Eleştirel Düşünce Gelişiminin Aşamaları

Bireyin eleştirel düşünür olabilmesi için akıl yürütme sürecinde belirli gelişim aşamaları göstermesi gerekmektedir. Eleştirel düşünme becerisi bir anda sahip olunabilecek bir beceri değildir. Birey belirli aşamalardan geçerek bu beceriye sahip olabilir. Paul ve Elder (2013) eleştirel düşünme gelişimini 6 aşamadan oluştuğunu belirtir. Buna göre eleştirel düşünme gelişimi;

1. “Yansıtıcı olmayan düşünür 2. Meydan okuyan düşünür 3. Acemi düşünür

4. Alıştırma yapan düşünür 5. Gelişmiş düşünür

6. Başarılı düşünür”, aşamalarından oluşmaktadır.

Yansıtıcı olmayan düşünür aşamasında bireyin entelektüel standartları yoktur, bu standartların ne olabileceğini bilmez. Entelektüel özellikleri yoktur ve bunların sahip olmadığının farkında değildir. Kişi farkında olmasına rağmen benmerkezci eğilimleri düşüncede önemli rol oynar. Bu aşamada birey benmerkezci, önyargılı, insanları kalıplara koyduğunu, fikirleri mantıksızca savuşturduğunu fark edecek beceri ve motivasyona sahip değildir. Meydan okuyan düşünür aşamasında birey düşüncelerindeki sorunların hayatındaki sorunlara neden olduğunu fark eder.

Düşüncelerinin yaşamını biçimlendirdiğini anladığı aşamadır. Acemi düşünür aşamasında bireyin düşünür olma yolunda büyüme ve gelişmek için mücadele etmeye karar vermesidir. Bu aşamada kişi kendini ayıplamaz, düşüncelerinin hayatını etkilediğinin farkındadır ve bunu geliştirmeye çalışır. Bu nedenle acemi düşünür düşüncedeki bilgi, soru gibi yapılarla nasıl uğraşacağının farkına varmaya başlar.

Doğruluk, kesinlik, mantıklılık, derinlik, adillik gibi düşünce standartlarına göre

düşünceyi incelemenin değerini takdir eder. Ancak bu becerilerde düşük uzmanlık seviyesinde yer almaktadır. Bireyin acemi düşünür aşamasına ulaşması için değerlerinin de değişmeye başlaması gerekmektedir. Çünkü birey sosyoloji, felsefe, etik, antropoloji, farklı ideolojiler, siyaset, ekonomi, tarih, biyoloji, teoloji, psikoloji gibi bir dizi disiplin alanı içerisinde düşünür. Düşünceleri etkileyen bu alanların farkına varan birey aslında zihni hakkında ne kadar az bilgi sahibi olduğunu hissetmeye başlar (Paul ve Elder, 2013). Düşünme şekli olarak eleştirel düşünme de zaten bireyin sorgulamaksızın yetiştirilme tarzınıza göre hareket etmesine karşıdır. (Nosich, 2012, s. 9) Alıştırma yapan düşünür aşamasında birey iyi düşünmek için kendi düşünce planını oluşturarak günlük alıştırma yapar (Paul ve Elder, 2013). Yaptığı günlük alıştırmalar sayesinde gelişmiş ve başarılı düşünür olmayı içeren ileri gelişim aşamalarına ulaşır.

İleri gelişim aşamalarına nihayet ulaşan birey, düşünüşünde ortaya çıkan sorunları, problemleri sürekli tanımlamaya çalışır. Düşünüşünde ortaya çıkan bu problemlere karşı baş etme yolları arar. Düşüncelerini düzeltmek için çeşitli yollar bulmaya çalışır. Bunu rutin olarak yapar ve daha iyi analiz etmeye başlar. Bu süreci de aynı zamanda tatmin edici bulur. Akıl yürütmeyi amaç edinen birey bu aşamada daha az gerilim yaşar. Hatalarını kabul etmek zor gelmez. Farklı fikirlere sahip insanların düşüncelerini öğrenmekten keyif alır. Yapıcı eleştiride bulunan insanlar dikkatini çeker.

Başkalarının bakış açılarına girmekten keyif alır. Kendinin veya başkalarının benmerkezci düşüncelerini fark eder, insanın doğal bir yönü olarak kabul eder ve benmerkezci düşünceleri tanımlamada ustalaşır. Birey düşüncelerini sürekli kontrol eder. Gerçekleştireceği içsel diyaloglar düşüncelerini geliştirir. İleri gelişim aşamasına ulaşmak yıllar alacağı içim motivasyon, bağlılık ve düzenli uygulama yapma bu aşamaya ulaşmak için oldukça önemlidir. İleri aşamalarda uygulama yaparken gösterilen bilinçli çabanın yerini sezgisel olarak yapmanın yer aldığı aşama usta bir düşünür olma aşamasıdır. Usta düşünürlerde eleştirel düşünce hem bilinçli hem de sezgiseldir. Davranışlarında içselleştirilmiş eleştirel düşünme mevcuttur. Yaşamlarında kullandıkları düşünceleri sürekli olarak eleştirir. Böylece eleştirel düşünmeyi de geliştirirler. Bu sayede benmerkezci doğalarını kontrol altında tutarlar. Usta düşünürler sürekli düşüncelerini gözlemler, düşüncelerindeki zayıflık ve güçlüklerin fakındadır.

Yanılma paylarının olduğunu kabul eder. Öz değerlendirme ile iç içe geçen geniş

deneyim ve uygulamalar sayesinde düşüncelerini aktif olarak analiz eder ve daha derin düşünce düzeyindeki problemlere yeni anlayışlar getirirler. Usta düşünür olan birey düşüncelerinde eleştirel düşünmenin entelektüel standartlarını sergiler (Paul ve Elder, 2013).

Özden’e (2011) göre ise eleştirel düşünme gelişimi dört basamaktan oluşmaktadır. Bunlar;

1. Doğru cevabı otorite bilir.

2. Herkesin fikri değerlidir.

3. Herkesin doğrusu kendisinindir.

4. Doğrular koşulları içinde değerlendirilir.

Birinci basamakta olan doğru cevabı otorite bilir aşamasındaki birey için doğru cevapların kaynağı, anne-baba, öğretmen gibi otorite kabul ettiği kişilerdir. Otoriteden gelen bilgilerin önyargı taşıyabileceğini kabul etmezler. Farklı görüşlere karşı katıdırlar.

Farklı fikirleri yorumlamak bu bireyler için çok zordur. Bu aşamada bireye “ne”yi düşünmeleri gerektiği öğretilmelidir. İkinci basamakta herkesin fikri değerlidir. Bu aşamasındaki birey kendisiyle aynı düşüncede olmayan fikirleri kabul eder. Farklı fikirlerin çatışabileceğinin fakındadır. Bu farkındalık bireye farklı fikirlere saygılı olması gerektiğini öğretmiştir. Bu basamakta birey otoriteye her zaman güvenilemeyeceğini fark etmiştir. Ancak henüz eleştirel düşünmeyi öğrenmemiştir. Bu basamaktaki birey “…ise”yi düşünmelidir. Üçüncü basamak olan herkesin doğrusu kendisinindir aşamasındaki birey farklı fikirlerin olabileceğini ve bunların ait oldukları referans noktaları içerisinde doğru olduğunu kabul etmektedir. Bu aşamada birey doğruya ulaşmak için yargılama yerine empati kurarak farklı düşünen kişilerin düşüncelerini almaya çalışır. Birey farklı doğruların olabileceğini kabul etmesine rağmen tarafsız bir yargılama yapmaktan da uzaktır. Bu basamaktaki birey eleştirel düşünmeyi öğrenmek için “niçin” sorusunu sormayı öğrenmelidir. Dördüncü basamak olan doğrular koşulları içerisinde değerlendirilir aşamasında ise birey düşünmeyi, eleştirmeyi ve düşünceyi geliştirip zenginleştirmenin yollarını öğrenmiştir. Fikirleri yargılarken özgün koşulları altında problemleri kullanır. Ulaştığı cevaplar ise karmaşıktır. Her cevabın olumlu ve olumsuz yönlerinin farkındadır. Bu aşamadaki birey

kendi değer sistemini oluşturmuştur. Birey farklı değer sistemlerinin de farkına vararak kendi değer sistemi ile bağdaştırabilir. Fikirleri değerlendirirken empati kurar. Yanlış ve mantıksız fikirlere karşı belirli bir sınır içerisinde toleranslı olmaya özen gösterir (Özden, 2011). Eleştirel düşünme becerisi kazanmak bir süreç içerisinde oluşur. Birey, belirli zihinsel süreç ve aşamalardan geçerek eleştirel düşünür seviyesine ulaşabilir.