Askerin ekonomik bir aktör olarak iş dünyasında yer alması, Endonezya’da onlarca yıldır hem halkın büyük çoğunluğu hem de ordu tarafından gerekli ve kabul edilebilir görülen bir olgudur. Geçmişte bu iktisadi rolün sorgulandığı zamanlar da olmuş, ancak çok yakın geçmişe kadar bu durum sivil toplum tarafından genel olarak kabul görmüştür. Bu genel kabul ışığında Endonezya Silahlı Kuvvetleri (Angkatan Bersenjata Republik Indonesia - ABRI)’nin ekonomik faaliyetleri 1950’lerden beri sürekli büyümüş ve gelişmiştir.29
Geçiş döneminde olduğunu söyleyebileceğimiz bir ülke olan Endonezya’da, sivil ve demokratik bir hükümet iş başındadır. Bununla birlikte, sivil otorite üzerindeki geçmişten gelen askerî etkinin halen devam ettiği de söylenebilir. Ordu, bu ülkede kurumsal olarak hem politik hem de ekonomik seviyede sivil otorite üzerinde etkiye sahiptir. Bu nedenle, ABRI’nin askerî iş faaliyetleri, politik bağlamda daha iyi anlaşılabilir.
1957’de Parlamenter demokrasinin yıkılmasının ardından, Endonezya’nın ilk cumhurbaşkanı Sukarno, bundan böyle Endonezya’nın bir “güdümlü demokrasi” olacağını ve milletin de “millî güdümlü bir ekonomiye” sahip olacağını ilan etmiştir.30
28 Cheung, a.g.m., s.67
29 McCulloch, L. (2003). Trifungsi: The Role of the Indonesian Military in Business, The Military as an
Economic Actor, Palgrave Mcmillan, New York, s.94
Bunu takip eden dönemde yıllardır Endonezya ekonomisinde faaliyet gösteren Hollanda’lı firmalar millîleştirilmeye başlanmış, bu firmaların birçoğu askerî firmalar olarak devletleştirilmiştir.
ABRI’nin 1945’ten beri askerî iş alanında faaliyet gösterdiği söylense de asıl faaliyetler 1957’deki bu değişimden sonra başlamıştır. Askerin ekonomideki yerinin sağlamlaşması da yine benzer gelişmelerle olmuştur. 1964’te İngiliz firmalarının, 1965’te de ABD firmalarının askerî firmalar olarak devletleştirilmesi, Endonezya’da askerî işin genişlemesinde önemli rol oynamıştır.31
Diğer ülkelerde olduğu gibi, Endonezya örneğinde de askerî işin ortaya çıkış sebeplerinden en önemlisinin, hükümet tarafından silahlı kuvvetlere resmî savunma bütçesi ile yeteri kadar kaynak ayrılamaması olduğunu belirtmek gerekir.32 Uzunca bir süre resmî savunma bütçesi, ancak silahlı kuvvetlerin personel maaşlarına yetecek kadar kaynak sağlayabilmiştir. Üstelik maaşların dahi personelin geçimini sağlayabilmek için yeterli olmadığını söylemek mümkündür. Bu nedenle de ABRI personelinin ikinci işlerde çalışması sıklıkla rastlanan bir durum olmuştur.
ABRI’nin iş dünyasında faaliyet gösterdiği alanlar, Endonezya ekonomisinin hemen her alanına ve her sektörüne yayılmıştır. Silahlı kuvvetler, büyük ölçüde askerî iş faaliyetlerinden elde edilen bütçe dışı kaynaklara dayalı olarak ayakta durmaya başlamıştır (%65-70 oranında). Endonezya askerî iş faaliyet alanları genel olarak, yardım fonları, sınırlı sorumlu şirketler, doğal kaynakların yönetimi, hizmet sektörü, imalat ve inşaat sektörleridir.
ABRI’nin yasal olarak yer aldığı bu faaliyetler yanında, kayıt dışı ekonomi alanında da faaliyet gösterdiğinden bahsetmek mümkündür. Millî bir kuruluş olarak ABRI bütünüyle bunun içinde yer almamış ancak belli başlı bazı kısımları resmî olmayan ekonomide faaliyet göstermiştir. Örneğin askerî araçların kiralanması, arazi ve gayrimenkullerin tahsisi ve yakıt ve yedek parça satışı gibi bazı faaliyetler, kayıt dışı olarak yapılmıştır.33
31 McCulloch, a.g.m., s.101
32 Human Rights Watch, Volume: 18 No: 5(C), Too High a Price: The Human Rights Cost of the
Indonesian Military’s Economic Activities, s.9
Kayıt dışı ekonomiye dâhil olmanın yanında, ABRI’nin (ya da personelinin) tamamen yasa dışı faaliyetlere de karıştığı yönünde bilgiler mevcuttur. Bu faaliyetler, maden işletmeciliğindeki yasa dışı uygulamalardan uyuşturucu ve silah kaçakçılığına kadar geniş bir yelpazeye yayılmıştır.34
Bazı üst düzey subayların da dâhil olduğu reformcular, askerî işin genel ahlaki bozulmayı ve yasa dışı faaliyetleri beslediğini, bütçe dışı gelirlerin paylaşım farklılığı dolayısıyla askerler arasında eşitsizlik yarattığını, etik standartları aşındırdığını, hükümet bütçesinden sağlıksız bir şekilde bağımsızlaşmaya izin verdiğini görmüşlerdir. Tüm bunların sonucunda da ordunun harbe hazırlık seviyesinin giderek düştüğünü fark etmişlerdir.35 Bunun sonucunda silahlı kuvvetleri askerî işten uzaklaştırmak gerektiği savunulmuştur. Bununla birlikte, bu düşüncenin hayata geçirilmesi, Endonezya politik ve askerî ortamında çok da mümkün olmamıştır.
Günümüzde dahi gelinen aşamada, ABRI’nin Endonezya’nın kaynaklarını ve sermayesini büyük çaptaki askerî iş olanakları ile üzerine topladığını söylemek mümkündür. Geçen zaman içinde yaygınlaşan Endonezya askerî iş kompleksi, ülkede saydamlığın ve hesap verilebilirliğin yerleştirilmesini zorlaştırmış, fiyatların yüksek seyretmesinde etkili olmuş ve kayıt dışı ekonominin ortaya çıkışına öncülük etmiştir. Bu durum askerin profesyonel seviyede eğitilmesine de engel olmuştur.
Askerî fonların denetime açılması, ekonomide faaliyet gösteren askerî iş uygulamalarının şeffaflaşmasında ilk adım olmuştur. Yasal olmayan faaliyetlerin gün yüzüne çıkması ise bugün için bile pek mümkün olmamıştır. Aslında bunun için gerekli kanunlar Endonezya’da mevcuttur. Ancak askerin politikadaki etkisi bunların uygulanmasını imkânsız kılmıştır.
Günümüzde yaşanan reform sürecinde bile gerek askerin gerekse polisin bu kârlı bütçe dışı ya da maaş dışı gelirlerden vazgeçmelerini beklemek pek de akıl kârı değildir. Çünkü askerî işin varlığı için en çok öne sürülen dayanak noktası, bu kuruluşların sosyal refahı sağlayan işletmeler olduğudur.36
34 McCulloch, a.g.m., s.111-114
35 Rabasa, A. and Haseman, J. (2002). Military and Democracy in Indonesia: Challenges, Politics, and
Power, The RAND Corporation, Santa Monica, CA, USA, s.78
Görülmektedir ki Endonezya’da askerî işe bakış açısı halen değişmemiştir ve bir süre daha Endonezya ekonomisinde varlığını sürdürmeye devam edecektir.