Etkili Öğretmenin Mesleki Özellikler

Eğitim ve öğretim sürecinin etkili ve verimli bir şekilde devam ettirilebilmesinde, öğrenme ortamından sorumlu olan öğretmenin, kişilik özellikleri kadar mesleki özelliklere de sahip olması büyük önem arz etmektedir. Etkili öğretmen nitelikleri üzerine yapılan çalışmalarda öğretmenin mesleki özellikleri; alan bilgisi, öğretmenlik meslek bilgisi ve genel kültür olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir. Bunlar;

Alan Bilgisi: Öğretmen yetiştirme programlarında, öğretmen adayının belirli bir alanda uzmanlık bilgisine sahip olması amaçlanmaktadır. Öğretmenin mesleki başarısı için öncelikle kendi uzmanlık alanını iyi bilmesi gerekir. Örgün eğitim kurumları, kültürün beraberinde bilim ürünü olan, bilgi ve becerilerini kazandırmaya çalışırlar. Ülkemizde eğitim programları; Tarih, Coğrafya, Matematik, Edebiyat gibi konu alanlarına göre düzenlenmiştir. Bu nedenle öğretmenler aynı zamanda konu alanı uzmanı olmak zorundadırlar.

Öğretmenlik Meslek Bilgisi: Öğretmenin bir alan ya da konuyu çok iyi bilmesi öğretimin ön koşulunu oluşturmaktadır, fakat başarılı bir öğretim için tek başına yeterli değildir. Öğretmenin, bilgisini nasıl aktaracağını ve öğreteceğini de bilmesi gerekmektedir. Öğretmenin bir alanda uzmanlık bilgisine sahip olmasının yanı sıra, aynı zamanda öğretmenlik mesleği ile ilgili bilgilere sahip olması ve becerilerini kazanmış olması gerekmektedir. Öğretmen konu alanını ne kadar iyi bilirse bilsin, sahip olduğu bilgileri öğrencilerine aktaramazsa mesleğinde başarılı olamaz. Bu nedenle öğretmenin, öğretme ve öğrenme olmak üzere iki temel sürece ilişkin yeterlilik kazanmış olması gerekmektedir.

Genel Kültür: Öğretmen meslek bilgisi ve alan bilgisinin yanı sıra; öğrencilerin sosyalleşmesini sağlamak ve onlara kültür aktarımında bulunabilmek için genel kültür bilgisine sahip olmalıdır. Öğretmenin bu görevini başarıyla yerine getirebilmesi için içinde yaşadığı toplumu kültürel özellikleri ile birlikte tanıması gerekir. Öğretmen görev yaptığı yerleşim biriminin özelliklerini, ailelerin yaşam tarzını, değerlerini ve normlarını bilmelidir. Böylece öğretmen, temel görevlerinden olan kültürel gelişime katkıda bulunacak ve kültür aktarımını gerçekleştirmiş olacaktır.

Öğretmenin görevi eğitimsel yaşantıları düzenlemek ve düzenlenen çevrede örnek oluşturacak biçimde yer almaktır. Öğretmen, mesleki açıdan planlanan konuları belli bir gruba öğreten ve davranışlarıyla öğrenen gruba örnek oluşturan bir meslek mensubudur. Bu iki önemli görevi yani hem çevreyi düzenleme, hem de çevrenin bir parçası olarak örnek oluşturma sürecinde, onun hem bilim adamı hem de sanatkâr gibi davranmasını gerekli kılmaktadır. Öğretmenin değerleri, tutumları, deneyimleri, kısaca davranışları bütünüyle öğrencilerini, toplumu, kendi mesleki geleceğini ve meslektaşlarını etkiler ve doğal olarak onlardan da etkilenerek mesleki varlığını biçimlendirir (Sünbül, 1996).

Cruickshank ve arkadaşları (1995) öğrenilebilir ve uygulanabilir olarak kabul ettikleri yedi mesleki becerinin; araştırmaları sonucunda öğretmen etkililiğini belirlemede en önemli faktör olarak öne çıktığını ve bu becerilerin öğrencilerin öğrenmeleri üzerinde önemli bir etkisinin olduğunu belirtmişlerdir ve etkili öğretmenlerin sahip olduğu mesleki becerileri şöyle sıralamaktadırlar;

Öğrencinin Dikkatini Çekme: Öğretmenler sınıfı öğretim için hazırlayarak derse başladığında, öğrencilerin öğrenmelerinde daha etkili olurlar. Bunu yapabilmesi için öğretmenin; öğrencilerin dikkatini derse çekmesi, öğrencilere yeni öğrendiklerini eski öğrendikleriyle ilişkilendirmede yardım etmesi ve yeni konulara geçmeden öğrencinin mevcut bilgilerini belirlemesi gerekmektedir.

Çeşitlilik: Eğitimciler uzun zamandır çeşitliliğin, öğrencilerin motivasyonunu ve öğrenmesini arttırdığına ve öğretmen etkililiğini tahmin eden güçlü bir değişken olduğuna inanmaktadırlar. Etkili öğretmenler; sözel olmayan davranışları, sınıf organizasyonunu, soru biçimi, jest ve mimikleri de kapsayan sınıf içi davranışları da dahil hemen hemen tüm özelliklerinde bir çeşitliliğe sahiptirler. Yıl boyunca tüm dersleri aynı biçimde, aynı etkinliklerle ve monoton bir ses tonuyla anlatmak öğrenmeyi olumsuz yönde etkiler. Çeşitliliği kullanan öğretmenler, öğrencileri hem sıkılmaktan korur hem de derse aktif olarak katılmalarını sağlarlar. Etkili öğretmen bir ders boyunca aynı yöntemi kullanmaz. Öğrencilerin istenen davranışlarını pekiştirmek ve övmek için değişik yöntemler kullanır. Öğrencilere gülümseme, göz iletişimi kurma, yakın durma ve yerinde kullanıldığında kahkaha bile destek ve ilgiyi ifade eden pekiştireçler olabilir.

Öğretim Zamanını Etkili Biçimde Kullanmak: Etkili öğretmenler, öğrencilere zaman ayırdıkları ölçüde öğrenmelerinin gerçekleştiklerini bildiklerinden, öğretime ayrılan zamanı en uygun biçimde kullanırlar. Araştırmalar, görev üzerinde geçirilen zamanın öğrenmeyi arttırdığını göstermektedir. Öğretim, öğretmen tarafından iyi planlandığında etkili bir öğretim sağlanır ve öğrenciler daha çok öğrenirler.

Sorular Sormak: Etkili öğretmenler dersi, öğrencilerin katılımını sağlayacak biçimde işlerler. Soru sorma, öğrencilerin dersi anlamalarına yardımcı olmada ve dersi anlayıp anlamadıklarını kontrol etmede öğretmenin büyük yardımcısıdır. Öğrenci- öğrenci ve öğretmen-öğrenci iletişiminde, soru sorma büyük ölçüde etkilidir. Bu nedenle etkili öğretmenlerin sınıfları oldukça interaktiftir.

Açık Bir Öğretim Gerçekleştirmek: Öğretimin anlaşılır bir dille gerçekleştirilmesi anlamına gelen açıklık, Rosenshine ve Furst’a göre, başarıyla ilişkili en umut verici öğretmen davranışıdır. Dersi anlatırken açık bir dil kullanan öğretmenler tekrar ederek, tahtaya yazarak, anlattıktan sonra biraz bekleyerek ve yeniden gözden geçirerek konunun önemli noktalarını vurgularlar. Onlar çeşitli sorular sorarak ve öğrencilere bilgilerini uygulama fırsatı veren etkinlikler ve deneyimler sağlayarak öğrencinin anlama düzeyini izlerler. Öğrencilerin anlamadığı bölümleri tekrar ederler ve önemli noktaları yeniden vurgularlar. Öğrencilerin anlaması için bu davranışları sık sık yapan ve ustalıkla kullanan öğretmenler öğrencilerini daha fazla öğrenmekte ve daha çok doyum elde etmektedir.

Öğrenci Gelişimini İzlemek: Etkili öğretmenler öğrencilerin sadece davranışlarını değil, anlama düzeylerini de izlerler. Öğrencilerin performansını ve gelişimini dikkatlice ve sürekli değerlendirirler. Öğrencilerin anlayıp anlamadıklarını çeşitli yöntemlerle kontrol ederler. Eğer öğrenci yeterince anlamamışsa bazı değişiklikler yaparlar. İzleme aynı zamanda öğretmenin ilgisinin öğrencinin gelişimine yoğunlaşmasına neden olur. Eğer öğretmen öğrencilerin soru sorarak ve sorulan sorulara cevap vererek özgürce katıldıkları interaktif bir sınıf ortamı oluşturabilirse öğrencilerin anlama seviyelerini kontrol etmek için pek çok fırsat ortaya çıkacaktır.

Geribildirimde Bulunmak ve Pekiştireç Vermek: Etkili öğretmenler öğrencilere akademik performansları hakkında sık sık bilgi verirler. Bunu genellikle geribildirim ve pekiştireçle yaparlar. Hem pekiştireç hem de geribildirim, öğrencinin performansına karşılık verme biçimleridir. Bunlar, öğrenciler bir soruyu cevapladıklarında, bir tartışmaya katıldıklarında, ev ödevini yaptıklarında veya bir projeyi bitirdiklerinde öğretmenin kullandığı becerilerdir.

Çelikten, Şanal ve Yeni (2005) öğretmenlerde aranan mesleki nitelikleri beş başlıkta aşağıdaki gibi sıralamışlardır:

Öğretim Sürecini Planlama: İyi hazırlanmış bir öğretim planı, öğretmenin öğrenciyi öğrenme sürecine dahil etmesi ve öğrencinin başarılı olmasında büyük rol oynar.

Çeşitlilik Getirebilme: Etkili bir öğretmen, öğrenci grubunun özelliklerini ve anlatacağı konuları da dikkate alarak konunun asıl temasını kaybetmeden çeşitlendirerek anlatabilmelidir.

Öğretim Süresini Etkili Kullanma: Öğretmenin akademik öğrenme süresini uzatması için, derslere hazırlıklı ve tam zamanında girmesi, öğretim sürecinde kullanacağı materyalleri önceden hazırlaması, sınıfın kurallarını önceden belirleyerek öğrencilerin uymasını sağlaması, süre artarsa kalan zamanı nasıl değerlendireceğini planlaması gerekir.

Katılımcı Öğretim Ortamı Düzenleme: Öğrencilerin etkin katılımını sağlamak için öğretmenin katılımcı öğretim yöntem ve tekniklerini iyi bilmesi, sınıfta öğrencilere düşünmeye, öğrenmeye teşvik edecek sorular sorabilmesi gerekmektedir.

Öğrencilerdeki Gelişimi İzleme: Etkili bir öğretmen sınıftaki bütün öğrencilerin gelişmelerini izlemeli, kaydetmeli ve sınıf ortalamasının altında kalan öğrenciler için alternatif yöntemler uygulamalıdır.

Yapılan pek çok etkili öğretmen araştırması yukarıdaki sonuçları doğrulamaktadır. Hemen hemen tüm araştırmalarda ortaya çıkan sonuçlara göre, etkili öğretmen, iyi bir eğitim almıştır ve alanına hâkimdir; dersin konusuna, öğrencilerin seviyesine ve mevcut imkânlara göre en uygun yöntem veya yöntemleri kullanır; dersi açık ve anlaşılır bir dille anlatır; öğrencilerin öğreneceğine ve kendisinin de öğretebileceğine olan güveni tamdır. Öğrencilerle son derece sağlıklı bir iletişim kurar ve öğrenmeyi kolaylaştıracak olan kişilik ve meslek özelliklerine sahiptir.

Sonuç olarak; öğretmenin kişilik ve mesleki özelliklere sahip olması bilişsel farkındalık becerisini güçlendirecek ve böylece öğretmenin eğitim ortamında daha etkili ve güçlü olmasını sağlayacaktır.