Bireyin çevresindeki dünyayı anlama ve öğrenmesini sağlayan, aktif zihinsel faaliyetlerdeki gelişime bilişsel gelişim adı verilmektedir (Senemoğlu, 2010). Bilişsel gelişim bilgiyi algılama, yorumlama, sınıflama ve hatırlama, fikirleri değerlendirme, çıkarsamalar yapma, olasılıkları hayal etme, stratejiler üretme, fantezi ve hayal kurma süreçlerini içerir. Ergenlik, önemli bilişsel değişimlerin hızla gerçekleştiği ve
bu sürecin her ergende bireye özgü deneyimlendiği bir dönemdir. Gelişim bazı alanlarda daha erken olurken bazı alanlarda daha geç olabilmektedir. Bu tutarsızlık ergenin normal sosyal ve fiziksel değişikliklere ve bu yaşlarda giderek artmaya başlayan stresli yaşam olaylarına uyumunu etkileyebilir (Quintana, 2003).
Bilişsel gelişimi açıklayan farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bunlardan birisi Piaget’nin akıl yürütme ve sorun çözme odaklı görüşüdür. Piaget bilişsel gelişimi dört evrede ele almıştır: (1) Duyusal-motor dönem (0-2 yaş), (2) İşlem öncesi dönem (2-7 yaş), (3) Somut işlemler dönemi (7-11 yaş) ve (4) Soyut işlemler dönemi (11 yaş ve üzeri) (Arslan, 2010).
Piaget’nin ergenlik yıllarını içine alan bilişsel gelişim dönemi soyut işlemler dönemidir. Soyut işlemler dönemine geçişle birlikte pek çok yeni bilişsel beceri kazanılmış olur. Aynı zamanda soyut işlemler dönemi ergenin geçmiş, şimdi ve gelecek üzerinde düşünmesine olanak tanır. Soyut düşünebilmede gerçeğe değil olasılıklara, verilenlere değil seçeneklere, tanımlara değil varsayımlara, bu nedir yerine eğer böyle olursa ne olur, vb. akıl yürütmeler önemlidir. Ergenler, gerçeğin ötesine geçip ideali keşfetmeye çalışırlar. Parçalardan bütüne ulaşıldığı gibi bütünden de parçalara ulaşılır. Onlar için şimdi değil gelecek önemlidir. Ergenler doğru olmayana ilişkin varsayım geliştirir ve mantıksal sonuçlar üretebilirler. Ergen bu evrede var olan bilgi üzerinde yeniden düşünebilir. Bilgiyi yeniden örgütler. Önemli sorular üretir. Yeni problemler tanımlar. Mantıksal paradoksları veya uyuşmazlıkları çözümler. Daha üst düzey yapılar oluşturmak için soyut sistemler üzerine işlem yapar. Ergenler sadece somut nesnelere ilişkin akıl yürütmezler. Kendi düşüncelerinin yanı sıra başkalarının düşüncelerine ilişkin de akıl yürütürler (Çelen, 2011).
Soyut düşüncenin gelişmesi ile birlikte ergenin kişiliğinde ve davranışlarında farklılaşmalar oluşur. Olası olanı gerçekten ayırt edebilme becerisi ergene, ideal koşullar altında nasıl bir yaşamın olacağını ve dünyanın nasıl bir yer olabileceğini hayal etmelerine olanak sağlar. Dolayısıyla ergenler, kendileri, diğerleri ve tüm dünya ile ilgili ideal özelliklerin ne olması gerektiği hakkında düşünürler. Bu dönemde ergenler ve ebeveynleri arasında çatışmalar gözlemlenebilir (Siyez, 2010).
2.2. Sosyal Beceri
Bireyin gelişiminde en önemli süreçlerden biri sosyalleşmedir. Sosyalleşme, bireylerin özellikle çocukların belirli bir grubun işlevsel üyeleri haline geldikleri ve grubun diğer üyelerinin değerlerini, davranışlarını ve inançlarını kazandıkları bir süreçtir (Çubukçu ve Gültekin, 2006). Sosyal beceriler, sosyal çevreye uyum sağlama ve uygun iletişim yollarını kullanarak oluşabilecek çatışmalarla başa çıkabilme becerileri (Hilooğlu ve Cenkseven, 2010) olarak tanımlanmaktadır. Tanımların incelenmesinden de anlaşılabileceği gibi, “sosyal beceri” kavramı kompleks bir kavramdır, farklı boyutları içerir ve karmaşık ilişkiler oluşturan farklı becerilerin bir arada uyumlu bir şekilde yürütülebilmesi yeterliliğini ifade eder.
Akkök (1996), sosyal becerileri altı grupta toplamaktadır. Bunlar:
1. İlişkiyi Başlatma ve Sürdürme Becerileri: Dinleme, konuşmayı başlatma ve sürdürme, teşekkür etme, kendini takdim etme, iltifat etme, yardım isteme, özür dileme, yönerge verme, ikna etme.
2. Grupla Bir İşi Yürütme Becerileri: Başkalarının görüşlerini anlamaya çalışma, sorumluluk alma, şikâyeti iletme.
3. Duygulara Yönelik Beceriler: Kendi duygularını anlama, duygularını ifade etme, başkalarının duygularını anlama, karşı tarafın kızgınlığı ile baş etme, olumlu duygularını ifade etme, korku ile baş etme.
4. Saldırgan Davranışlarla Baş Etmeye Yönelik Beceriler: İzin isteme, paylaşma, diğerlerine yardım etme, kızgınlığı uygun ifade etme ya da kontrol etme.
5. Stres Durumlarıyla Başa Çıkma Becerileri: Başarısız olunan durumla baş etme, grup baskısıyla baş etme, yalnız bırakılma ile baş etme.
6. Problem Çözme ve Plan Yapma Becerileri: Çevreden bilgi toplama, amaç oluşturma, işe yoğunlaşma şeklinde özetlenebilir.
Calderalla ve Merrell (1997) ise sosyal becerileri beş grupta toplamıştır: (1) akran ilişkileri, (2) kendini kontrol, (3) akademik, (4) uyum ve (5) atılganlık becerileri olmak üzere beş boyutta ele almaktadır. Akranların birbirleriyle olan ilişkilerine yönelik beceriler; arkadaşlarını takdir etme, ihtiyaç duyduğu zaman,
arkadaşlarından yardım isteme veya onlara yardım etme, arkadaşlarını oyuna davet etme, kolaylıkla arkadaşlık kurma, arkadaşlarıyla konuşma, tartışmalara katılma gibi arkadaşlık ilişkilerini olumlu yönde geliştiren sosyal becerilerdir. Kendini kontrol etme becerileri; kızgınlığını kontrol etme, kurallara uyma, problem ortaya çıktığında soğukkanlılığını koruma, başkalarıyla uzlaşma ve eleştirilere açık olma gibi bireyin, kendini kabul etmesini sağlayan becerilerdir. Akademik beceriler; bağımsız olarak çalışma, verilen yönergeleri yerine getirme, boş zamanlarını uygun bir şekilde kullanma ve ihtiyaç duyduğunda yardım isteme gibi bireylerin başarılı olmalarını sağlayan becerilerdir. Uyum becerilerinde; kurallara uyma, eşyalarını paylaşma sorumluluklarını yerine getirme gibi başkalarının bireyden beklentilerini yerine getirme davranışları yer almaktadır. Atılganlık becerileri ise; başkalarıyla konuşmak için girişimde bulunma, oyun oynamak için arkadaşlarını davet etme, yeni insanlara kendini tanıtma, duygularını ifade etme gibi becerilerdir (Calderalla ve Merrel,1997).