2.2. Ekonomik Göstergeler Ve Sektörler
2.2.5. Enerji
Afganistan kendisi yeterli miktarda enerji ve doğal kaynaklara sahip olmasına karşın, yıllardır ülkede devam eden karmaşa nedeniyle bunları yeterince değerlendirememiştir. Enerji kaynakları olan doğal gaz ve petrolün, uluslararası piyasaya en ucuz ve kısa yoldan emniyetli bir şekilde sevk edilmesi hayati öneme sahip olmaktadır. Afganistan bu nedenle emniyet faktörü hariç, istenen özelliklere de sahip bir ülke konumunda olmaktadır. Afganistan hidroelektrik enerji kaynakları bakımından zengindir. Ancak akarsu ve çağlayanların mevsimlik akış düzeni uzak yörelerde pahalı
69
baraj ve bentlerin yapımı gerektirmektedir. Hidroelektrik enerjiden yalnız Kabil-
Celalabad bölgesinde yararlanılmaktadır.70
Sanayi Devrimi ile birlikte, hammadde ve enerji kaynakları kullanımı artmıştır, üretimde makineleşme gerçekleşmiştir, işgücünün uzmanlaşması sağlanmaktadır, ulaşım ve iletişim yaygınlaşmıştır, bilimsel ve teknolojik gelişmeler gündelik hayata uyarlanmıştır, aile yapısı değişmiştir, tarım eski önemini kaybetmiştir, kentleşme olgusu ortaya çıkmıştır, bir işçi sınıfı oluşmuştur ve ticari faaliyetlerde artış meydana gelmektedir.
2.2.6. ĠnĢaat
Afganistan'da inşaat sektöründe 29 civarında Türk Şirketi faaliyet göstermektedir. “Yüksel İnşaat” Amerikan Elçilik binasını ve Kabil-Kandahar yolunu, “Tepe İnşaat”, Alman ordusu için baraka ve helikopter pisti, “Zafer İnşaat”, Afgan ordu barakalarını ve “ZMD İnşaat A.Ş.”, polis akademisi binasını, Kabil-Kandahar yolunda çalışan “Mensel İnşaat” Amerikan ordugahını, “Sürücüler Holding” toplu konut işleri, “Limak” Kabil-Mezar-ı Şerif yolunu yapmaktadırlar. İslamabad randevusunda Afganistan'ın yeniden yapılanması konusunda Afganistan'a yapılacak yardımın büyük kısmının inşaat sektörüne ayrılmasında mutabakata varılmış, Türkiye bu randevuda iyi bir strateji izleyememiş ve sesini duyuramamıştır. Türkiye'nin bu tutumundan dolayı iddialı olabileceği inşaat sektöründeki yatırımları sınırlı kalabilmektedir. Afganistan‟da
özellikle Türk müteahhitleri ülkenin yeniden inşası sürecinde aktif rol oynamaktadır.71
Faaliyet göstermekte olan Türk firmalarının %95‟i inşaat sektöründe çalışmaktadır. Kayıtlı olan küçüklü büyüklü 60 Türk inşaat firması, müteahhitlik
alanında, yabancı yatırımcılar arasında ilk sırada bulunmaktadır.72
70
Afganistan Bilgi Broşürü, Kara Kuvvetleri Komutanlığı TSK Lojistik ve İnsani Yardım Tugay Komutanlığı Yayınları, 2002 s. 20-21
71 Türk-Afgan İş Konseyi, http://www.deik.org.tr/Konsey/53/T%C3%BCrk_Afgan.html , 2014 s.5 Erişim
Tarihi: 15.06.2014
72
2.2.7. Tekstil
Afganistan'da, İngiliz, Sovyet, Alman ve Amerikan yardımı ile kurulan tekstil, deri, ayakkabı, plastik, bisiklet, cam ve şişe fabrikaları başta Kabil olmak üzere memleketin belli başlı yerleşme merkezlerinde toplanmaktadır. Birleşmiş Milletler Uyuşturucu Kontrol Programı'na (INCB) göre uluslararası yasa dışı uyuşturucu ticaretinin ulaştığı rakam yıllık 400 milyar dolardır. Bu rakam, tüm uluslararası ticaretin
% 8'ne ve tekstil sektörünün yıllık sermayesine tekabül etmektedir 73
Afgan Türkistan‟ında kurulan bir tekstil fabrikası, Celalabat‟da kurulan bir ham şeker fabrikası ve Kandahar‟da kurulan bir şal fabrikası bulunmaktadır. Ekonomik yaşam ürünleri; küçük çapta tekstil ürünleri, sabun, mobilya, suni gübre, hazır giyim, gıda ürünleri, alkolsüz içecekler, maden suyu, çimento, el dokuması halı ve kilimler,
doğal gaz, kömür ve bakırdır.74
2.2.8. DıĢ Ticaret
Anonim şirketler ve Afgan Millî Bankası, dış ticaretin büyümesine, sermayenin yerel yatırımlarda kullanılmasına, iletişim ve ulaşımın gelişmesine ve askerî ve sivil harcamaların artmasına katkıda bulunmaktadır. İthalat büyürken, özellikle karakul derisi, yün ve meyve ihracatı arttı. Hükümet, çeşitli küçük ve hafif sanayiyi faaliyete sokmayı başarmaktadır. Afganistan‟ın dış ticaret değerleri, ülkedeki iç savaştan etkilenmiş ve zaman zaman dalgalanmalar göstermiştir. 2008 yılında 540 milyon dolar olan ihracat değeri, 2012 yılında 468 milyon dolara gerilemiştir. 2008 yılında yaklaşık 3 milyar $ olan İthalat değeri ise 2012 yılında ise 7,9 milyar dolara ulaşmıştır. Afganistan dış ticaret dengesi sürekli olarak açık veren ülkelerden biridir. 2012 yılında dış ticaret
açığı 7,5 milyar dolara ulaşmıştır.75
Müteahhitlik firmalarının bu projelerinin yanında 2010 yılında Türkiye‟nin Afganistan‟a yönelik toplam ihracatı 259.790.000, Afganistan‟dan ithalatı 5.097.000
73
Ömer Ersoy, Tarihi Bir Fırsat Afgan Eroin Ticaretinin Global Bir Tehdit Olmaktan Çıkarılması
GiriĢimleri, Ankara, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınevi, 2002, s.77
74 Central Intellıgence Agency (CIA) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af
html, s.2 Erişim tarihi: 07.06.2014
75
ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Türkiye bu değerlerle Afganistan‟ın dış ticaret ortakları arasında dokuzuncu sırada yer almıştır. Kayıtlı ticarette, başlıca ihraç ürünleri arasında haşhaş, taze ve kuru meyve, ilaç yapımında kullanılan çeşitli bitkiler, baharat,
tohum, işlenmemiş deri, yün, halı, kilim, değerli ve yarı değerli taşlar yer almaktadır. 76
Güvenlik durumunun henüz yeterince iyileşmemesine ilaveten, zaten yetersiz olan altyapının uzun yıllar süren savaş döneminde büyük ölçüde tahrip olması, ülkenin yabancı yatırım açısından cazip görülmemesine yol açmaktadır. Öte yandan, ülkenin sahip olduğu yer altı zenginlikleri ile ticaret yollarının kesişme noktasında bulunması gelecek açısından önemli bir avantaj teşkil etmektedir. İhracat ve ithalatı özendirmek için yeni gümrük tarifeleri yürürlüğe girmiştir. İç ticareti geliştirmek için iç gümrük vergileri kaldırılmıştır.77
Tablo 3: Afganistan’ın Dış Ticaretinde Genel Durum (milyon $)
Yıllar 2008 2009 2010 2011 2012
Ġhracat (milyon $) 540 403 388 375 468
Ġthalat(milyon $) 3.019 3.336 5.154 6.390 7,969
DıĢ Ticaret Hacmi 3.559 3.739 5.542 6.765 8.437
DıĢ Ticaret Açığı 2.479 2.933 4.766 6.015 7.501
Kaynak : Afganistan Ülke Raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 2013 s.20
76 Dünya Bankası Verileri, a.g.m., s.18
77 Afganistan‟ın Ekonomisi http://www.mfa.gov.tr/afganistan-ekonomisi.tr.mfa 2 Erişim Tarihi:
Grafik 3: Afganistan DıĢ Ticaret Göstergeleri
Kaynak : Afganistan Ülke Raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 2013 s.20
2011-2012 yıllarında Afganistan 100‟den fazla üründe (özellikle taşıt, sebze, meyve ve halı vb. ürünler) gümrük tarifelerinde artırıma gidilmiştir. Gümrük oranlarında gerçekleştirilen arttırma rağmen, ithal edilen ürünlerin yaklaşık % 70‟ine uygulanan gümrük vergisi % 5‟den yüksek değildir. İthal edilen ürünlerin % 25‟ine ise %8 ile % 12 arasında gümrük vergisi uygulanmaktadır. % 15‟den fazla gümrük vergisi
uygulanan ürün sayısı ithal edilen toplam ürünlerin % 5‟i civarındadır.78
2.2.8.1. Ġhracat
Afganistan‟ın 1,264 milyar ABD doları (2013) olan ihracatının; %25,9‟u Pakistan, %25,5‟i Hindistan, %14,9‟u ABD, % 9,6‟sı Tacikistan ve % 5‟i Almanya ile yapılmaktadır. Buna karşılık 9,802 milyar dolar (2013) olan ithalatında; % 29,1 ile birinci sırada bulunan ABD‟yi % 23,3 ile Pakistan, % 7,6 ile Hindistan, % 4,5 ile Rusya
ve % 4,2 ile Almanya izlemektedir.79
78 Dünya Bankası Verileri, a.g.m., s.24
79 Afghanistan Overview-World Bank http://www.worldbank.org/en/country/afghanistan/overview
Erişim Tarihi: 04.08.2014 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000
İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Açığı
2008 2009 2010 2011 2012
Büyük ölçüde dış yardımlara bağlı olan Afganistan ekonomisi, IMF programının
henüz yenilenememesi nedeniyle önemli bir sıkıntıyla karşı karşıya bulunmaktadır.80
Yetiştirdikleri hayvan ürünleri ile Afganistan'ın ihracatında büyük paya sahiptirler. Hayvanlarına otlak bulmak için sık sık yer değiştirmek mecburiyetinde kalan ve nüfusları kesin olarak tespit edilemeyen Türkmenler „in 600 bin kişi oldukları tahmin
edilmektedir.81
Tablo 4: Ürün Grupları Ġtibariyle Afganistan’ın Ġhracatı (Bin Dolar)
FASIL Ürün Adı 2010 2011 2012
TOPLAM 388.484 375.851 468.096
'08 Yenilen Meyveler ve Yenilen Sert Kabuklu Meyveler
135.997 126.793 87.856
'52 Pamuk 17.752 5.009 68.472
'27 Mineral yakıtlar, mineral yağlar 0 2.391 59.866
'72 Demir ve Çelik 0 0 47.976
'99 Diğer Yerlerde Belirtilmemiş Ürünler 20.170 72.058 35.951 '13 Lak; Sakız, Reçine ve Diğer Bitkisel Özsu
ve Hülasalar
40.099 47.758 33.644 '07 Yenilen Sebzeler ve Bazı Kök ve
Yumrular
16.303 7.810 21.458 '84 Makinalar, mekanik cihazlar
ve aletler; bunların aksam ve parçaları
0 0 14.614
43 Postlar, Kürkler ve Taklit Kürkler; Bunların Mamulleri
0 0 14.192
'12 Yağlı tohum ve meyveler;
Muhtelif tane, tohum ve meyveler;
33.440 29.161 11.862 '57 Halılar ve diğer dokumaya elverişli
maddelerden Yer kaplamaları
70.016 49.116 9.731
'85 Elektrikli Makina ve Cihazlar ve Bunların Aksam ve Parçaları
0 0 8.584
'71 Tabii veya Kültür İncileri, Kıymetli veya Yarı Kıymetli Taşlar,Kıymetli Metaller
0 0 7.268
'09 Kahve, Çay 16.691 6.653 5.823
'41 Ham Postlar, Deriler (Kürkler Hariç) ve Köseleler
14.676 16.185 5.739 '51 Yapağı ve yün, ince veya kaba ayvan kılı;
at kılından iplik ve Dokunmuş mensucat
13.423 6.438 5.085
'48 Kağıt ve Karton; Kağıt Hamurundan, Kağıttan veya Kartondan Eşya
0 0 3.310
'87 Kara Nakil Vasıtaları (Demiryolu veya Tramvay Taşıtları Hariç)
0 0 2.983
80 Afganistan‟ın Ekonomisi http://www.mfa.gov.tr/afganistan-ekonomisi.tr.mfa Erişim Tarihi:
06.06.2014.
81
'25 Tuz; Kükürt, Topraklar ve Taşlar; Alçılar, Kireçler ve Çimento
1.069 1.149 2.712
'30 Eczacılık Ürünleri 0 0 2.711
'22 Meşrubat, Sirke 0 0 2.186
'90 Optik Alet ve Cihazlar 0 0 1.698
'86 Demiryolu ve Benzeri Hatlara Ait Taşıtlar 0 0 1.659
'44 Ağaç ve Ahşap Eşya; Odun Kömürü 0 0 1.498
'88 Hava Taşıtları, Bunların Aksam ve Parçaları
0 0 1.236
Kaynak: Afganistan Ülke Raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 2013 s.20-21
2.2.8.2. Ġthalat
Afganistan‟ın 2013 yılı itibariyle toplam ithalatı 9,802 milyar ABD Doları olup, ithalatında başlıca ülkeler Pakistan (%26.78), ABD (%24.81), Hindistan (%5.15),
Almanya (%5.06) ve Rusya‟dır (%4.04).82
Amanullah Han ticaret akışını geliştirme çabası içerisinde bazı adımlar atmaktadır. Gümrük vergilerini basitleştirmiş ve bunların toplanmasına özen göstermiştir. Bu durum, hem gümrük hizmetlerindeki yaygın olan rüşveti bitirmiş, hem de kaçakçılıkla beslenen sınırlardaki kabilelerle kendisini karşı karşıya getirmiştir.
Afganistan‟da ithalat üçe ayrılmıştır:
(1) Gümrüksüz olan dinî yayın, savaş malzemeleri ve diğer bazı parçalar;
(2) % 100 gümrüklü Avrupa yapımı lüks öğeler: Kartlar, mermerler, sigaralar, şeker, bal sayılabilir;
(3) Çeşitli vergilendirilen lüks olmayan mallar: Bu son grupta % 40 vergili olan çay, % 15 vergili kıyafet ve % 25 vergili ayakkabı, gazyağı ve gaz gibi “yararlı ürünler” bulunmaktadır.
İthalat yapılan başlıca ülkeler; Pakistan, İran, Japonya, Singapur, Hindistan, Güney Kore, Almanya. İhracat Yapılan ülkeler; Pakistan, İran, Almanya, Hindistan,
82
İngiltere, Lüksemburg, Çek Cumhuriyeti‟dir. İthalat Ürünleri: gıda maddeleri, petrol ürünleri, tüketici maddelerinden oluşmaktadır.
Tablo 5: Ürün Grupları Ġtibariyle Afganistan’ın Ġthalatı (Bin Dolar)
Ürün Adı 2010 2011 2012
Fasıl TOPLAM 5.154.250 6.390.311 7.969.766
'27 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar 1.075.187 2.222.109 1.069.218 '87 Kara Nakil Vasıtaları (Demiryolu
veya Tramvay Taşıtları Hariç) 1.004.351 745.190 807.158 '85 Elektrikli Makina ve Cihazlar ve
Bunların Aksam ve Parçaları
207.329 241.945 752.916 '84 Makinalar, mekanik cihazlar
ve aletler; bunların aksam ve parçaları
201.127 208.771 496.189
'90 Optik Alet ve Cihazlar 89.118 56.180 440.342
'88 Hava Taşıtları, Bunların Aksam ve Parçaları
0 0 427.627
'11 Değirmencilik Ürünleri 229.567 220.048 401.018
'25 Tuz; Kükürt, Topraklar ve Taşlar; Alçılar, Kireçler ve Çimento
342 461 322.687
'15 Hayvansal veya Bitkisel Katılar 119.307 169.271 303.562
'73 Demir veya Çelikten Eşya 507 293 287.599
'10 Hububat 25.122 39.127 204.258
'39 Plastikler ve Mamulleri 14.740 20.545 155.471
'07 Yenilen Sebzeler ve Bazı Kök ve Yumrular
14.830 17.436 143.601
'24 Tütün 59.645 93.357 128.326
'44 Ağaç ve Ahşap Eşya; Odun Kömürü
78.160 57.001 126.355
'30 Eczacılık Ürünleri 40.689 43.884 120.545
'04 Süt Ürünleri; Kuş ve Kümes Hayvanlarının Yumurtaları; Bal
35.380 50.622 119.392
'08 Yenilen Meyveler ve Yenilen Sert Kabuklu Meyveler
3.256 3.336 114.529
'54 Sentetik ve Suni Filamentler 0 0 101.948
'72 Demir ve Çelik 463.264 492.376 90.588
'17 Şeker ve Şeker Mamulleri 68.451 36.375 89.734
'40 Kauçuk ve Kauçuktan Eşya 49.346 39.520 75.153
'02 Etler ve Yenilen Sakatat 48.486 69.574 74.875
'99 Diğer Yerlerde Belirtilmemiş Ürünler
568.105 692.595 72.561 '71 Tabii veya kültür incileri,
kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, kıymetli metaller
7.602 20.945 68.803
'94 Mobilyalar, Aydınlatma Cihazları; Prefabrik Yapılar
0 0 64.447
'62 Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarı
12.036 6.487 58.249
'21 Yenilen Çeşitli Gıda Müstahzarları
0 0 55.752
'63 Dokumaya Elverişli Maddelerden Diğer Hazır Eşya
20.015 8.092 54.481
'19 Hububat, Un, Nişasta veya Süt Müstahzarları
Kaynak : Afganistan Ülke Raporu, T.C. Kabil Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 2013 ss.21-24
2.2.8.3. Yerli Ve Yabancı Yatırımlar
Afganistan‟ın yabancı yatırımcılar için almış olduğu kararlar ve bu alandaki bilinçli mevzuat hazırlıkları, yatırım yapmak isteyen yerli ve yabancı firmalar için cazip bir ortam hazırlamış ve bu firmalara hizmet etmek üzere Afganistan Yatırım Destek
Kurumu (AISA) kurulmuştur.83
Türkiye klinikler, hastaneler ve diğer birçok alanlarda Türk firmaları önemli yatırımlar yapmaktadır. Çalışmalar ve yatırımlara bakılırsa, ABD bölgede "Sonsuz Özgürlük Operasyonu" adı altında hareket ederek kendi yaşam alanının sınırları içinde süpürme ve temizleme faaliyetini yürüterek kendi yerini sağlama almaya çalışmaktadır.