Âşıklık geleneği içinde Erzurum, -âşıklık geleneği hakkında eldeki bilgilerle- başlangıç noktası olarak düşünülen XVI. yüzyıldan beri adından söz ettiren, âşıkları yetiştiren, âşıklara kapılarını açan, âşıklık geleneği koruyan ve âşıklık geleneğini canlı tutmaya çalışan önemli âşıklık kültür merkezlerinden biridir. 88
Âşık tarzı şiir geleneğine bağlı edebiyatın başlangıcıyla aynı döneme rastlayan ve XVI. yüzyılda teşekkül ettiği bilinen büyük halk hikâyelerinde Erzurum, mekân olarak kendini göstermektedir. Âşık Garip, Kerem ile Aslı, Emrah ile Selvihan gibi büyük halk hikâyelerinde kahramanlar, Erzurum’da ya bir kahvehane ya da çevre ilçe ve köylerde sevgililerini aramak üzere bulunmuşlardır. Bu âşıklar bir bey odasında misafir edilir, başka bir âşıkla karşılaşır ve imtihan vererek bir bakıma âşıklıklarını ispat ederler. Her ne kadar bu hikâyelerdeki kahramanlarının yaşadıkları ya da dönemleri meçhul olsa da bu hikâyeler, Erzurum’daki geleneğin tarihî derinliğini göstermek bakımından önem taşımaktadır. Temsilcilerinin köylü olması dolayısıyla, köy kaynaklı ortaya çıkan Erzurum âşıklık geleneği, sürekli olarak şehirle bağı bulunan âşıklar tarafından şehre taşınmış ve böylece âşıklık sanatı şehirde kendine yer bulmuş, kendini rahatlıkla ifade edebilmiş, bu sebeple de her iki kültüre ait alt kısımları bünyesinde toplamış ve yaşatmıştır.89
87 Alperen Kayserili, Erzurum Şehri'nin Kültürel Coğrafyası, s. 110-317. 88 Metin Özarslan, Erzurum Âşıklık Geleneği, Akçağ Yay., Ankara, 2001, s. 56. 89 Metin Özarslan, Erzurum Âşıklık Geleneği, s. 61.
Türk saz şiirinin tarihî merkezlerinden biri olan Erzurum, yüzyıllar boyunca yetiştirdiği âşıklar ve bunların çevresinde oluşan âşıklık geleneği ile dikkat çekmektedir. Kadı Darir, Nefi, İbrahim Hakkı gibi söz ustalarını, ilim ve irfan erbabını yetiştiren Erzurum, geniş halk kitlelerinin temsilcisi olan âşıkları ortaya koymakta geç kalmamış; Emrah, Erbabî, Sümmanî gibi her biri kendi dönemine damgasını vuran ustaları da kültür tarihimize mal etmiştir.90
XVIII. yüzyılın sonlarında veya XIX. yüzyılın başlarında Erzurum'da doğan tekke şairi Noksanî, Erzurum âşıklık geleneğinde ismi tespit edilebilen ilk âşıktır. Dindar bir şahsiyet olan İsmail, otuz yaşındayken Sâdık Dede'nin irşâdı ile uyanmıştır. Karısı yüzünden itibarını kaybettiği için şeyhi ona Noksanî mahlasını vermiştir.91
Bugünkü şekliyle, düzenli anlamda bir icra töresine XIX. yüzyılda kavuşan Erzurum âşıklık geleneği için başlangıç sayılabilecek en güçlü âşık, Erbabî'nin yaşlılık döneminde âşıklığa başlayan Sümmanî'dir. 1862 yılında doğan ve 1915 yılında ölen Sümmanî, geleneği kendi etrafında yönlendirebilecek seviyede güçlü ve kendisinden sonra etkisini devam ettiren şöhretli bir âşıktır.92
Başlangıçtan günümüze kadar, Erzurum âşıklık geleneğinde adı geçen âşıkları Metin Özarslan93 şöyle bildirmiştir:
Acaroğlu, Ali Oltulu, Ali Rahmanî, Alican Usta, Ardoslu Ummanî, Âşık Emircan, Âşık İsrafil, Âşık Lokman, Âşık Mustafa, Ayazî, Bardızlı Mevlüt İhsanî, Bardızlı Nihanî, Battal, Bayramî, Behçet Mahir, Bîhuzur Baba, Burhanî, Canımoğlu, Cemalî Baba, Cemhanî, İlhami Coşkun, Coşkunî, Çerkezoğlu, Çırağî, Dermanî, Didarî, Dîvânî, Dursun Ali Çelebi, Âşık Efendi, Eminoğlu, Ensarî, Erbabî, Erdalı, Erganî, Erzurumlu Emrah, Fahri Çavuş, Âşık Fikret Koçak, Garip Bektaş, Gölletli Kelamî, Gülhanî,
90 Dilaver Düzgün, Erzurum'da Âşıklık Geleneği, s. 15.
91 Şükrü Elçin, Bir Alevî Şairi Noksanî, Türk Folklor Araştırmaları, 1975, C. 16, S. 312, s. 46. 92 Metin Özarslan, Erzurum Âşıklık Geleneği, s. 63.
Güryanî, Güven, Hasankaleli Saatçi Nihanî, Havasî, Hayalî, Hayranî, Tortumlu Hicranî, Hulusî, İhsanioğlu, İmamoğlu, Nalbant İshak Kemalî, Kaderî, Kadriye, Kâmî, Karaboyun Ahmet, Âşık Karasu, Karazlı Hakkı, Karnavaslı Halil, Kazanoğlu, Hâfız Mikdat [Kemal], Osman Kemalî, Kısıkdereli Âşık Ahmet, Lezgi Ahmet, Lütfî, Mahirî, Mahmud, Şevki Mahtumî, Meramî, Mevlüt Sefilî, Molla Süleyman, Muhyeddin, Naçarî, Nâtıki, Nizamoğlu, Noksanî, Nura Feryadî, Nusret Baba, Ovacıklı Ummanî, Pervanî, Rahimî, Reyhanî, Ruhanî, Rüstem Baba, Serdarî, Seylabî, Seyyahî, Süleyman Köroğlu, Sümmanî, Sümmanîoğlu, Sütkaslı Mevlüt İhsanî, Şahiner, Şehvarî, Temelî, Tortumlu Küçük Şakirî, Torunî, Turabî, Ummanî Can, Çiftlikli Ummanî [Hanifi], Üryanî, Yanık, Yanuğî, Yaranî, Yavuzer, Yetimî, Yıldızer, Zakirî, Zamanî, Zelâlet, Zikrî.
Yukarıda verilen bilgiden de hareketle bu çalışmada Erzurum’da âşıklık geleneği temsilcisi âşıklar, yaşayan gelenek temsilcisi âşıklar ve hayatta olmayan gelenek temsilcisi âşıklar şeklinde tespit edilmiş ve bu sınıflandırma yapılırken şu yöntemler izlenmiştir:
1. Metin Özarslan’ın94 ‘Erzurum Âşıklık Geleneği’ adlı eseri incelenerek yaşayan gelenek temsilcisi âşıklar ve hayatta olmayan gelenek temsilcisi âşıklar tespit edilmiştir.
2. Temel Vural’ın ‘Oltu Havzası Âşık Karşılaşmaları’95 adlı eseri incelenerek yaşayan gelenek temsilcisi âşıklar ve hayatta olmayan gelenek temsilcisi âşıklar tespit edilmiştir.
3. Özarslan’ın eserinin yazıldığı (2001) tarihten sonra vefat eden âşıklar, internet ve kaynak kişilerle görüşmeler yapılarak tespit edilmiştir. Bu âşıkların ölüm tarihleri isimlerinin yanında parantezlerle bildirilmiştir.
4. Çalışmada Özarslan’ın eserinde yazılı olmayan bazı âşıklar, 2015- 2017 yılları arasında Erzurum’da yapılan âşık fasıllarına katılım sağlanarak tespit edilmiştir.
94 Metin Özarslan, Erzurum Âşıklık Geleneği, 2001.
5. Hayatta olmayan gelenek temsilcisi âşıkların ölüm tarihleri internet ortamı ve kaynak kişiler aracılığıyla tespit edilmiştir.
5.3.1. Hayatta Olmayan Gelenek Temsilcisi Âşıklar
Özarslan ve Vural; Noksani, Lezgi Ahmet, Erzurumlu Emrah, Erbabî, Şehvarî, Mahmud, Zelalet (Kasım), Havâsî, Nâtıkî (Ahmet Dursun), Serdarî, Mahirî, Kamî, Sümmanî, Lütfî, Hafız Miktat, Ovacıklı Ummanî, Ali Rahmanî, Tortumlu Ummanî, Hasankaleli Nihanî, Karazlı Hakkı, Osman Kemalî, Bardızlı Nihanî, Şenkayalı Hasan Yetimî, İhsanî, Behçet Mahir, Yakup Can, Nalbant İshak Kemalî, Faik Yazıcı, Lütfullah, Ali Çınar, Tortumlu Âşık Şakirî adlı âşıkların eserlerinde hayatta olmadıklarını tespit etmişlerdir. Özarslan’ın eserinde hayatta olan âşıklar bölümündeki Muhittin Geyik (2016), Mevlüt Şafak-İhsanî (2010), Yaşar Yılmaz-Reyhanî (2006), İbrahim Topal-Dermani (2008), Nuri Kaşıkçı-Meramî (2009), Seyfullah Durmaz-Canımoğlu (2004), Garip Bektaş (2008), Nusret Yazıcı-Torunî (2003), Ali Sarıgül- Gülhanî (2010), Cengiz Ay-Yaranî (2015), Tayyar Karagülle-Yanuğî (2005), Şakir Çalışkan- İhsanioğlu (2009), Güryani (2010) adlı âşıklar ise Özarslan (2001) ve Vural’ın (2015) eserlerinin yazıldığı tarihten sonra vefat eden âşıklarımızdır.
5.3.2. Yaşayan Gelenek Temsilcisi Âşıklar
Mustafa Temel (Ruhanî), Mehmet Kurt (Feryadî), Hüseyin Yazıcı (Sümmanioğlu), Yaşar Polat (Bayramî), Nuri Karataş (Çırağı), Vahdettin Işıldak (Nizamoğlu), Ramiz İnce (Cemhanî), Mehmet Yılmaz (Üryanî), Sıtkı Emin (Eminoğlu), Feyzullah Taştekin (Pervanî), Fuat Özdemir (Çerkezoğlu), Ziya Kaya (Hayranî), Mustafa Alkan (Firkatî), Ömer Karataş (Emircan), Zeki Altunsoy (Hayalî), Erol Aydın (Erganî), Mevlüt Culfa (Mertoğlu), İsrafil Daşdan (Âşık İsrafil), Selahattin Kazanoğlu, Yakup Temel (Temelî), Ali Öztürk, İhsan Yavuz (Yavuzer), Yıldırım Coşkun (Coşkunî), Zakir Tekgül (Zakirî), Rahim Sağlam (Rahimî), Abubekir Avcı (Zamanî), Ertuğrul Ataç (İmamoğlu), Zeki Erdal (Erdalî), Ayhan Kırbaş
(Yanık), Erol Şahin (Şahiner), Temel Şahin (Turabî), Hanifi Örs, Yaşar Turhan (Karasu), Behzat Acar, Lokman Akalın, Güven Doğan, Fikret Koça, Ümit Karaman (Coşkunî), Şahin Sarıgül, Baki Çetin, İsrafil Öztürkoğlu, Cemal Alper (Divanî), Beyzade Aslan ve Metehan Polat’dır.
Erzurum’da âşıklık geleneğini oluşturan sosyo-kültürel unsurların başında geçmişte olsa dahi günümüzde varlığını koruyamayan medrese, tekke, han, konaklar gibi geleneksel kurumlar gelmektedir. Kahvehaneler ve az da olsa köy odaları ise âşıklık geleneğinin devamlılığını sağlayıp bugün dahi varlığını koruyan en önemli yerlerdir. Yine daha önceleri düğün, şenlik, yarışma, güreş gibi kültürel zeminlerde de kendini gösteren âşıklık geleneği, yine değişen sosyo-kültürel imkânlar ve özellikler ile birlikte bu alanlarda önemini kaybetmiştir. Özel davet ya da akrabalık ilişkilerinden başka şehir düğünlerinde yer bulamayan âşıklar ve icraları, bazı köy düğünlerinde az da olsa görülebilmektedir.
Tarih boyunca kuzey-güney, doğu-batı eksenli başta İpek Yolu olmak üzere önemli aktif ticaret yolları üzerinde bulunan Erzurum, kervansaraylar ve hanların varlığı ile bölgesinde merkez noktalardan biri olmuştur. Erzurum’un ticarî merkez konumunda oluşu ile şehirde görülen bolluk ve refah arasındaki yakın ilişki şehrin kültür dünyasına da yansımıştır. Birçok sanata ve sanatçıya ev sahipliği yapan Erzurum’da tabiatı gereği çeşitli sebeplerle yola düşen âşıklar da bulunmuştur. İlerleyen zaman içerisinde bu yolların ve ticaretin işlevselliğini kaybetmesiyle Erzurum’da bu özelliklerini kaybetmiş, kervansaraylar ve hanların önemi kalmamıştır. Bu kervansaray ve hanların yerine daha küçük ölçekli kahvehaneler geçmiştir. Kahvehaneler ise hem otel hem ticaret merkezi hem de kültür merkezi özellikleri göstermişlerdir. Erzurum’da tarihî süreç içerisinde kendini sürekli olarak gündemde tutan âşık kahveleri ticaret yollarının üzerinde olması dolayısıyla hanlardan farklı bir konumda değildir.96
Erzurum âşıklık geleneğinde, birinci icra zemini olan âşık kahveleri, Âşık Kerem97, Âşık Garip98, Âşık Emrah99 gibi önemli âşık–kahramanların,
sevgililerinin peşinden onları aramak için yola çıktıklarında uğradıkları, çalıp söyledikleri ve kaldıkları mekânlar olmuştur. Kahvehaneler, yakın zamanlara kadar insanların serbest vakitlerini değerlendirdikleri bir mekân olmaktan başka müdavimlerini kültürel açıdan besleyen, duygu yönünü tatmin eden sözlü kültür geleneğinin geniş kitlelere ve gelecek nesillere aktarılmasını sağlayan bir müessese konumundaydı. Bu kültür müesseselerinin ilk akla gelen eğitimcileri de âşıklardı.100 Âşıklar, önceleri
herhangi bir kahvehanede fasıllarını yaparken zamanla bu iş için özellikle seçilmiş mekânları tercih etmeye başlamışlardır. Diğer kahvehanelerden farklı olarak sadece veya ağırlıklı olarak âşık fasıllarının yapıldığı ‘âşık kahvehaneleri’ ortaya çıkmıştır.
5.4. Erzurum Âşıklık Geleneğinde Fasıllar ve Fasıllara Katılan