1.2. YAŞLI ÇALIŞAN VE SORUNLAR
1.5.2. Emekli Olacak Tarihin Kararlaştırılması
Emekliliğe karar verme sürecinin ikinci aşaması, kariyer geçiş perspektifinden bakılarak çok sayıda incelenmiştir. Emekliliği, insan hayatında büyük bir kesinti yaratan farklı bir olay olarak görmek yerine, bu perspektifi benimseyen araştırmacılar emekliliği bireyin hayatında ve kariyerinde “normal” bir olay olarak görmüşlerdir92
. Bu araştırmacılar kariyer evresi, hayat evresi ve aile evresi teorilerini kullanarak bireylerin ne zaman emekli olacaklarına nasıl karar verdiklerini, geçmişlerinde bir şeyler başarmış olma duygusuyla ne zaman emekliliğe geçiş yapacaklarını ve gerçekten emekli olmadan önce neden kopmaya başladıklarını incelemektedirler93.
90Terry A Beehr ve Norma L. Nielson, “Descriptions of Job Characteristics and Retirement Activities During the Transition to Retirement”, Journal of Organizational Behavior, Cilt: 16, Sayı: 6, 1995, ss.688-689.
91
Feldman ve Beehr, s.3.
92 Nancy K. Schlossberg, “Retire Smart Retire Happy Finding Your True Path In Life”, American
Psychological Association, Washington, 2010’dan aktaran, Feldman ve Beehr, s.4.
1.5.2.1. Evre Teorileri
Emeklilik hakkında evre teorilerini anlamak için üç bakış önemlidir. Birincisi, bu teoriler tipik olarak emekliliğin belirli bir yaşta başlamadığını, daha çok kariyer evrelerinin birden çok safhasının olduğu ve emekliliğin de kariyer basamaklarının son safhası olduğunu savunur. İkincisi, bu teoriler kişinin emekli olmaya hazır olduğu zaman ile ilgili tahmini yorumlar yapmak yerine daha çok açıklayıcı ve tarif edicidirler. Üçüncüsü ise evre teorileri, imge ve sosyal kimlik teorileri tarafından ciddi bir şekilde bilgi açısından desteklenmişlerdir94
.
1.5.2.2. Sosyal-Kuralcı (Normatif) Teoriler
Sosyal etkiler hayattaki birçok şeyi etkilediği gibi emekli olma zamanını da etkilemektedirler. Toplumda uygun görülen emekli olma zamanı ile ilgili genel algı, bireyin emeklilik ile ilgili kararını etkilemektedirler. Kişi kendini yaşlı ve diğer yaşlılarla akranlık ettiğini gördüğünde büyük ihtimalle emekli olma zamanının geldiği sonucuna varacaktır. Ayrıca kişi kendi yetkinliğinin ve iş performansının azaldığını gördüğünde bu yönde toplumdan da yaşıyla ilgili bir ayrımcılığa maruz kalacak ve büyük ihtimalle emekli olma yönünde karar verecektir. Emeklilik için “doğru zaman” kavramı gerek ülkeler, bölgeler ve gerekse sektörler açısından bakıldığında farklılık göstermektedir. Örneğin çelik sektöründe çalışan bir işçi, yargıda çalışan birine göre daha erken emekli olabilecektir. Ayrıca sosyal-normatif inanışlara sahip çevredeki diğer insanlar da kişinin emekli olma kararı üzerinde güçlü bir etkiye sahip olabilmektedir95.
1.5.2.3. Yaklaşma-Kaçınma Motivasyon Teorisi
Yaklaşma-kaçınma motivasyon teorisi, bireylerin emeklilik dönemi ile ilgili birbiriyle çelişen duygularını anlamada bu kararsızlığı çözmede faydalı bir yaklaşımdır. Self-Regulatory Focus (Öz Düzenleyici Yoğunlaşma) ve İnvestment
94
Feldman ve Beehr, s.4.
95 K.Van Dam ve Diğeleri, “Employees’ Intentions to Retire Early. A Case Of Planned Behavior and Anticipated Work Conditions”, Journal of Career Development, Cilt: 35, ss.265-289’dan aktaran, Feldman ve Beehr, s.4.
Choice (Yatırım Seçimi) Teorileri yaklaşma-kaçınma motivasyonunu anlatmada kullanılan yöntemlerdir96
.
Öz düzenleyici yoğunlaşma teorisi kişinin bir hedef koyması ve bu hedeflere ulaşmak için kendini motive etmesi olarak tanımlanabilir. Genel olarak iki çeşit düzenleyici sistem bu teori içinde tartışılır. Bunlar, yaklaşma motivasyon ve kaçınma motivayondur. Yaklaşma motivasyonlu bireyler, pozitif teşvik edici unsurlar için üst seviyede uyanıklık ve bu unsurları elde etmek için güçlü davranışsal eğilimler sergilerler97
. Kaçınma motivasyonu, ortamdaki negatif unsurlara karşı bir hassasiyet ve negatif teşvik edici unsurlardan kaçınma için güçlü bir davranışsal eğilimdir. Yaklaşma motivasyonlu bireyler aktif karakterleri ve davranışları ile amaçlarına daha çabuk ulaşmak için işlerine daha sıkı sarılırlar. Kaçınma motivasyonlu bireyler ise çatışma olan iş ortamından kalıp mücadele etmek yerine emekli olmanın yollarını ararlar98
.
Süreklilik teorisi yanında yatırım seçimi teorisi de yaşlı çalışanların kariyer mesleklerinden ayrıldıktan sonra tümüyle iş hayatından kopmadan evvel neden köprü istihdama geçtiklerini açıklamada yardımcı olur. Yaklaşma ve kaçınma teorilerinden birinin yaşlı çalışanların düşüncelerine hâkim olacağı zamana kadar, köprü istihdam çalışanların ayaklarından birinin emeklilikte diğerinin de iş hayatında durmasına müsaade eder99
.
Bireylerin köprü iş aramaları ve hangi köprü işi kabul ettikleri, çalışanların yaklaşma ve kaçınma motivasyonları tarafından belirlenir. Kişinin mevcut işine karşı olan memnuniyeti, kariyer köprü iş seçimine bir delalet olabilir (yaklaşma). Tam tersi durumda mevcut işten memnun olmama ise kariyer-dışı köprü iş seçmeye (kaçınma) örnek olabilir. Süreklilik teorisinin gösterdiği gibi eğer kişinin temel tercih ve ihtiyaçları emeklilikten sonra da büyük ölçüde aynı kalacaksa, kişinin emeklilik sonrası arayacağı iş, emeklilik öncesi yaptığı iş olacaktır100
. Gobeski ve Beehr tarafından yapılan ampirik araştırma da bu görüşü desteklemektedir101
.
96
Feldman ve Beehr, s.4.
97 Takeshi Hamamura ve Diğerleri, “Approach--Avoidance Motivation and Information Processing: A Cross-Cultural Analysis”, Pers. Soc. Psychol Bull, Cilt: 35, Sayı: 4, 2009, ss.454-456.
98 Feldman ve Beehr, ss.4-5. 99
Feldman ve Beehr, s.5. 100 Feldman ve Beehr, s.5.
101 Kirsten T. Gobeski ve Terry A. Beehr, “How Retirees Work: Predictors of Different Types of Bridge Employment”, Journal of Organizational Behavior, Cilt: 30, 2009, ss.413-415.
1.5.2.4. Kişi-Çevre Uyumu Teorisi
Bu teori de çalışanların ne zaman emekli olacaklarını anlamamızda bize yardımcı olmaktadır. Çalışanın yetenek, beceri ve ilgisiyle mevcut işi arasındaki uyumun zamanla azaldığı Feldman ve Vogel’in araştırmasında sunulmaktadır102
. Örgütler ve meslekler 30 yıllık bir süreçte değişebilirler ve çalışanlar bu süre sonunda mesleklerini artık ödüllendirici bulmayabilirler. Çalışanın yaşlılıkla birlikte maruz kaldığı bilişsel yetenek kaybı ve psikolojik durumundaki gerileme de zayıf kişi-çevre uyumuna bir sebep olmaktadır. Sonuç olarak, çalışanın iş çevresine uyumu ne kadar azalmışsa, kişinin emekli olma kararı verme ihtimali de o kadar yüksektir103
.