Eleştirel Düşünme Becerileri

Eleştirel düşünmenin hangi beceri, eğilim ya da boyutlardan oluştuğu konusunda da çok sayıda araştırmacı fikir belirtmiştir. Slattery (1990)’ye göre eleştirel düşünme soru sormayı, problemleri tanımayı, kanıtları araştırmayı, varsayım ve ön kabulleri analiz etmeyi, duygusal akıl yürütmelerden ve genellemelerden kaçınmayı, diğer yorumları dikkate almayı ve belirsizliğe karşı tolerans göstermeyi içerir. Simpson & Courtney (2002)’e göre ise eleştirel düşünme bilgi, aktif tartışma, muhakeme, girişim, sezgi, uygulama, karmaşık anlamları analiz etme, problemleri saptama, alternatifleri tasavvur etme ve değer yargılarıyla ilgili olasılıklar oluşturma gibi unsurlarla bütünleşmiştir. Decaroli (1973)’ye göre eleştirel düşünmede birbirini

tamamlayıcı biçimde işe koşulan yedi beceri söz konusudur. Bu beceriler şunlardır: Tanımlama, denence kurma, bilgi toplama, yorumlama ve genelleme, akıl yürütme, değerlendirme ve uygulama (Alkaya, 2006).

Halpern (1996)’e göre eleştirel düşünme becerileri şunlardır:

1) Sonuç çıkarma: Geçerli sonuçlar elde etmek için doğru kabul edilen durumların ve olayların ya da olguların incelenerek akıl süzgecinden geçirilmesidir. Eğer elde edilen sonuç mantıksal çıkarımları izliyorsa o zaman geçerli kabul edilebilir.

2) Analiz etme: Sunulan nedenlere dayanarak ulaşılan sonuçların doğruluğunun çözümlenmesi çabasıdır. Bunun için de, nedenlerin kabul edilebilir ve tutarlı olması sonuca destek sağlaması ve eksik bileşenlerin (örneğin; varsayımlar, tartışmalar, sınırlılıklar, vb.) göz önüne alınması gereklidir.

3) Hipotezleri test etme: Düşüncenizin ya da inançlarınızın doğru olup olmadığına ilişkin ortaya atılan hipotezlerin çeşitli gözlemlere dayanarak doğruluğunun sınanmasıdır.

4) Olasılıkları görme: Olasılık, belli bir çıktının(ki bu başarı olarak kabul edilebilir) oluşumunun olası çıktıların (bütün çıktılar benzer olduğunda) sayısına bölünmesidir. Olasılıkları görme ise, herhangi bir sorunun nedenlerine ve çözümüne ilişkin olası durumları tespit edebilmedir.

5) Karar verme: Belli bir sorun karşısında oluşturabilecek bir dizi seçenek ile başlayan aktif bir süreçtir.

6) Sorun çözme: Bir sorunun tanımlanması ile başlayan ve çözüme doğru ulaşmayı sağlayan tüm seçenekleri içine alan bir süreçtir.

7) Yaratıcı düşünme: Özgün ve kullanışlı olan bir şey üretme eylemidir.

Watson ve Glaser ise eleştirel düşünme becerilerini, bir sorunu tanımlama, sorunun çözümüne dönük uygun seçenekleri ya da güçlü varsayımları belirleme, çözüme dönük geçerli sonuçlar çıkarma ve bunları değerlendirme olarak ele almakta ve bu becerileri şu şekilde açıklamaktadırlar (Kürüm, 2002):

1) Çıkarma: Akıl yürütme, tümevarım ve tümdengelim yoluyla mevcut durum ve bilgiden yeni bir bilgi çıkarma, doğruluğu bilinen önermelerden sonuç çıkarma şeklinde tanımlanabilir.

2) Varsayımların farkına varma: Varsayım “pratikte doğrulanması gereken kuramsal önerme” olarak tanımlanmaktadır. Varsayımların farkına varma ise, yapılandırılmış ve yapılandırılmamış varsayımları tanıma, bir durumdan çıkarılmış bir varsayımın verilen durumdan gerçekten çıkarılıp çıkarılmayacağına karar verme becerisidir.

3) Tümdengelim: Tümdengelimle doğru olan ya da doğru olduğu sanılan önermelerden zorunlu olarak ortaya çıkan yeni önermeler türetilir. Bu işlemde öncüller doğru ise, sonuç mantıksal olarak doğrudur.

4) Yorumlama: Bir durumla ilgili kanıtları değerlendirme, bu kanıtlara dayanarak ya da durumla ilgili verilerden geçerli sonuç çıkarma, çıkarılan sonuçların doğruluğuna ya da yanlışlığına karar vermedir.

5) Tartışmaların değerlendirilmesi: Bir durumla ilgili gerekli çıkarsamaların ya da ifadelerin güçlü ya da zayıf yönlerini belirleme gücüdür.

Kurland (1995)’a göre ise eleştirel düşünme becerileri şunlardır:

1) Rasyonellik: Duygu yerine mantıkla hareket etmeyi, kanıtlar istemeyi, verilen bilgiyle yetinmemeyi, emin olmadığı kanıtlara inanmamayı gerektirir.

2) Bireysel farkındalık: Bireyin kendi hatalarının ve bu hataların etkilerinin farkına varabilmesi, ön yargılarını algılayabilmesi bireysel farkındalığı anlatır.

3) Dürüstlük: Bireyin yaptığı hataları, bencillikleri algılaması, farkında olmasıdır.

4) Açık görüşlülük: Tüm mantıksal kanıtları değerlendirme, yeni bilgilere açık olma, kabul etme, popüler olmayan düşünceleri de göz önünde tutma isteği açık görüşlülüktür.

6) Yargılama: Herhangi bir kanıtın içeriğini tam olarak anlayabilmek, alternatif bilgilerin geçerliliğini test edebilmektir.

Ennis (1986) eleştirel düşünme becerilerini on iki madde olarak listelemiştir. Daha sonra Fisher (1990) tarafından her bir maddenin daha iyi anlaşılması için bu maddelerin yanına birer soru eklenmiştir. Bu beceriler şunlardır (Akınoğlu, 2001): 1) Bir ifadenin anlamını kavrama (İfade anlamlı mı?)

2) Usa vurmada herhangi bir çift anlamlılık olup olmadığını yargılama (İfade açık mı?)

3) İfadelerin birbirleriyle çelişkili olup olmadığını yargılama (İfade tutarlı mı?) 4) Mutlaka bir sonuca ulaşıp ulaşmadığını yargılama (İfade mantıklı mı?) 5) Bir ifadenin yeterince kesin olup olmadığını yargılama (İfade kesin mi?)

6) Bir ifadenin herhangi bir ilkeyi kullanıp kullanmadığını yargılama (İfade bir kuralı izliyor mu?)

7) Bir gözleme dayalı olan ifadenin güvenilir olup olmadığını yargılama (İfade tam mı?)

8) Bir ifadenin tümevarımcı bir sonucu garanti edip etmediğini yargılama (İfade savunulabilir mi?)

9) Bir problemin belirlenip belirlenmediğini yargılama (İfade ilişkili mi?)

10) Bir ifadenin sayıltıya dayalı olup olmadığını yargılama (İfade doğru olarak kabul edilebilir mi?)

11) Bir tanımın yeterli olup olmadığını yargılama (İfade yeterince tanımlanmış mı?) 12) Bir ifadenin otorite tarafından doğru olarak kabul edilip edilmeyeceğini yargılama (İfade doğru mu?)

Delphi Projesi, eleştirel düşünmenin hangi becerileri kapsadığı konusunda da kapsamlı bir açıklama getirmiştir. Uzmanlar, eleştirel düşünmenin yorumlama,

analiz, değerlendirme, çıkarım yapma, açıklama ve öz düzenleme bilişsel becerilerini kapsadığını belirtmişlerdir (Facione, 1998):

Tablo-3: Eleştirel düşünmenin kapsadığı beceri ve alt beceriler

Beceri Alt Beceri

Sınıflandırma (Categorization) Önemini çözme (Decoding significance)

Yorumlama (Interpretation)

Anlamını aydınlatma (Clarifying meaning) Fikirleri gözden geçirme (Examining ideas)

Argümanları ortaya çıkarma (Identifying-detecting arguments)

Analiz (Analysis)

Argümanları analiz etme (Analyzing arguments) İddiaları değerlendirme (Assessing claims)

Değerlendirme (Evaluation)

Argümanları değerlendirme (Assessing arguments) Kanıttan kuşkulanma (Querying evidence)

Alternatifleri tahmin etme (Conjecturing alternatives)

Çıkarım yapma (Inference)

Sonuçlar çıkarma (Drawing conclusions) Sonuçları ifade etme (Stating results) Prosedürleri doğrulama (Justifying procedures)

Açıklama (Explanation)

Argümanları sunma (Presenting arguments) Kendini gözden geçirme (Self-examination)

Öz-düzenleme (Self-regulation)

Kendini düzeltme (Self-correction) (Facione, 1998)

Ülkemizde de Delphi Projesi’ndeki ifade edilen becerileri kapsayacak şekilde, yenilenen öğretim programında yer alan eleştirel düşünmenin aşağıdaki alt becerileri içerdiği ifade edilmektedir (MEB, 2005):

1) Sebep-sonuç ilişkilerini bulma

2) Ayrıntılarda benzerlik ve farklılıkları yakalama 3) Çeşitli kriterleri kullanarak sıralama yapma

4) Verilen bilgilerin kabul edilebilirliğini, geçerliliğini belirleme 5) Analiz etme

6) Değerlendirme 7) Anlamlandırma 8) Çıkarımda bulunma