Yukarıda belirttiğimiz gibi Đzz b. Abdusselâm, aktif bir şekilde hayatın her alanında mücadele ettiği için te’lif işine pek fırsat bulamamıştır. Dolayısıyla kendisi için “ ilmi, eserlerinden daha çok olanlardandır” denmiştir.439 Buna rağmen kaynaklarda onun otuz’un
431 Faruk, a.g.e., s.23; Karaman, Đslam Hukuk Tarihi, s.279; Đbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XIII/250. 432 Zuhayli, Đzz b.Abdusselâm, s. 156.
433 Đbn Subkî, Tabakât, VIII/209.
434 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdere, I/316; Zirikli, el-A’lam, I/90; Đbn Farhun, ed-Dibacu’l-Muhezzeb fi Ma’rifeti
A’yani Ulemâi’l-Mezheb(el-Mâliki), s. 62.
435 Faruk, Sultanu’l-Ulemâ, s. 28.
436 Đbn Subkî, a.g.e., VIII/163; Faruk, a.g.e., s. 29; Đbn Kesir, a.g.e., XIII/325; Zirikli, el-A’lam, IV/64. 437 Suyûtî, a.g.e., I/420; Faruk, a.g.e., s. 30.
438 Faruk, a.g.e., s. 26. 439 Faruk, a.g.e., s. 31.
üzerinde eserinden bahsedilmektedir.440 Onun tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, Đslam
Tarihi gibi temel Đslam bilimleri ve Đslam Kültür ve Medeniyetine dair pek çok eseri bulunmaktadır. Çok yönlü eser veren Đzz b. Abdusselâm, eserlerinde genelde sade ve kolay anlaşılır bir dil kullanmış, bu şekilde ilme dayalı kültürü halk arasında yaymada büyük başarı sağlamıştır. Biz şimdi araştırmamızın hem amacı hem de ağırlıklı kısmını teşkil edeceği için Kur’ân ve tefsir alanındaki eserlerini bir sonraki bölüme bırakıp kalan diğer eserlerinin genel bir tanıtımını yapacağız.
1-Kavâidü’l-Ahkâm fi Mesâlihi’l-Enâm (el-Kavâidü’l-Kübrâ): Đzz b. Abdusselâm’ın
en meşhur eseridir. Kavâid literatürünün günümüze ulaşan ilk örneklerinden sayılmaktadır. Eserde sadece Đslam hukukunun o döneme kadar oluşmuş küllî kaideleri bir araya getirilmemiş, Đslam dininin, bütün hükümlerin odağında yer alan “Celb-i Mesâlih ve Def’-i Mefâsid” ilkesinin fıkhın çeşitli alanlarına uygulanması ve bu ana ilkenin mütemmimi konumundaki kurallar ele alınmıştır. Eserde dini hükümlerin tümüyle mesâlih olduğu belirtildikten sonra fıkhın değişik alanlarındaki mesâlih ve mefâsid ve bunlar arasındaki ilişkiler açıklanmaya çalışılmıştır. Birçok defa basılan eserin, bu özelliğiyle kendisinden sonra gelecek olan el-Karâfi’nin “el-Furûk” ile Şâtıbî’nin “el-Muvâfakât”ına öncülük ettiği söylenebilir.
2- el-Kavâidu’s-Suğrâ: Bir önceki eserin muhtasarı el-Fevâid fi Đhtisâri’l-Kavâid
adıyla yaymlanmıştır.
3- el-Đmâm fi Beyâni Edilleti’l-Ahkâm: Fıkıh usûlüne dair olan bu eserde genelde
nassların delâlet yolları üzerinde durulmuştur.
4- et-Terğib an Salâti’r-Reğaibi’l-Mevzua ve beyân-u mâ fiha min muhâlefeti’s- süneni’l-meşrû’a: Regâib namazının bid’at olduğunu ispat için kâleme alınan bir risâle
şeklindedir.
5- el-Fetâvâ’l-Mısriyye: Mısırda yaşadığı süre içerisinde kendisine yöneltilen bazı
sorulara verdiği cevapları ihtiva eder.
6- el-Fetâvâ’l-Musûliyye: Mısır’a göç etmeden önce Şam’da yaşadığı sürede Şam ve
çevre bölgelerden sorulan sorulara verdiği fetvaları ihtiva eder. Bu ve bir önceki eser birleştirilerek “Kitâbu’l-Fetâvâ” adıyla tek cilt halinde basılmıştır.
7- Mekâsidu’s-Salât: Namazın amacı hakkında olup risâle şeklindedir.
8- Mekâsidu’s-Savm: Orucun fazileti ve hükümlerine havi olup ufak bir risâledir. 9- Menâsiku’l-Hac: Hac ve Umre hükümlerini muhtevi küçük bir risâledir.
10-Ahkâmu’l-Cihâd ve Fazluhu: Mahtut olup sekiz varak halinde Berlin Kütüphanesi
4088 numarada bir nüshası bulunmaktadır.441
11- el-Ğaye fi Đhtisâri’n-Nihâye: Đmâmu’l-Haremeyn el-Cuveyn’nin “Nihâyetu’l-
Matlab fi Dirâyeti’l-Mezheb” adlı eserinin ihtisârıdır.
12- el-Cem’ beyne’l-Hâvî ve’n-Nihâye: Bu eseri Subkî kayıtlarında zikretmiştir.
Ancak fihristlerde eserin kaydı görülmemektedir.
13- el-Mülhât fi Đ’tikâdi Ehli’l-Hak: Đzz. b. Abdusselâm’ın, Allâh’ın kelâmının
mâhiyeti konusundaki görüşlerini ve dönemindeki bazı Hanbeli âlimlerine cevaplarını ihtiva eden bir risâle olup Subkî’nin Tabakât’ında müellifin biyografisi içerisinde nakledilmektedir.
“Îdâhu’l-Kel’am fîmâ cerâ li’Đzziddin b. Abdusselâm fi Mes’eleti’l-Kelâm” adıyla basılmıştır.
13- Risâle fî Đlmi’t-Tevhid: Mahtut (yazma) haldedir.
14- el-Fark Beyne’l-Đslam ve’l-Đman: Mahtut (yazma) haldedir.
15- Nebze Mufide fi’r-Reddi A’la’l-Kâil-i bi-Halki’l-Kur’ân: Mahtut (yazma)
haldedir.
16- Vasiyyetu’ş- Şeyh Đzzuddin: Mahtut (yazma) haldedir.
17- Beyânu Ahvâli’n-Nâs Yevme’l-Kıyâme: Akaid, zühd, fezâilü’l-a’mâl ve edeb gibi
konulardan bahseden bu eser, Mecdi Fethi es-Seyyid tarafından tahkik edilerek basılmıştır.442
18- Şeceretü’l-Me’ârif ve’l-Ahvâl ve Sâlihu’l-Akvâl ve’l-A’mâl: Tasavvufa dair
görüşlerini en kapsamlı ve sistemli bir şekilde ortaya koyduğu bu kitabında Đzz, ibadet hayatından ailevi, beşeri ilişkilere kadar bir mü’min’in uyması gereken âdab ve ahlakı tasavvufî bir üslûpla yorumlamıştır. Đzz b. Abdusselâm, kişinin Allâh’ın zâtını tanımasını (ma’rifetullah) bir ağacın gövdesine, Allâh’ın sıfatlarını bilip onlarla ve Kur’ân ahlakıyla ahlaklanmasını da bu ağacın dallarına ve meyvesine benzettiği için esere bu ismi vererek “ bu kitapta yazılanları anlayan kişiye, Kur’ân edeplerinden hiçbiri gizli kalmaz” demiştir.443
19- Makâsidu’r-Riâye Lihukûkillah: el-Haris el-Muhasibi (243/857)’nin “er-Riaye
Lihukûkillah” isimli eserinin ihtisârıdır. Đfadeler daha sade hale getirilmiştir.
20- Fevâidu’l-Belvâ ve’l-Mihen: Đnsanların karşılaştıkları sıkıntıların onlara
kazandırdığı olumlu 17 hususu ve faydaları açıklayan bir risâledir.
441 Bkz., Zuhayli, Đzz, s. 142; Faruk, a.g.e., s. 77. 442 Bkz. Zuhayli, a.g.e., s. 141.
21- Risâle fî Hakîkati’l-Gavsi ve’l-Evtâd: Hacı Halife (1068/1658), Đzz b.
Abdusselâm’ın, bu eserinde, insanların tasavvuf ıstılâhındaki “kırklar” ve “kutup” gibi konularda söylediklerinin aslının olmadığını anlatmaya çalıştığını belirtir.444
22- Mesâilu’t-Tarîka fi Đlmi’l-Hakîka: Tasavvufla ilgili 60 meselenin soru-cevap
şeklinde ele alındığı küçük hacimli bir eserdir.
23- Şerhu Hadis “La Darar velâ Dirâr” 24- Şerhu Hadis “Ummu Zar’
25- Muhtasar Sahih-i Müslim
26- Bidâyetu’s-Sûl fi Tafdili’r-Resûl (s.a.v.) 26- Kıssatu Vefâtu’n-Nebi (s.a.v.)
27- Terğibu Ehli’l-Đslam fi Sükni’ş-Şam 28- Meclisu Zemmi’l-Haşîşa
Yukarıda genel olarak Đzz b. Abdusselâm’a nispeti noktasında kaynaklarca üzerinde ittifâk edilen eserler dışında, isim benzerliğinden dolayı Đbn Ganim el-Makdisî (Đzzeddin Abdusselâm b. Ahmed v.678h.)’nin “Halli’r-Rümûz ve Mefâtihu’l-Kunûz” ile “Keşfu’l-Esrâr
min Hikemi’t-Tuyûr ve’l-Ezhâr” adlı eserleri başta olmak üzere diğer bazı eserler de Đzz b. Abdusselâm’a nisbet edilmiştir.445