Envâru’t-Tenzîl’de Âmmın Tahsis

Konuluşu itibariyle delâlet ettiği bütün fertleri sınırsız olarak aynı anda kapsa- yan lafza âmm denir.39 _{Tahsis ise âmmı, ihtiva ettiği fertlerden bir kısmına mah-}

sus kılmaktır.40 _{Kur’ân’da umûm ifade eden bir lafzın herhangi bir şekilde tahsis}

edilmesine, âmmin tahsisi denir. Umûmîlik ifade eden lafızları tahsis edecek bir kârine bulunmadığı müddetçe bu lafızlar, umûmîlikleri üzere kalırlar. Kur’ân’da umûmîlikleri üzere kalan çok lazıf bulunmakla beraber birçoğu da çeşitli şekil- lerde tahsis edilmiştir. Kur’ân’da umûmîlik ifade eden kelime ve cümlelerden bazıları şunlardır:41

.1 ةفّفَاك -ُعيمَج -ُّلُك gibi kelimeler. Örnek: “ِت ْوَمْلا ُةَقِئاَذ ٍسْفَن ُّلُك Her nefis ölümü tadacaktir.”42 _{“ٌني ٖه َر َبَسَك اَمِب ٍئ ِرْما ُّلُك Herkes kazandiği karşiliğinda rehindir.”}43

2. İsm-i mevsûller. “َنيٖنِمْؤُمِب ْمُه اَم َو ِر ِخٰ ْلا ِم ْوَيْلاِب َو ِهّٰللاِب اَّنَمٰا ُلوُقَي ْنَم ِساَّنلا َنِم َو İnsanlardan, inanmadiklari hâlde, ‘Allah’a ve ahiret gününe inandik’ diyenler de vardir”44 _aye-

tindeki ْنَم ism-i mevsûlü.

37 Müslim b. Haccâc Ebu’l-Hasen el-Kuşeyrî, Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar, thk., Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, Beyrut tsz., Nikâh: 111; Tirmîzî, Muhammed b. İsa, Sünenü’t-

Tirmîzî, thk., Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuad Abdülbâkî, İbrahim Utva; Mektebetü ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî, Mısır 1975, Nikâh: 25.

38 Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, el-Mar’aşlî, I, 143; Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed, Hâşiyetü’ş-Şihâb

ale Tefsîri’l-Beydâvî/İnâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râdi,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, II, 539-540. 39 Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, et-Ta’rîfât, thk., Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî,Dâru’n-

Nefâis, Beyrut 2007, s. 116; Zeydân, 305; Abdulvehhâb Hallâf, İlmu Usûli’l-Fikh,Mektebetü’d-D’avâ, s. 177-178; Subhi es-Sâlih, 304. 40 Zeydân, 310. 41 Bkz. Zeydân, s. 305-308; Gümüş, s. 40. 42 Âlu İmrân: 3/185. 43 Tûr: 52/21. 44 Bakara: 2/8. 1.

3. İzâfetle veya istiğrâk ifade eden لا takısı ile marife olan cemî kelimeler. Ör- nek: “ِنْيَلِماَك ِنْيَل ْوَح َّنُهَد َل ْوَا َنْع ِض ْرُي ُتاَدِلا َوْلا َو (Emzirmeyi tamamlamak isteyenler için) anneler çocuklarini iki tam yil emzirirler”45 _{ayetindeki ُتاَدِلا َوْلا َو kelimesi.}

4. Şart isimleri. “اًماَثَا َقْلَي َكِلٰذ ْلَعْفَي ْنَم َو Kim bunlari yaparsa ağir azaba uğrar”46

ayetindeki ْنَم kelimesi.

5. Olumsuzluk edatından sonra gelen nekreler. “ُهُنِئا َزَخ اَنَدْنِع َّلِا ٍءْیَش ْنِم ْنِا َو Hiçbir şey yoktur ki onun hazineleri bizim yanimizda olmasin”47 _{ayetindeki ٍءْیَش kelimesi}

gibi.

.6 نيأ ve ثيح gibi edatlar. “ْمُهوُمُتْفِقَث ُثْيَح ْمُهوُلُتْقا َو Onlari nerede yakalarsaniz öldürün.”48

7. Bazı istifhâm isimleri. “ًة َريٖثَك اًفاَعْضَا ُهَل ُهَفِعاَضُيَف اًنَسَح اًض ْرَق َهّٰللا ُض ِرْقُي ى ٖذَّلا اَذ ْنَم Kim- dir Allah’a güzel bir borç verecek o kimse ki, Allah da o borcu kendisine kat kat ödesin.”49

Beydâvî, kendi tefsirinde bu usûl kaidesine değinmiş ve yeri geldiğinde ör- neklerle izah etmiştir. Mesela “َنيٖنِمْؤُمِب ْمُه اَم َو ِر ِخٰ ْلا ِم ْوَيْلاِب َو ِهّٰللاِب اَّنَمٰا ُلوُقَي ْنَم ِساَّنلا َنِم َو İnsanlardan, inanmadiklari hâlde, ‘Allah’a ve ahiret gününe inandik’ diyenler de vardir”50 _{ayetinin tefsirinde, ayette zikredilmeyen bütün iman esaslarının, Allah’a}

ve ahirete iman şeklinde tahsis edildiğini ifade etmiştir. Beydâvî’nin, ayette yapı- lan tahsis hakkındaki görüşleri şu şekilde sıralanabilir:

1. İman esaslarından Allah’â ve ahirete iman, diğer esaslara oranla en bü- yük maksuttur. Yani iman esaslarının ilkleri, önce Allah’a iman, sonra da ahi- rete imandır.

2. Ayette kâfirler, Allah’a ve ahirete inanmakla imanın iki tarafını elde et- tiklerini, dolayısıyla iman esaslarını her yönüyle kuşattıklarını zannetmekte- dirler.

3. Ayrıca bu kimselerin, imanlarında samimi olduklarını zannettikleri bu iki alanda bile nifâk içinde olduklarına işaret vardır. Hal böyleyken imanın diğer alanlarında münafıklık içinde olmaları evlâdır. Zira bu kimseler, aslında Yahudi idiler; Sözde Allah’a ve ahirete inanıyorlardı. Nitekim bunların teşbih (Allah’ın varlıklara benzetilmesi), Allah’ın çocuk edinmesi, Yahudiler’den

45 Bakara: 2/233. 46 Furkân: 25/68. 47 Hicr: 15/21. 48 Bakara: 2/191. 49 Bakara: 2/245. 50 Bakara: 2/8. 6.

başkasının cennete giremeyeceği, cehennemde sadece sayılı günlerde ateşe maruz kalacakları gibi bir takım sapık inançları vardı.

4. Son olarak bu tahsiste, bu kimselerin çirkeflikte ve küfürde ne kadar ileri gittiklerine dair beyan vardır. Çünkü inanmadıkları halde, “Allah’a ve ahiret gününe inandık” demeleri, ancak müslümanları aldatmak ve onlarla alay et- mek içindir. Yoksa onlar hakikatte inanmamaktadırlar.51

Beydâvî tefsirinde ele alınan bir başka tahsis örneği de şu ayette vukû bul- muştur: “ُمُكِب ُهّٰللا ُدي ٖرُي َرَخُا ٍماَّيَا ْنِم ٌةَّدِعَف ٍرَفَس ىٰلَع ْوَا اًضي ٖرَم َناَك ْنَم َو ُهْمُصَيْلَف َرْهَّشلا ُمُكْنِم َدِهَش ْنَمَف

َرْسُعْلا ُمُكِب ُدي ٖرُي َل َو َرْسُيْلا Öyle ise içinizden kim bu aya ulaşirsa, onu oruçla geçirsin. Kim de hasta veya yolcu olursa, tutamadiği günler sayisinca başka günlerde tut- sun. Allah, size kolaylik diler, zorluk dilemez.”52 _{Müfessir, ayette geçen “kim bu}

aya ulaşirsa, onu oruçla geçirsin” ifadesinin âmm bir ifade olduğunu ve “Kim de hasta veya yolcu olursa, tutamadiği günler sayisinca başka günlerde tutsun.” ifadesiyle tahsis edildiğini söylemiştir. Çünkü hasta da yolcu da vakit bakımından Ramazan ayına ulaşmışlardır. 53 _{Yani ayetin başında gelen “ ْنَم kim bu aya ulaşir-}

sa…” kapsamı içindedirler. Ancak daha sonra gelen “ ْنَم Kim de hasta veya yolcu olursa” ile başlayan ifadelerle tahsis yapılmış ve hasta ile yolcu, âmm ifadenin kapsamı dışına çıkmıştır. Dolayısıyla Ramazan ayında oruç tutmak bu kimselere vacip olmamaktadır.

Görüldüğü üzere bu örneğimizdeki tahsis, farklı ayetlerin birbirini tahsis et- mesi şeklinde değil, aynı ayet içerisinde umûm ifade eden bir hükmün, devamın- da gelen başka bir hükümle sınırlandırılması şeklinde gerçekleşmiştir.

Bir başka örnek de “َنوُض ِرْعُم ٍةَلْفَغ ىٖف ْمُه َو ْمُهُباَس ِح ِساَّنلِل َبَرَتْقِا İnsanlarin hesaba çekilmeleri yaklaşti. Hâlbuki onlar gaflet içinde yüz çevirmekteler”54 _ayetinde-

dir. Bu ayetteki “ساَّنلا” ifadesi, umûm ifade eden bir lafızdır. Yani beşer olarak bütün Âdemoğullarını ihtivâ etmektedir. Beydâvi’ye göre bu ifade, kâfirlerle tah- sis edilmiştir. Çünkü devamında “َنوُض ِرْعَم ٍةَلْفَغ ىٖف ْمُه َو Hâlbuki onlar gaflet içinde yüz çevirmekteler” kaydı bulunmaktadır.55 _{Müminler ise ahiret gününün hesabına}

inandıkları için ayetteki ساَّنلا ifadesinin kapsamı dışında kalmaktadırlar.

51 Beydâvî, el-Mar’aşlî, I, 44; Hafâcî, 473-474. 52 Bakara: 2/185.

53 Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, thk., el-Mar’aşlî, I, 125. 54 Enbiyâ: 21/1.