Enerji fiyatlarının etkisi, fiyatların 2002 yılındaki düzeyine sabitlendiği zaman daha net anlaşılmaktadır. Enerjinin alt kalemleri olarak; madencilik ve taşocakçılığı sektöründe maden kömürü, linyit, ham petrol ve doğalgaz ile imalat sektöründe kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar yer almaktadır. Bu kalemlerin ithalat ve ihracat rakamları dış ticaret birim değer endeksleri kullanılarak, 2002 fiyatlarıyla hesaplandığında enerji fiyat artışlarının etkisi hesaplanabilmektedir.
Enerji Fiyatları ve Cari Açık (Yüzde)
0,3
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Enerji Fiyatları Etkisi Arındırılmış Cari Açık/GSYH Cari Açık/GSYH Kaynak : TCMB, TÜİK
2002 yılında GSYH’ye oranla yüzde 0,3 cari açık verilirken 2006 yılında bu oran artan girdi ihtiyacı ve enerji fiyatları nedeniyle yüzde 6,1’e yükselmiştir. 2007 ve 2008 yıllarında ise ihracat artışının ithalattan hızlı olmasına bağlı olarak bu oran sırasıyla yüzde 5,9 ve yüzde 5,6’ya gerilemiştir.
2002 fiyatlarıyla hesaplandığında, 2008 yılında 48,3 milyar dolar olan enerji ithalatı 17 milyar dolara; 7,4 milyar dolar olan enerji ihracatı 3,9 milyar dolara gerilemektedir.
Böylece 2008 yılında 41,7 milyar dolar olan cari açık, enerji fiyat artışları dışlandığında 13,9 milyar dolara, GSYH oranı ise yüzde 5,6’dan yüzde 1,9’a gerilemektedir. Dolayısıyla enerji fiyat artışlarının cari açığa etkisi 2008 yılında yüzde 3,7 kadar olmuştur. Bu rakamlar, enerji fiyatlarının önemli ölçüde cari açık üzerinde olumsuz etkiye sahip olduğunu göstermektedir.
2. Sermaye ve Finans Hesabı
2002–2007 yılları dünya ekonomisinde likiditenin ve sermaye hareketlerinin yüksek olduğu bir dönem olmuştur. Bu dönemde, ekonominin performansı, yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik politikalar ve Avrupa Birliği standartlarına yakınsamaya yönelik yapısal düzenlemelerin hızla gerçekleştirilmesi gibi olumlu etmenler, Türkiye ekonomisiyle ilgili beklentileri iyimser hale getirmiştir. Böylece Türkiye’ye yönelik sermaye girişleri hızlanmıştır. 2007 yılında doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlar şeklinde yüksek miktardaki sermaye girişleri sonucunda, finans hesapları 36,6
Ham Petrol İthalatı (Bin $)
Ham Petrol
İthalatı (Ton) Ton Fiyatı ($) Varil Fiyatı ($)
2002 Fiyatları İle Ham Petrol İthalatı (Bin $)
Fiyat Artışının Ek Maliyeti (Bin $)
2002 4.087.775 23.707.589 172,4 23,4 4.087.775 0
2003 4.776.536 24.028.667 198,8 26,9 4.143.136 633.399
2004 6.091.544 23.917.019 254,7 34,5 4.123.886 1.967.659
2005 8.649.477 23.389.647 369,8 50,1 4.032.954 4.616.524
2006 10.706.466 23.786.875 450,1 61,0 4.101.446 6.605.020
2007 11.784.210 23.445.764 502,6 68,1 4.042.630 7.741.581
2008 15.638.922 21.833.471 716,3 97,1 3.764.630 11.874.292
2009 Ocak-Haziran 2.693.546 7.076.179 380,6 51,6 1.220.108 1.473.438
Kaynak : TUİK
Ham Petrol İthalatı
Enerji ithalatının en önemli kalemi olan ham petrol ithalatı tek başına incelendiğinde bile, petrol fiyatlarının Türkiye ekonomisine getirdiği ilave maliyetin boyutu dikkat çekmektedir. Yıllar itibarıyla ithal edilen ham petrol, miktar olarak çok fazla değişmezken, ithalat değeri 2002 yılında 4,1 milyar dolardan 2008 yılında 15,6 milyar dolara yükselmiştir. 2002 yılında ham petrol varil başına ortalama 23,4 dolara ithal edilirken, bu rakam 2008 yılında 97,1 dolara çıkmıştır. 2002 fiyatları sabit kabul edilerek yapılan hesaplamaya göre, bu fiyat artışının sadece 2008 yılında cari açığa ek maliyeti 11,9 milyar dolardır. 2009 yılında ise petrol fiyatlarının geçen yıla göre düşük seyretmesi nedeniyle bu maliyet azalmaktadır.
2008 2009 SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI 1.384 3.065 13.360 19.460 32.064 36.622 36.396 36.840 857
A. Doğrudan Yatırımlar 939 1.222 2.005 8.967 19.261 19.940 15.800 10.789 4.995
Yurtdışında -143 -480 -780 -1.064 -924 -2.106 -2.549 -2.186 -793
Yurtiçinde 1.082 1.702 2.785 10.031 20.185 22.046 18.349 12.975 5.788
B. Portföy Yatırımları -593 2.465 8.023 13.437 7.373 717 -5.046 1.317 1.820
Varlıklar -2.096 -1.386 -1.388 -1.233 -4.029 -2.063 -1.276 -421 -1.510
C. Diğer Yatırımlar 7.191 3.425 4.156 14.903 11.544 23.997 24.585 27.402 -6.596
Varlıklar -777 -986 -6.983 -578 -13.437 -4.858 -10.896 -14.164 206
Ticari Krediler -921 -910 -1.635 -413 -2.419 -1.466 1.723 -786 -376
Krediler 19 -404 617 177 -725 139 -57 111 -851
Bankaların Döviz Varlıkları 594 724 -5.965 -342 -10.293 -3.531 -9.066 -7.844 1.433
Diğer Varlıklar -469 -396 0 0 0 0 -3.496 -5.645 0
Yükümlülükler 7.968 4.411 11.139 15.481 24.981 28.855 35.481 41.566 -6.802
Ticari Krediler 2.483 2.181 4.201 3.074 674 4.231 1.567 6.048 -1.601
Krediler 5.040 754 6.133 11.605 19.403 27.595 30.108 30.570 -11.320
Mevduatlar 348 1.368 647 489 4.622 -3.323 3.387 4.591 4.368
Diğer Yükümlülükler 97 108 158 313 282 352 419 357 1.751
Yükümlülükler İçin Bilgi : Uzun Vade 2.105 -808 6.165 13.302 26.612 32.213 23.891 24.557 -8.111 Kısa Vade -502 5.269 8.492 7.532 2.880 625 9.889 14.553 1.989 IMF Kredileri 6.365 -50 -3.518 -5.353 -4.511 -3.983 1.701 2.456 -680
D. Rezerv Varlıklar -6.153 -4.047 -824 -17.847 -6.114 -8.032 1.057 -2.668 638
Resmi Rezervler -6.153 -4.047 -824 -17.847 -6.114 -8.032 1.057 -2.668 638
Döviz Varlıkları 1.763 -99 -1.267 -2.327 -91 -3.481 -889 495 -564
Menkul Kıymetler -7.916 -3.948 443 -15.520 -6.023 -4.551 1.946 -3.163 1.202
NET HATA NOKSAN -758 4.450 1.071 2.628 -13 1.597 5.293 -1.905 5.717
Kaynak : TCMB
2008 Sermaye ve Finans Hesapları
(Milyon $)
2007
Ocak-Ağustos
2002 2003 2004 2005 2006
Sermaye hesabındaki bu olumlu trend 2008 yılının Eylül ayından itibaren küresel belirsizlikler nedeniyle tersine dönmüş ve 2008 yılı genelinde toplam net sermaye girişi 2007 yılına göre bir miktar gerileyerek 36,4 milyar dolar düzeyinde kalmıştır. Benzer şekilde 2007 yılında 22 milyar dolar gibi tarihi seviyeye ulaşan doğrudan yatırımlar da 2008 yılında 18,3 milyar dolara gerilemiştir. Küresel krizin sermaye akımları üzerindeki olumsuz etkisi 2009 yılında daha da artmış, Ocak-Ağustos döneminde doğrudan yatırım girişi 5,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
1.082 1.702 2.785
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008
Ocak-Ağustos
2009 Ocak-Ağustos
Doğrudan Yatırımlar (Yurtiçinde, Milyon $)
Kaynak: TCMB
Portföy yatırımlarında 2006 yılında uluslararası piyasalardaki çalkantı nedeniyle başlayan azalma trendi devam etmektedir. 2007 yılının ikinci yarısında başlayan ve şiddeti giderek artan küresel kriz gelişmekte olan piyasalardan çıkış yönlü bir hareketin başlamasına neden olmuştur. Türkiye’de finansal piyasalardaki bu olumsuz gelişme nedeniyle portföy yatırımı olarak 2008 yılında 5 milyar dolar net sermaye çıkışı yaşanmıştır. 2009 yılı Ocak-Ağustos döneminde ise 1,8 milyar net sermaye girişi gerçekleşmiştir.
-593
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008
Ocak-2009
Ocak-Portföy Yatırımları (Net, Milyon $)
Küresel krizden en çok etkilenen kalemlerden bir diğeri de krediler olmuştur. Ticari ve nakit krediler ile mevduatlar toplamından oluşan diğer yatırımlar kaleminde 2008 yılında 24,6 milyar dolar net sermaye girişi olurken, 2009 yılı Ocak-Ağustos döneminde 6,6 milyar dolar net çıkış gerçekleşmiştir.
Cari Açık Finansmanı (12 Aylık Kümülatif Veriler, Yüzde)
-50 0 50 100 150 200 250
03/O M E 04/O M E 05/O M E 06/O M E 07/O M E 08/O M E 09/O M
Portföy Yatırımları / Cari Açık Doğrudan Yabancı Yatırımlar / Cari Açık Kaynak: TCMB
A
Sermaye ve finans hesapları incelendiğinde, Türkiye’de cari açığın ağırlıklı olarak doğrudan yatırımlar ile finanse edildiği ve portföy yatırımı gibi kısa vadeli sermaye hareketlerinin finansman içindeki payının geçmiş yıllara nazaran düşük olduğu görülmektedir. Bu ise cari açığın finansmanında ve sürdürülebilirliğinde mevcut durumda bir sorunun olmadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca Türkiye ekonomisindeki istikrarı sağlama açısından önem arz eden Merkez Bankası döviz rezervleri küresel krize rağmen yüksek seviyesini koruma eğilimindedir. Merkez Bankası brüt döviz rezervleri 2002–2007 dönemindeki yüksek sermaye girişlerine bağlı olarak artarak 73,3 milyar dolara kadar yükselmiştir. Küresel krizde yaşanan sermaye çıkışları nedeniyle Merkez Bankası brüt döviz rezervleri artışı durmuş, rezervler 2008 yılı sonunda 71 milyar dolar ve 2009 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla 70,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
26.807
33.616 36.009
50.515
60.912
73.317
71.008 70.353
0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Eylül
TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Milyon $)
Kaynak: TCMB