin de denir.157 Bunun için;

1. Boşamanın nikâhtan sonra fakat zifaftan önce gerçekleşmiş olması 2. Boşamanın bir bedel karşılığında yapılmış olması

3. Hanefilere göre kinayeli veya şiddet ve mübalağa ifade eden sözlerle yapılmış olması gerekir.158

Bu tür boşama ile eşler arasında hukuken evlenme yasakları dışında bir ilişki kalmamıştır. Bir birlerine mirasçı olamazlar. Mehir ödenmemişse koca üzerine derhal ödenmesi gereken bir borç halini alır.159

Boşama üç talak üzerine meydana gelirse buna büyük bâin denir.160 _{Bu talâkla}

boşanan kadın başka bir kimseyle geçerli bir evlilik yapıp ondan ayrılmadıkça birinci kocasına helal olmaz.161

152 _{Akşit (edt), s. 30.} 153 _{Aydın, s. 308.} 154 _{Mavsılî, s. 211.} 155 _{Karaman, s. 303.} 156 _{Aydın, 308.} 157 _{Türcan (edt), s. 498.} 158 _{Aydın, 308-309.} 159 _{Türcan (edt), s. 498.} 160 _{Bilmen, s. 175.} 161 _{Mavsılî, s. 222.}

38 b. Muhâla‘a

Hul sözlükte elbiseyi çıkarmak, soyunmak; ayırmak gibi anlamlara gelir.162 Muhâla‘a karşılıklı anlaşmayı ifade eder. İslam hukunda ise kocasının rızasıyla kadının bir bedel karşılığında evlilik bağından kurtulmasıdır.163 _{Tarafların anlaşarak}

evlilik birliğine son vermeleridir.164 Kadın teklif ettiği bir bedel karışılığında kocasınında rıza göstermesiyle kocasından ayrılabilir.165 _{Ancak bunun için kocanın}

talâk ehliyetine kadının da mal varlığı üzerinde tasarruf ehliyetine sahip olması gerekir. Akıl hastası veya reşit olarak buluğa ermemiş bir kadınla geçerli bir muhâla‘a yapılamaz.166 _{Muhâla‘a bedeli her türlü mal ve menfaat olabileceği gibi}

mehirden feragat de olabilir.167

Hanefilere göre muhâla‘a mehir ve nafaka dışındaki bir mal karşılığında yapılmışsa tarafların nikâh ilişkisine bağlı tüm mâlî hak ve borç yükümlülükleri düşer. Bu sebeple kadın muhâla‘adan önceki birikmiş nafaka ve ödenmemiş mehir haklarını kocasından isteyemez. Koca da ödediklerini alamaz.168

Defterimizdeki kayıtlarda 80, 126, 187 dava kayıtları muhâla‘a ile ilgilidir. 300 nolu dava ise muhâla‘a ile ilgili karar kaydıdır. Şöyleki: “Mukırra-i mezbûre Ayşe

Hanım’ın zatını muarrefler olub huzur şer‘de ber vech-i muharrer takrîr edib mezbûr Sirac İbrahim Ağa dahi hal-i mezbûr kayyum ve hukuk-i zevciye-i müteallika-i da‘vâdan ber minval-i muharrer âharın zimmetine ibra ve ıskat eylediklerini mübeyyin hâzır olduğumuz halde işbu zeyl zabt-ı taraflarımızdan tasdik kılındı.”169

c. Fesih

Sözlükte aklen veya bedenen zayıf olmak, bilmemek; bozmak, iki şeyi birbirinden ayırıp dağıtmak gibi anlamlara gelir.170 _{Koca sebep olmaksızın yalnız}

kadın tarafından meydana gelmesine sebep olan yahut koca tarafından meydana

162 _{Fahrettin Atar, Muhâla‘a mad., DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2005, c. 30, s. 402.} 163 _{Karaman, s. 311.} 164 _{Aydın, s. 309.} 165 _{Türcan (edt), s. 502-503.} 166 _{Aydın, s. 310.} 167 _{Türcan (edt), s. 503.} 168 _{Türcan (edt), s. 504.} 169 _{300 numaralı belge.}

39

gelmesine sebep olmakla beraber aynı sebebin kadın tarafından da meydana gelmesi mümkün olan ayrılığa denir.171

Defterimizde fesihle iligili herhangi bir mahekeme kararı bulunmamaktadır. Boşanma davaları içerisinde mahkemeye başvurulmuş dava dilekçeleri mevcuttur. Fakat karar bulunmamakta ya da başka bir sicil defterinde mevcut olduğu kanaatindeyiz. Defterimizdeki 13 numaralı belge buna bir örnektir. “Eğin Kazası

kurâsından Pedigan Karyesi sâkinelerinden Köse oğlu kerimesi mu‘arrefetü’z-zat Emine bint-i Hasan nâm hatuna meclis-i şer‘de zevci yine karye-i mezkûre ahâlisinden Ladik (?) oğlu Ahmed Şevki bin Ali nâm kimesne müvacehesinde bundan üç seneden beri mezbûr Şevki’nin taht-ı nikâhında bulunup bidayet-i izdivacımdan şimdiye kadar günaz gün iz’ac ve darb misillu muamele-i na-meşru‘ada bulunduğu gibi feshi-i nikâha dair elfâz-ı galiz olunup ve muahaza bundan dört gün mukaddem cariyelerini darb-ı şedid ile darb ve hânesinden tard ile ben dahi validem ve karandaşım hânesine gelip orada kalarak bade’l-akşam mezbûr Şevki validem hânesi köyüne gelerek bir takım galiz elfâz ile yani bana hitâben babanın ve ananın canlarına ve senin canına diyerek elfâz-ı küfürle şetm ve bundan sonra sana daha fena işler yapacağım deyub bir takım şehir meydanında bulunduğundan bütün bütün emniyetim kalmayıp bu ana kadar vaki’ olan elfâz-ı galiza ve seni istemem git deyu maddi tardından dolayı nikâhın feshi lazım gelir ise muamele-i şer‘iyyesinin icrası ve feshi olmaz ise asla kendisine emniyetim olmadığına hânesine gidemeyeceğimden ol vechile icabının icra buyurulmasını taleb ederim”.172

d. Tefrik

Sözlükte iki şeyi birbirinden ayırmak anlamına gelir. İslâm hukukunda ise kadının mahkemeye başvurması üzerine hâkim kararıyla boşanmayı ifade eder.173

Belli şartlarda kadının mahkeme kararıyla boşanması mümkündür.174 _Boşama

hakkına sahip olmayan kadının zarar görmesini önlemeye yönelik ve zarar görmesi muhtemel bir takım sebepler vardır. Bu sebeplerin meydana gelmesiyle kadın hâkime

171 _{Bilmen, s. 175.} 172 _{13 numaralı belge.}

173 _{Halil İbrahim Acar, Tefrik mad., DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2011, c. 40, s. 277.} 174 _{Türcan (edt), s. 505.}

40

başvurma ve evliliğe son vermesini isteme hakkına sahip olur.175 _{Bu sebepler:}

Hastalık ve kusur, nafakanın temin edilmemesi, gâiplik ve fena mu‘amele ve geçimsizlik gibi sebeplerdir. Defterimizdeki ekser boşanma davası fena muamele ve geçimsizlikle ilgilidir. Biz de burada sadece fena muamele ve geçimsizlikten bahsedeceğiz.

Fena mu‘âmele ve geçimsizlik yalnız kadından kaynaklanabileceği gibi erkekten veya her ikisinden de ileri gelebilir. İki tarafın birbirlerine karşı nefret içeren ve haksız davranışları, evlilik hukuk ve adabına uymamalarıdır.176

Fena mu‘âmele ve geçimsizlik Hanbelî ve Malikî mezhebinde bir boşanma sebebidir. Hanefi ve Şafii mezhebinde boşanma sebebi değildir.177 Nitekim defterimizdeki 61 numaralı dava da Hanefi mezhebine göre karara bağlanmıştır.

“Müdde‘î vekil-i mümâ ileyh Bekir Efendi’nin ber minval-i meşruh müdde‘âsını ancak işkence ve tehdidden ibaret olub maru’z-zikr iddi‘asını ala vechi’ş-şeri’ isbat edemediğine ve vekil-i mümâ ileyh tarafından talâk ve infisah ve fesad ve butlan-ı nikâha dair de bir iddi‘a dermeyan edilmediğine binaen mezbûrenin zevci mezbûrun evine giderek itaat etmesi zevce-i mezbûruye izafetle vekil-i mümâ ileyh tenbih olunduğu.”178