ERZİNCAN ŞEHRİNİN MAHALLELERİ

1642/43 tarihli defterde Erzincan kazası 302–432, Erzincan kaza merkezi yani Erzincan şehri ise 302–340. sayfalar arasında yer almaktadır. Erzincan şehrinde 8’i Müslüman 3’ü Gayr-i Müslim olmak üzere toplam 11 mahalle kayıtlıdır. Fethinden itibaren 1516, 1530 ve 1591’de Erzincan’da bulunan mahaller96 ise şunlardır;

Tablo: 3.1. Müslüman Mahalleleri

1516 1530 1591 1642/43

Halillullah Çelebi Halillullah Çelebi Halillullah Çelebi

Eskişehir Eskişehir Eskişehir Eskişehir

Cami-i Kebir Cami-i Kebir Cami-i Kebir Cami-i Kebir Cemalleddin Cemalleddin Cemalleddin Cemalleddin Gerek Gerek Gerek Gerek Gerek Gerek Gerek Gerek

Hoca Şeyhi Hoca Şeyhi Hoca Şeyhi

Kilim Ana Şancı Çelebi

Debbağan İslamiyye-i Eskişehir Çukur Hoca Bey Çukur Hoca Bey 7 6 6 11

Tablo: 3.2. Gayr-i Müslim Mahalleleri

1516 1530 1591 1642/43

Çadırcı Çadırcı Çadırcı

Hoca Bey Hoca Bey Hoca Bey Hoca Bey

Boz Beği Boz Beği Boz Beği

Tökeloğlu Tökeloğlu Tökeloğlu

Çukur Çukur Çukur Çukur

Melik Hatun Melik Hatun Melik Hatun

Süleyman Süleyman Süleyman

Güzel Kazancı Güzel Kazancı Güzel Kazancı

Sağikoğlu Sağikoğlu Sağikoğlu

Bogos Bogos Bogos

Serkis Serkis Serkis

Avannis Avannis Avannis

Hoca Evran Hoca Evran Hoca Evran

Kiğlu/Kiği Kiğlu/Kiği Kiğlu/Kiği Kiğlu/Kiği

Eskişehir

14 14 14 4

Mahalle, sözlük anlamı “bir yere inmek, konmak, yerleşmek” anlamına gelen “hall” (halel ve hulûl) kelimesinden türetilmiş bir mekan ismidir. Devamlı veya geçici, olarak ikamet etmek için kurulan küçük yerleşim birimlerini ifade eder. Osmanlı şehirciliğinde mahallenin en önemli özelliği temel yönetim birimi olmasıdır.⁹⁷ 16. ve 17. yüzyıllardaki Osmanlıdaki yapısına uygun olarak tanımı ise aynı mescitte ibadet eden cemaatin aileleri ile birlikte ikamet ettikleri şehir kesimidir.⁹⁸

1642 tarihli deftere göre Erzincan şehrinin mahalleleri ise şu şekildedir;

1. CAMİ-İ KEBİR MAHALLESİ99: Sur içinde olduğu bildirilen ve tamamı

Müslüman olan bu mahalle; 3 Tımar sahibi, 8 Zâim, 1 Miralay, 1 Çavuş, 13 Sipâhi, 4

97 Ali Murat Yel; “Mahalle”, TDVİA, Cilt 27, Ankara, 2003, s. 323.

98 Turan Gökçe; XVI-XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazası, TTK Yay., Ankara, 2000, s. 70-71. 99Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/302-308.

Yeniçeri, 1 Beşe, 4 Cebeci, 6 Kale muhafızı, 3 İmâm, 1 Hatib, 2 Ferraş, 1 Tekye-nişin, 1 Müderris, 1 Müftü, 3 Mü’ezzin, 1 Kâdı, 1 Kur’an mu’allimi, 1 Huddâm, 1 Mu’arif ve Hafız, 4 Molla, 16 Fakir ve âmel-mandegân ve 91 Müslüman hâne olmak üzere toplam 178 hânedir. Mahalle’de 13 farklı meslek grubu faaliyetteydi. Ayrıca Pir Kalem Hamamı ile ilgili olarak “Der mahalle-i mezbûr hâliyâ der tasarruf-ı Yusuf ve Ahmed an evlâd-ı Pir Kalem zikr olunan hamam Pir Kalem nâm kimesne mukaddemâ kendü mâlıyla binâ edüb ve evlâdına ve evlâdı münkarız oldukta Medineye vakf edüp nice sene cibâyet oldukça kendü ve ba’del-memât evlâdı mutasarrıflar iken Ferruşad Bey oğlu Mehmed Bey nâm kimesne --- zabt ve Ali Paşa’ya fuzûli hibe edib ol vechile birkaç sene zabt olunup ba’dehû mezbûrân Yusuf ve Ahmed bin Pir Kalem evlâdından olub hamam-ı mezbûr ceddî Pir Kalemi kendine ve evladına vakf olduğunu ityân edüb vakf-ı sarihi olduğun hüccet idüp kimesnenin --- olmadığı ve hamam-ı mezbûr her vech ile Pir kalemin evlâdına vakf olduğu zâhir olup ber mûceb-i hüccet-mûceb-i şer’mûceb-iyye hala müceddeden tahrmûceb-irmûceb-i ferman olunan hâne deftermûceb-ine kayd olundu.” şekline bir bilgi yer almaktadır.

2. ŞANCI ÇELEBİ MAHALLESݹ⁰⁰: Mahallede, 5 Tımar sahibi, 1 Kale muhafızı, 11

Dergâh-ı âli sipâhisi, 2 Yeniçeri, 4 Cebeci, 4 İmâm, 3 Müderris, 1 Hatib, 1 Mütekayidin, 4 Molla, 6 Seyyid ve “Hânehâ-i Fukara-i Hazreti Hudâvendigâr Kuddise sırruhu” başlığı altında 1 Şeyh (Mevlana Salih Efendi Şeyh kazâ-i m.) 6 Derviş, 1 Seyyid kayıtlıdır. Ayrıca 20 Fakir ve âmel-mandegân, 90 Müslüman, 5 Kışlakcı toplamda ise 166 hânedir. 10 farklı meslek grubu bulunmaktadır.

3. CEMALEDDİN MAHALLESİ101: Mahallede 1 Mirlivâ, 4 Zâim, 18 Tımar sahibi, 8

Sipâhi, 2 Beşe, 1 Cebeci, 1 Kale muhafızı, 1 Müftü, 4 İmâm, 1 Molla, 5 Seyyid, 1 an kuzât, Fakir ve âmel-mandegân 48 bunlardan 24’ü dul kadın 3’ü yetim ve 54 Müslüman hâne olmak üzere toplam 151 hânedir.

4. DEBBAĞAN MAHALLESݹ⁰²: Mahallenin sakinleri dervişler ve ehl-i tarik kişiler

olduklarından ve avârız verir re’âyâ’dan olmadıkları için muafiyetleri belirtilmiştir. Bu

100 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/308-313. 101 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/313-317. 102 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/317-320.

durum defterde şöyle kayıtlıdır: “Mahalle-i mezbûr dahi Gerek Gerek mahallesi mülhakâtından olub ve sükkân-ı mahalle hâne-i avârız re’âyâdan olmayıb dervîşân ve ehl-i tarîk kimesneler olub hâne-i avârız kabul eder zümre olmamağla mu’afiyetleri fermân-ı âli mûcebince ibka’ olduğuna deftere şerh edildi.” Buradan anlaşıldığına göre mahalle sakinleri avârızdan mu’af tutulmuşlardır. Mahallede 2 Zâim, 5 Tımar sahibi, 5 Ebnâ-yı sipâhiyan, 2 Yeniçeri, 3 Cebeci, 1 Muhafız, 2 İmâm, 1 Müderris, 1 Ferraş, 2 Seyyid, 1 Mü’ezzin, 7’si dul kadın, 4’ü yetim olmak üzere 15 Fakir ve âmel-mandegân, 1 Kışlakçı, 31 Müslüman hâne toplamda ise 74 hâne kayıtlıdır. 4 farklı meslek grubu bulunmaktadır.

5. İSLAMİYYE-İ ESKİŞEHİR¹⁰³: 9 Tımar sahibi, 1 Zâim, 13 Yeniçeri, 5 Cebeci, 7

Dergâh-ı âlî sipâhisi, 6 Seyyid, 3 Müderris, 4 Şeyh ( Şeyh Tursun, Şeyh Seyyid. Ömer Efendi el va’ız, Akkaş dede, Şeyh Haydar bâ-berat’ı şerîf ), 2 İmâm, 5 dul hatun, 1 yetim, 1 ‘ma, 17 Fakir ve âmel-mandegân, 6 Kışlakçı, 46 Müslüman hâne bulunmaktadır. Toplamda 121 hânedir. 4 meslek grubu vardır. Ayrıca bu mahallede üç hânenin gelirleri vakf edilmiştir.¹⁰⁴

6. GEREK GEREK MAHALLESİ105: Yine tamamı Müslüman olan bu mahallede 9

Tımar sahibi, 6 Zâim, 1 Gılmân-ı Erzurum, 5 Sipâhi, 3 Beşe, 8 Yeniçeri, 9 Cebeci, “Hânehâ-i Mustahfızân ve Urbân-ı Kal’a” başlığı altında 11 Merd-i kal’a, 1 Muhâfız, 4 İmâm, 1 Ferraş, 2 Mü’ezzin, 1 Şeyh, 2 dul hatun, 2 ‘ma, 1 Topal, 2 Kışlakçı, 24 Müslüman hâne ile toplamda 214 hânedir. 6 farklı meslek grubu kayıtlıdır. Mahallede bulunan fakir halk’a Padişah’a ve devletin devamına duacı olmak üzere muafiyet verilmiştir. Bu durum ise şöyle açıklanmıştır; “Mahalle-i Gerek Gerek tâbi-i kasaba-i Erzincan zikr olunan mahalle merhûm Yahya Efendi kuddise sırrıhunun sâkin olduğu mahallesinin ve ehl-i mahalle kendinin müteaddid fukarâsı olmağla kiber-i şehr-yârîden mahalle-i mezbûr fukarâsı du’âcı olmak üzere mu’âf olub ve mahalle-i mezbûrun 2,5 hânesi mu’âf olduğuna cedîd mu’âfnâme ve defter sûreti ibrâz olunub

103 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/320-324.

104 “Hâne-i Hacı Mahmud (Vakf-ı Medine-yi Münevvere Şerefallahu Te’âlâ)”, “Hâne-i Derzi Yusuf (Vakf-ı Mescid-i Hacı Ali), “Hâne-i Halil veled-i İlyas zâim (Vakf-ı Medine-yi Münevvere Şerefallahu Te’âlâ)”, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/320-322.

ve mu’âf olunub mahalle-i mezbûr fukarâsı devâm-ı devlet ebed-peyvend-i şehr-yârîye müdâvemet göstermesi din-ü devlete tâbi’ olmağla ellerinde olan cedîd mu’âf-nâmeleri ve defter sûreti mûcebince mu’âfiyetlerin hâlâ müceddeden fermân oluna tahrir defterine kayd olundu.”

7. ÇUKUR MAHALLESݹ⁰⁶: Şehirde biri Müslüman biri gayr-i Müslim olmak üzere 2

tane Çukur mahallesi vardır. Tamamı Müslüman olan bu mahallede ise 6 Beşe, 1 Seyyid, 1 Erbâb-ı Tımar, 1 Sipâhi, 32 Müslüman hâne kayıtlıdır. Ayrıca “Hânehâ-i Kışlakçıyân ve bazı Hâvatin-i Bi-Kesan” başlığı altında 15 hâne olup hânelerin asıl sahipleri belirtilmiştir. Bunlardan 2’si gayr-i Müslim 1’i de Beşe’dir. Toplam 61 hâne bulunmaktadır. Mahallede 3 farklı esnaf faaliyettedir.

8. HOCABEY MAHALLESݹ⁰⁷: Aynı adla şehirde biri Müslüman biri gayr-i Müslim

iki mahalle bulunmaktadır. Müslüman olan bu mahallede 8 Beşe, 1 Seyyid, 28 Müslüman re’âyâ toplamda 45 hânedir. 4 farklı meslek grubu bulunmaktadır.

9. ÇUKUR MAHALLESݹ⁰⁸: Tamamı gayr-i Müslim olan bu mahallede toplam 48

hâne bulunmaktadır. 3 farklı esnaf grubu faaliyettedir.

10. ESKİŞEHİR MAHALLESİ109: 82 gayr-i Müslim hâne ve 12 meslek zümresi

vardı. Ayrıca bu mahalle ile ilgili olarak defterin başka bir bölümün de “Ehl-i Menâsıb ve Sâdât-ı Kirâm Der Mahalle-i Sâkin-i Eskişehir’ başlığı altında 8 Beşe, 2 Sipâhi, 1 İmâm, 1 Seyyid, 1 Molla, 4 Kışlakçı (Hâne sahibinin 1’i Beşe, 1’i Zımmîdir) ve 11 Müslüman olmak üzere toplam hâne sayısı 32’dir.

106 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/330-332. 107 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/333-334. 108 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/335-336. 109 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD.5152/336-338.

11. HOCABEY MAHALLESݹ¹⁰: Tamamı gayr-i Müslim olan bu mahallede ise

toplam 66 hâne bulunmaktadır.

Müslüman ve gayr-i Müslim re’âyânın mahallelere göre dağılımı hâne sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 3.3. Müslüman ve Gayr-i Müslim Reayânın Mahallelere Göre Dağılımı Mahalle Adı Müslüman Hâne Gayr-i Müslim Hâne

CAMİ-İ KEBİR 178 ŞANCI ÇELEBİ 166 CEMALLEDDİN 151 DEBBAĞAN 74 İSLAMİYYE-İ ESKİŞEHİR 123 GEREK GEREK 214 ÇUKUR 61 HOCA BEY 45 ÇUKUR 48 ESKİŞEHİR 32 82 HOCA BEY 66 TOPLAM 1044 196

Tabloda da görüldüğü gibi sadece Eskişehir Mahallesi dışında Müslümanlar ve gayr-i Müslimler farklı mahallelerde meskûndurlar. Müslüman mahalleler içinde en fazla nüfusa sahip olanlar sırayla Gerek Gerek, Cami-i Kebir ve Şancı Çelebi, mahalleleridir. Gayr-i Müslim nüfus ise, en yoğun olarak Eskişehir mahallesinde bulunmaktadır. Bu mahalleyi Hocabey Mahallesi izlemektedir. Sonuç olarak 1642 tarihinde Erzincan şehrinde toplam 1240 hâne olup bunun 1044 hânesini Müslümanlar, 196 hânesini de

gayr-i Müslimler oluşturmaktadır. Yani şehir nüfusunun % 84.19’unu Müslümanlar, % 15.81’ini gayr-i Müslimler oluşturmaktadır.

3.2.1. Erzincan Şehrindeki Dini Ve Sosyal Kurumlar

Arapça cem’ kökünden türeyen “toplayan, bir araya getiren” anlamındaki Cami kelimesi başlangıçta sadece Cuma namazı kılınan büyük mescidler için kullanılan “el-mescidü’l-câmi” (Cemaati toplayan mescid) tamlamasının kısaltılmış şeklidir.¹¹¹ Genel anlamda ise Müslümanların ibadet mahali, ibadete tahsis edilmiş büyük mabedi ifade etmektedir.¹¹²

Mahalle biriminin merkezinde yer alan cami esas olarak Türk-İslam şehirciliğinin en önemli unsuru olmuştur. Her bir mahalleye adını vermiş olan cami ve mescidler çoğunlukla da yaptıran kişilerin adlarına taşımaktadır.113 Bu durum Erzincan şehrinde bulunan cami ve mescidler için de geçerli olmuştur.

Defterde 5 Cami, 14 mescid ve 1 medrese kayıtlıdır.

Camiler: Cami-i Kebir, Tahta Kal’a, Cami-i Şerif, Cami-i Halilullah, Cami-i Ömer Efendi

Mescidler; Kendim, Süleyman Bey, İbrahim Bey, Hacı İsmail, Hamidi, Kiğlu Mehmed Efendi, Cemalleddin, Hoca Mehmed, Serrachâne, Bekirzâde, Meydan, Hacı Kubad, Sefer İlyas, Ali Reis.

Şancı Çelebi Mahallesinde Tahiryan isimli bir medrese bulunmaktadır.

3.2.2. Şehirde Bulunan Dini Vasıflı Kişiler

İmâm: Cemaatle kılınan namaza önderlik eden kimsedir. Cami ve mescidlerde görev yaparlar. Bunun yanı sıra İmâmlar mahalle ya da köylerin yöneticisi durumundaydılar.¹¹⁴

111 Ahmet Önkal, Nebi Öztürk; “Cami”, T.D.V.İ.A, Cilt 7, İstanbul, 1993, s.46.

112 Turan Gökçe; XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kâzası, T.T.K.Y., Ankara, 2000, s. 114. 113 Mehmet Ali Ünal; Harput Sancağı, T.T.K, Ankara, 1989, s. 208.

Tablo 3.4 Dini Vasıflı Kişiler İMAM 17 MÜDERRİS 7 HATİB 1 MOLLA 6 SEYYİD 22 MÜFTÜ 1 FERRAŞ 1 MÜEZZİN 1 ŞEYH 6 DERVİŞ 6 TOPLAM 68

1642 tarihinde şehirde bulunan ve deftere kaydedilmiş olan İmam, Hatib, Müezzin, Şeyh, Seyyid gibi dini vasıflı kişilerin toplam sayısı 68’dir. Bunlar içerisinde ilk sırayı Seyyidler¹¹⁵ ve İmâmlar almaktadırlar.

3.2.3. Şehirde Bulunan Askeri Görevliler Tablo 3.5 Şehirde Bulunan Askeri Görevliler

ERBAB-I TIMAR 47 CEBECİ 26 ZAİM 13 ÇAVUŞ 1 SİPAHİ 22 YENİÇERİ 29 BEŞE 35 MERD-İ KAL’A 14 MİR-LİVÂ 1

DERGAH-I ALİ SİPAHİSİ 18

MUSTAHFIZ 2

TOPLAM 208

115 Seyyid;Hz Muhammed’in soyundan geldiğine inanılan kimselere verilen isimdir. Mehmet Zeki Pakalın; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Tertimleri Sözlüğü, Cilt 3, MEB Yay., İstanbul, 1993, s. 200.

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi askeri görevliler içerisinde erbab-ı tımar ve kapı kulu askerlerinden olup taşrada görev aldıktan sonra ve ulûfesini hazineye devrettikten sonra tımar tasarruf eden Beşeler¹¹⁶ ve Sipâhiler ilk sırayı almaktadırlar.

3.2.4 Şehirde Bulunan Fakir, Kimsesiz ve İşsizler

Erzincan’da bulunan fakirler, kimsesizler, işsizler kaydedilmiştir.

Tablo 3.6 Şehirde Bulunan Fakir, Kimsesiz İşsizler

YETİM 9 FAKİR VE ÂMEL-MANDEGAN 116 DUL KADIN 38 A’MA 6 TOPAL 2 SAĞIR 2 TOPLAM 173

3.2.5 Şehirde Bulunan Meslek Grupları

Şehirdeki mahalle sakinleri kayıt edilirken bazı kişilerin isimlerinin alt kısmına hangi meslek grubuna dahil oldukları belirtilmiştir. Gayr-i Müslimler arasında “Kirkor”, “Bogos”, “Serkis” gibi klasik Ermeni isimlerinin yanında “Murad”, “Arslan”, “Budak” gibi tamamiyle Türkçe isimlere de rastlanmaktadır. ¹¹⁷

116 Mehmet İnbaşı; Osmanlı İdaresinde Tortum Sancağı, Yeditepe Yay., İstanbul, 2008, s.119.

117 “Hâne-i Kirkos veled-i Budak”, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD 5152/351., “Hâne-i Murad veled-i Agob”, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD. 5152/357.

Tablo 3.7 Şehirde Bulunan Meslek Grupları

MESLEK ADI MÜSLÜMAN GAYR-İ MÜSLİM

Bakırcı 1 Berber 5 Boyacı 1 Börekçi 1 Cülha 5 6 Çerçi 1 Çoban 1 1 Debbağ 6 1 Dellak 2 Dellal 4 Demirci 3 Derzi 6 3 Eskici 2 1 Etmekçi 1 Hallac 1 Hamamcı 1 1 Hancı 1 Kassab 7 1 Katırcı 1 Kazancı 1 Kelleci 2 Kılıçcı 1 Kiçeci 1 Kilerci 1 Kuyumcu 2 Kürkçü 1 Mestçi 2 Mumcu 1 Mürekkebçi 1

Nalband 4 Pabuçcu 2 Penbeci 3 Sarrac 3 Sellâc 1 Semerci 3 Sûr-nacı 1 Tüccar 3 Türkücü 1 Zergerci 1

Tablodan da anlaşılacağı üzere Müslümanlardan 27 farklı meslek grubundan 67 kişi, gayr-i Müslimlerden 19 farklı meslek grubundan toplam 32 kişi faaliyet göstermektedir.