Bölgede İTÇ III başlarında giderek yoğunlaşan bir ticari ilişkinin kurulduğu ve bunun sonucunda ortaya çıkan olası Büyük Kervan Yolu üzerinde bulunan yerleşmelerde ilk defa çömlekçi çarkı kullanılmaya başlanmıştır. Kırmızı Astarlı Parlak Açkılı Mal (Mal 9) ve Film Astarlı Mal ile Yalın Mal gibi mal grupları ortaya çıkmıştır (Tablo 3.4) (Efe, 2007b:55-61)
3.4.1. Kuzeybatı Anadolu Bölgesi İle Karşılaştırma
İTÇ III başlarından itibaren daha da yoğunlaşan Kilikya-iç batı Anadolu ilişkileri, Troas Bölgesini de içine alacak şekilde batıya doğru genişler. Troya’da II. yerleşmenin başlarında yeni çanak çömlek özellikleri ile yerel Troya çanak çömleği bir arada görülür. Parlak Kırmızı Astarlı Açkılı Mallar, çark yapımı tabaklar ve depasların ortaya çıkışı, Frigya Kültür Bölgesi’ndeki gelişmelerle paralellik gösterir (Korfmann, 2001b:373; Sarı, 2009:182).
Troas Grubu: Troya’da II. Yerleşme sonu ile III. Yerleşme erken İTÇ III’e
tarihlendirilmektedir (Tablo 3.1; Harita 3.3). Troya’da, gerçek anlamda ilk çarak yapımı çanak çömleğin görüldüğü IIc katı, İTÇ III’ün başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Bir önceki dönemden devam eden belirgin boyunlu ve dar boyunlu formların yanında bu dönemde uzun boyunlu ve sivri gagalı testiler bu grupta ilk kez ortaya çıkar ve gövdeler giderek ovalleşir (Blegen vd. 1950:64). Troya’da az sayıda görülen basit gagalı dar boyunlu gaga ağızlı testi (Tip E1) iç kuzeybatı Anadolu’da bu dönemde artık görülmemesine karşın (Blegen vd. 1950; Blegen vd. 1953), gelişkin gagalı dar veya geriye yatık boyunlu örnekler (Tip E2 ve E3; Lev.40/1-4; 41/1-2) ise Frigya Kültür Bölgesinde -Kaklık ve Bozüyük’te- ve Büyük Menderes-Yukarı Porsuk Kültür Bölgesi’nde yer alan Seyitömer’de bir önceki dönemden gelişerek devam ederler (Tablo 2.7). Bu dönemde Seyitömer’de görülen uzun boyunlu gaga ağızlı testilerde gagalar Troya’dan farklı olarak daha kısa ve yukarı doğrudur; gövdeler ise kalıpta yapılmış olmalarından dolayı basık ve koniktirler (Bilgen, 2015a:Fig.152b, 153). Az sayıda ele geçen sivri gaga ağızlı testilerin görüldüğü Seyitömer (Bilgen vd. 2010:Res.536; Bilgen, 2011b:Res.312; Bilgen vd. 2012a:Res.669) buluntuları Troya örneklerine benzer; Küllüoba ve Bozüyük buluntularında ise boyun dar ve geriye yatık, gövdeler ise küreseldir (Lev.46/1-2). Bu dönemde Troya’da görülen kesik gaga ağızlı testi tipi bir önceki dönemde iç kuzeybatı Anadolu’da görülen Tip G4 ile yakın benzerlik gösterirken, Seyitömer ve Kaklık’ta temsil edilen kesik gaga ağızlı testi tipleri (Tip G3 ve G5; Lev.42-45) bir önceki dönemden gelişerek devam ederler (Blegen vd. 1950; Blegen vd. 1953). Kırmızı Astarlı Parlak Açkılı Mal ile Film Astarlı Mal her iki Frigya Kültür Bölgesi ve Troas Grubu çanak çömlek formlarında da temsil edilmesine karşın,
Kültür Bölgesi gaga ağızlı testi formlarında halen en çok temsil edilen mal grubudur. Portakal Rengi Astarlı Altıntaş Malı ise Seyitömer çanak çömleğine özgü bir mal olarak karşımıza çıkar (Blegen vd. 1950:205-223; Efe, 2007:fig.18).
Trakya Grubu: ilk kez batı Anadolu kültürü etkileri gösteren Trakya Grubu
Kanlıgeçit kazılarından bilinmektedir. Trakya’da iç kuzeybatı Anadolu ve Troas bölgeleri ile Balkan etkilerinin bir arada yer aldığı yerel bir çanak çömlek grubunun varlığı söz konusudur (Harita 3.3). Geniş boyunlu gaga ağızlı testilerin artık az örnekle temsil edildiği bu dönemde Kanlıgeçit’te ele geçen geniş ve belirgin boyunlu örnekler Kütahya-Tavşanlı Grubu’nda yer alan Seyitömer buluntularına (Tablo 2.3) konik gövdeli olmaları haricinde yakın benzerlik gösterir (Özdoğan, 2007:253-268). Kanlıgeçit’te ele geçen az sayıda dar, uzun-çift boyunlu gaga ağızlı testi formu tipolojik olarak Seyitömer uzun boyunlularına benzer (Bilgen vd. 2011b:Res.459,467; Bilgen vd. 2012a:Res.387). Bunun yanında Kanlıgeçit’te görülen dar boyunlu ve sivri gagalılar iç kuzeybatı Anadolu bölgesinde Seyitömer’den bilinmesine karşın, geriye yatın boyunlu sivri gagalılar Frigya Kültür Bölgesi’ne özgüdür (Lev.46/1-2). İTÇ’de iç kuzeybatı Anadolu’da ana mal grubu olan Kırmızı Astarlı Mal (Mal 4) Trakya Grubu’nda da temsil edilirken, burada ana mal gruplarından olan siyah veya koyu yüzlü açkılı mal ve yalın mal iç kuzeyile İTÇ’de iç kuzeybatı Anadolu’da ana mal grubu olan Kırmızı Astarlı Mal (Mal 4) temsil edilir (Özdoğan vd. 1998:123-150; Özdoğan vd. 1999; Özdoğan vd. 2000:93-108; Özdoğan ve Özdoğan, 2006:194; Özdoğan, 2007:253-268). Bu grupta bezemeli gaga ağızlı testilere ise az rastlanır.
İzmir Grubu: Liman Tepe’de geç İTÇ II/erken İTÇ III’e tarihlenen bu evre
(LMT V-IV:2), Geç İTÇ II’nin Lefkandi I-Kastri evresi ile çağdaştır (Harita 3.3) (Şahoğlu, 2005a:Fig.2; Kouka, 2009:46-47). Ege Arkeolojisinde Anadolu Ticaret Ağı evresi olarak adlandırılan bu dönemde (M.Ö. 2500-2250) İzmir Grubu’nda -Limantepe ve Baklatepe’de- uzun ve kısa boyunlu kesik gaga ağızlı testiler ile matara biçimli testiler karakteristiktir (Şahoğlu, 2005b:Fig.8; Şahoğlu, 2008b:490). Matara biçimli örneklerin görülmediği iç kuzeybatı Anadolu’da (Türkteki, 2010:Lev.20/2)46
gaga ağızlı testiler İzmir Grubu’nda farklı olarak dar ve geriye yatık boyunlu (Tip E3; Lev.41/1-2),
46Matara biçimli gaga ağızlı testiye ait olabilecek çarkta yapılmış bir gövde parçası, Küllüoba’da ele
uzun boyunlu (Tip F4; Tablo 2.8) ve kısa boyunlu kesik gaga ağızlı testiler (Tip G3 ve G5; Lev.42-45) görülür. İzmir Grubu’nda görülen kısa boyunlu, küresel gövdeli ve kulpun omuz üzerinde yer aldığı kesik gaga ağızlı testiler ise İTÇ II Dönemi’nde Sarıket Mezarlığı’nda ele geçen örneklerle benzerlik göstermektedir (Lev.32/5,8). İTÇ III boyunca bu grupta hakim mal grubu olan gri astarlı mallar ile ilk kez İTÇ III’e geçiş evresinde görülmeye başlanan ince ve kaliteli bir mal grubu olan siyah astarlı ve açkılı mallar ile kırmızı astarlı ve açkılı mallar bir arada görülürken Bakla Tepe mezar buluntuları ağırlıklı olarak kırmızı astarlı ve açkılı mallarla temsil edilir (Kouka, 2009:147; Şahoğlu, 2008b:490). Bu grup ile iç kuzeybatı Anadolu kırmızı astarlı açkılı mal (Mal 4) ve az sayıda örnekte temsil edilen koyu gri/siyah astarlı ve açkılı mallar (Mal 8) bağlamında benzerlik görülürken film astarlı mal/wash ware, kırmızı astarlı parlak açkılı mal ve portakal rengi astarlı Altıntaş malı ise İzmir Grubu’nda temsil edilmez (Tablo 2.15). Oluk bezemenin ağırlıkta olduğu bu grup ile Seyitömer’de gaga ağızlı testi formlarında temsil edilen oluk/yiv bezeme türleri paralellik gösterir.
3.4.2. Büyük Menderes-Yukarı Porsuk Kültür Bölgesi İle Karşılaştırma
Beycesultan, Seyitömer, Aphrodisias ve Samos adasındaki Heraion’da temsil edilen bu kültür bölgesi, büyük oranda İTÇ II’deki sınırlarını korur (Harita 3.3). Afyon Grubu şimdi daha çok Frigya Kültür Bölgesi’ özelliklerini yansıtır (Lloyd ve Mellaart, 1962:252-253; Akdeniz, 1999:205; Efe ve İlaslı, 1997:597-609).
Yukarı Büyük Menderes Grubu: Bu grubun çanak çömleği en iyi Beycesultan
XII-VIII. katlardan bilinmektedir (Lloyd ve Mellaart, 1962:258). Yerleşmede XIIIa ile XII. Tabaka arasında bir boşluğun olduğu düşünülmektedir (Tablo 3.1). XII. tabakada çanak çömlekte ani ve bir değişim yaşanır ve bu yeni çanak çömleğin bir kısımı çarkta şekillendirilmiştir (Lloyd ve Mellaart, 1962:201; Efe, 1998:298). OTÇ’ye Geçiş Dönemi öncesine tarihlenen XII-X. tabakalarda uzun boyunlu ve uzun gagalı testiler ile bu formlarda temsil edilen yiv bezeme türleri Kütahya-Altıntaş Grubu’nda yer alan Seyitömer buluntuları ile büyük oranda uyuşmaktadır (Bilgen vd. 2011b: Res.357, 415, 623, 668; Bilgen, 2011c: Kat.No.405,410; Bilgen, 2015a: Fig.152b,153). Büyük oranda geriye yatık boyunlu, küresel gövdeli ve kesik gagalı olan Seyitömer gaga ağızlı testi buluntuları form olarak Frigya Kültür Bölgesi özellikleri yansıtmalarına karşın (Lev.42-
45), Portakal Rengi Astarlı Mal grubu (Mal 10) ile temsil edilmeleri sebebi ile Büyük Menderes-Yukarı Porsuk Kültür Bölgesi’ne dahil olurlar.