Kaynaklarımızda Hüzelî′nin beş eserinden bahsedilmektedir. Bahsi geçen eserlerin tamamı kıraat ilmi alanında yazılmış olup farklı bir alanda eser yazdığı bilgisi bulunmamaktadır. Bu eserlerden sadece el-Kâmil fi′l-kırâât günümüze kadar ulaşmıştır. el-Hâdî, el-Vecîz, Dürretü′l-Vukûf ve el-Câmiuʽ
fiʹl-vakf veʹl-ibtida’ günümüze kadar ulaşmamıştır.
3.1. el-Kâmil fi’l-kırâât
el-Kâmil fi′l-kırâât, müellifimizin hayatını ele aldığımız bölümde
tafsilatlı bir şekilde anlattığımız üzere seyahatleri sonucunda yazdığı kitabıdır.
177 Ebü’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, Bugyetü’l-vu`ât fî
tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim (Sayda/Lübnan:
Mektebetü’l-Asriyye, ts.), 2/359.
178 Nüveyhiz, Mu`cemu Âlâmi’l-Cezâir min Sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hâdir, 1/43.
179 Kehhâle, Mu`cemü’l-müellifîn, 13/318.
Hüzelî’nin günümüze ulaşan tek kitabı olma özelliğine sahiptir. Aynı zamanda en önemli kitabıdır.
Hüzelî el-Kâmil’de tilavet edilmekte olan meşhur 50 kıraati ve ulaştığı 1459 tariki bir araya getirmiştir. İbnü′l-Cezerî, Hüzelî’nin kitabını şu cümlelerle ifade ettiğini aktarmaktadır; “Bu kitabı okunan ve meşhur olan kıraatlerin tariklerini kapsayacak şekilde telif ettim.”181
Kitabın telif tarihi hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Fakat Nîşâbûr’a yerleşmeden önce yazdığı anlaşılmaktadır. Zira el-Kâmil′de Nîşâbûr′da kıraat ilmi okuduğu herhangi bir âlimden bahsetmemektedir. Kitabın isminin el-Kâmil olmasından hareketle Nîşâbûr’dan önce gittiği Semerkand, Gazne ve Buhara’da bulunduğu yıllarda yazdığı tahmin edilmektedir.182 Ayrıca seyyah olduğu ve el-Kâmil′i yazdıktan sonra el-Hâdî ve el-Vecîz’i geçersiz kıldığı göz önüne alındığında seyahatleri sırasında kitabını yazmaya başladığı ihtimalinden de söz edilebilir.
İbn Beşküvâl kitabın Hüzelî’ye ait olduğunu şu ifadeler ile aktarmaktadır: “Kitabı müellifinden okuyan Ebü′l-izz Muhammed b. el-Hüseyn’den (Kalânisî) haber vererek, bu kitabın icazetini el-Kâdî Ebü′l-Muzaffer et-Taberî bize Mekke’den yazdı.”183
Eserin meşhur olan ismi el-Kâmil olmakla birlikte; “el-Kâmil
fi′l-Kırâât”, “el-Kâmil fi′l-kırââti′l-hamsîn”, “el-Kâmil fi′l-kırââti′l-meşhûra ve′ş-şâzze”, “el-Kâmil fi′l-kırââti′l-ʽaşr ve′l-erbaʼîn ez-zâidete aleyhâ” olmak üzere
çeşitli şekillerde zikredilmektedir.
181 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’, 2/398.
182 el-Hindî, el-İmâmü’l-Hüzelî ve menhecühû fî kitâbihi’l-kâmil fi’l-kırââti’l-hamsîn, 132.
183 İbn Beşküvâl, Kitâbü’s-Sıla fi târihi e’immeti’l-Endelüs (Eser; İbnü’l-Faradî’nin
3.2. el-Hâdî ve el-Vecîz
el-Hâdî ve el-Vecîz Hüzelî’nin günümüze ulaşmayan kitaplarındandır.
İbnü′l-Cezerî ve Zehebî, Hüzelî’nin kitabını kastederek şöyle dediğini aktarmaktadırlar; “Bu kitabı okunan ve meşhur olan kıraatlerin tariklerini kapsayacak şekilde telif ettim. el-Hadî ve el-Vecîz gibi eserlerimi geçersiz kıldım.”184 Bu cümleden şu anlamı çıkarmak mümkündür; Hüzelî seyahatleri sırasında sonradan el-Kâmil’i oluşturacak olan küçük çaplı eserler yazmıştır. Daha sonra el-Kâmil’i yazmış ve diğer kitaplarını geçersiz kılmıştır.
3.3. Dürretü′l-Vukûf
Hüzelî’nin günümüze ulaşmayan bir diğer kitabı da
Dürretü′l-Vukûf’tur. İsminden anlaşılacağı üzere ‘Vakf İlmi’ üzerine yazdığı kitabıdır.
Bu eser, hayatının anlatıldığı kitaplarda ve diğer kaynaklarda geçmemektedir. Bu ve bundan sonraki el-Camiʽ isimli eseri ilk defa yakın dönemde yapılan akademik çalışmalarda zikredilmiştir.185 Tespitlerimize göre Hüzelî bu eseri
el-Kâmil’de sadece bir yerde şöyle zikretmektedir; “İsteyen Dürretü′l-Vukûf ve Câmiʽ kitaplarıma baksın. Ben orada fukahânın, sûfiyyenin, mütekellimlerin,
ehl-i meânînin ve kurrânın vakflarını açıkladım.”186 Bu cümleden hareketle Hüzelî’nin bu ve bundan sonraki kitabının varlığından söz edebilmekteyiz.
184 ez-Zehebî, Ma`rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakâti ve’l-âsâr, 1995, 239; İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurra’, 2/398 Hüzelî’nin bu cümlesini eserin elimizde olan tahkikli neşrinde (Cemal eş-Şayib) bulamadık. Eserin neşrinde esas alınan yazma nüshada bu cümle geçmiyor olabilir. Bu cümlenin önümüzdeki bölümlerde bahsedeceğimiz diğer yazma nüshalarında geçmesi ihtimal dahilindedir.
185 el-Hindî, el-İmâmü’l-Hüzelî ve menhecühû fî kitâbihi’l-kâmil fi’l-kırââti’l-hamsîn, 131; Tâhir, Tevcîhu’l-kırââti’ş-şâzzeti fi sûretey el-Fâtiha ve’l-Bakara min kitâbi “el-Kâmil
fi’l-kırââti’l-hamsîn” li’l-imâm el-Hüzelî ve eseruhâ fi’t-tefsîr, 30.
186 Ebü’l-Kâsım Yusuf b. Ali b. Cübâre el-Hüzelî, el-Kâmil fi’l-kırââti′l-`aşr
ve′l-erbaʽîn ez-zâidete ʽaleyha, thk. Cemâl b. es-Seyyid b. Rifâʿî eş-Şâyib (Müessesetü Semâ
3.4. el-Câmiuʽ fiʹl-vakf veʹl-ibtida’
Hüzelî’nin bir diğer eseri el-Câmiu’ fi’l-vakf ve’l-ibtida’ isimli eseridir. Bu eseri de günümüze ulaşmayan eserleri arasındadır. Kitabın isminden anlaşılacağı üzere vakf ve ibtida konusu üzerine yazılmış bir eserdir. Bu eser de el-Kâmil’de bir önceki kitap ile birlikte zikredilmiştir.
el-Kâmil’in eksiksiz bir şekilde günümüze ulaştığını göz önüne
aldığımız zaman, diğer eserlerden şöyle bir sonuç çıkarmak mümkün görünmektedir: Hüzelî 33 yıllık seyahatleri sırasında el-Kâmil dışındaki eserlerini yazmıştır ve ömrünün sonlarına doğru (kâmil lafzından da anlaşılacağı üzere) bu kitaplarını el-Kâmil isimli eserinde toplamıştır.
Bu bölümde müellifimiz Hüzelî′nin hayatını her yönüyle ele almaya çalıştık. Hüzelî hem seyahatleri ile hem de görüştüğü birçok âlim ile hicrî beşinci asır âlimleri arasında özel bir yerde durmaktadır. Sadece kıraat ilmi gayesi ile yaptığı bu seyahatler hicrî beşinci asır ve öncesi hakkında çok yönlü bilgi sahibi olmamıza imkan vermektedir.
Tezimizin bu bölümü üç ana başlıkta incelendi. İlk başlıkta müellifin yaşadığı dönem genel çerçevesi ile ele alındı. Ayrıca yaşadığı dönemde kıraat ilminin genel durumundan ve çağdaşı olan âlimlerinden bahsedildi. İkinci başlıkta müellifin hayatı, doğumu, hocaları ve seyahat ettiği bölgeler, öğrencileri, vefatı ve âlimlerin Hüzelî hakkındaki görüşleri teferruatlı bir şekilde incelendi. Son ana başlıkta ise Hüzelî′nin eserleri ele alındı. Tezimizin son bölümü olan ikinci bölümde ise müellifin günümüze ulaşan tek eseri olan
el-Kâmil fi′l-kırâât tahlil edilecektir. Eser her yönüyle incelenecek olup kıraat
İKİNCİ BÖLÜM
EL-KÂMİL Fİ′L-KIRÂÂT VE KIRAAT İLMİNDEKİ YERİ
1. ESER HAKKINDA GENEL BİLGİLER