El kitapları ve tamir prosedürleri

Uçak gövde paneli üzerinde, kanatlarda, camlarda, kapılarda, pylon‟larda, kontrol yüzeylerinde herhangi bir hasar bulunduğunda, üretici tarafından hazırlanan yapısal tamir el kitabı (Structural Repair Manual - SRM)‟nda hasarın konumu – örneğin gövdede çerçeve takviye kiriĢi numaralarına göre hangi aralıkta kaldığı-, bu hasarın sınırlarının yapısal elemanlara olan uzaklığı, uzunluk ve geniĢliği, derinliği, en derin noktasının en yakın bağlantı elemanına uzaklığı gibi özellikleri belirlenir.

Üretici tarafından hazırlanmıĢ yapısal tamir el kitabında uçak üzerindeki yapısal elemanların görsel gösterimleri, parça numaralarının listeleri – ki bu parça değiĢimi durumunda hangi parçanın alınması gerektiğini bilmek açısından önemlidir-, izin verilebilir hasar boyutları, tamir yönergeleri ve inceleme yönergeleri bulunmaktadır.

Uçak üzerinde karĢılaĢılan herhangi bir hasarda ya da değiĢtirilmesi gereken herhangi bir yapısal elemanda öncelikle Yapısal Tamir El Kitabı (Structural Repair Manual – SRM) incelenmelidir. Bu el kitabında belirtilmeyen herhangi bir hasarla karĢılaĢıldığında üreticiye baĢvurulur ve bu izin verilmeyen hasar olarak nitelendirilir. Ayrıca göçüklerin ölçümü için ġekil 2.1 „de bulunan derinlik ölçer (depht gauge) kullanılmakta olup, yukarıda bahsedilen ölçüler bu cihaz ile bulunmaktadır. Bu cihaz gövdeye paralel tutularak göçüğün derinliğini mm ve inch olarak vermektedir.

Bu çalıĢmada hasar olarak göçük, hasarın konumu olarak çerçeve 27-28, takviye kiriĢi 7-8 aralığındaki gövde paneli ele alınmıĢtır. Daha önce de belirtildiği gibi hasarın en yakın takviye kiriĢi ya da çerçeveye olan uzaklığı izin verilebilir hasar ölçülerinin uygunluğunu görmek için önemlidir. Bir hasarın herhangi bir yapısal elemana olan uzaklığı yakınlık kriterine (nearness criteria) göre belirlenir; ki bu uzaklık bu çalıĢmada incelenen bölge için SRM‟in ilgili kısmında 15mm olarak belirlenmiĢtir. Hasarın incelemesi yapılırken, bu yakınlık kriterinin sağlanması veya sağlanmaması durumu, inceleme yapılan tablolarda değiĢiklik yaratmaktadır. Bu sebeple, yapılan bu çalıĢmada hasarın çerçeve ve/veya takviye kiriĢine yakınlığının parçanın ömrüne nasıl bir etkisi olduğu incelenecektir. 2.2.1.1 Limit içi göçük tamiri

Sivil uçaklarda gövde panelleri üzerinde sıklıkla çeĢitli sebeplerde oluĢmuĢ göçük hasarları bulunmaktadır. Bu hasarlarla karĢılaĢıldığında yapılması gereken ilk Ģey hasarın boyutlarının (uzunluk, geniĢlik, derinlik), konumu (hangi çerçeve ve takviye kiriĢi aralığında olduğu) ve hasarın çeperlerinin en yakın çerçeve takviye kiriĢine olan uzaklığı belirlenmelidir. Hasarın panel üzerinde herhangi bir gözle gömrünür çatlak oluĢturup oluĢturmadığına bakılmalıdır.

Çerçeveler uçağın burun-kuyruk doğrultusunda sıra sıra dizilen ve bu doğrultuyu dikine kesen kesitlerini oluĢturan kaburga benzeri yapısal elemanlardır. Takviye kiriĢleri (stringer) ise çerçeve (frame) adı verilen yapısal elemanları arasından geçen, burun kuyruk doğrultusunda, çerçeve çemberleri üzerine belirli aralıklarla yerleĢtirilmiĢ yapısal elemanlardır. A321 SRM‟den alınan ġekil 2.2‟de çerçeve ve takviye kiriĢlerini ele aldığımız uçak üzerinde dizilimi görülebilir. Her çerçeve ve her takviye kiriĢi bu dizilime göre numaralandırılır.

Uçağın gövde panelleri yatayda takviye kiriĢleri dikeyde çerçeveler üzerine bağlanır. Bu bağlantılar perçinlerle gövdeye sabitlenir. Daha önce de belirtildiği üzere bu elemanlar farklı aerodinamik, ağırlık ve basınç yüklerini taĢımaktadırlar. Ağırlık ve aerodinamik yüklerin büyük bir bölümün çerçeveler ve takviye kiriĢleri tarafından taĢınmaktadır. Basınç yükünün ise büyük bir kısmı paneller tarafından taĢınmakta olup, analiz sırasında bu durumun göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Örnek olarak panel yorulma ömrü analizi sırasında aerodinamik ve ağırlık yüklerinin ihmal edilmesi ve yorulma için sadece basınç yükünün göz önünde bulundurulması mümkündür.

ġekil 2.2 : Çerçeve ve Takviye KiriĢi Dizilimi[7]

.

Uçak gövdesi, SRM 53. kısımda çerçeve ve takviye kiriĢlerine göre bölümlere ayrılarak gösterilmiĢtir, bu bölümler ayrıca izin verilen hasarlar ve olası tamirler olarak da kendi içinde ayrılmaktadır. Ġlgili hasarın konumunun SRM‟deki hangi bölüm içinde olduğu belirlenir ve bu bölümde öncelikle izin verilen hasarlar öğrenilir. Ġzin verilen hasarlar kısmında, çizelgelerde belirli çerçeve takviye kiriĢi aralıklarında, ne çeĢit hasarlara ve hasar boyutlarına izin verildiği, herhangi bir inceleme ya da tamir gerektirip gerektirmediği anlatılmaktadır. Bu çizelgelere göre hasarın izin verilen boyutta olup olmadığı öğrenilir. Bu durumda hasarın boyutlarına göre, çizelgelerde üç seçenekle karĢılaĢılır:

1. Hasar izin verilen boyutlardadır, tamire gerek yoktur ve ileride hiçbir inceleme gerektirmez (A kategori)

2. Hasar izin verilen boyutlardadır, tamire gerek yoktur fakat ileride inceleme yapılması gerekmektedir ( B kategori)

3. Hasar izin verilemez boyuttadır derhal ya da belirli kısa bir süre -genelde bu süre iniĢ kalkıĢ sayısıyla yani çevrim cinsinden belirlenir- sonunda tamir edilmelidir (C kategori). Bu tamir için referans SRM içinden de verilebilir, üreticiye danıĢılması da istenebilir.

Hasarın bu kategorileri yukarıda da belirtildiği gibi hasarın konumuna, bağlantı elemanları ya da çerçeve takviye kiriĢlerine olan yakınlığına ve boyutlarına göre belirlenir.

Tamir edilmesi gereken hasarlar için SRM‟de hasarın oluĢtuğu bölgenin ilgili kısmına gidip olası tamir yönergeleri izlenir. Bu yönergeler yine hasarın yerine, boyutuna, cinsine göre değiĢmektedir. Tamirler de daha sonra inceleme gerektirebilir

Takviye KiriĢleri

ya da gerektirmeyebilir. Kategorisi yine daha önce anlatıldığı gibi A, B veya C kategori olabilir. Tablolarda ve tamir yönergelerinde belirtilir.

Bir hasarla karĢılaĢıldığında, hasar SRM‟in ilgili bölümünde izin verilen ölçülerde değilse yani C kategoriyse tamir edilir. Gerekli tamir için, SRM‟nin izin verilen tamir kısmında, bu boyutta hasarlar için üreticiye danıĢılması özellikle belirtilmemiĢse SRM‟nin ilgili bölge için tamir yönergeleri incelenir.

Bu yönergelerdeki paragraflarda hasarın oluĢtuğu bölge için uygun olan tamir yönergesi bulunur ve hasarın boyutları açısından bir kısıtlama yoksa ya da bu kısıtlamalar ilgili hasar için uygunsa bu tamirler uygulanır. Bu anlatılanlar doğrultusunda hasar için gerekli tamir yönergeleri SRM‟de ilgili bölüm paragraflarında veriliyorsa bu tamirler limit içi tamirler olarak adlandırılmaktadır. Gövde panellerinde, tamir edilmesi gerekli göçükler için birçok yönerge olmasıyla beraber genellikle hasarlı bölgeyi kesip bu bölgeyi kapsayacak Ģekilde içten yama (flush) veya dıĢtan yama (doubler) gibi tamirler uygulanır. Bu limit için göçük tamirlerinin yönergeleri SRM‟in hasarın konumuna ve boyutlarına göre ilgili bölümlerinde bulunabilir.

2.2.1.2 Limit DıĢı Göçük Tamiri ve Tamir Onay Yazısı (RAS)

KarĢılaĢılan hasar için SRM‟in ilgili bölümünde herhangi bir tamir yönergesi verilmediğinde ya da izin verilen hasar çizelgelerinde bu hasar boyutu için derhal üreticiye danıĢılması gerektiği belirtildiğinde, hasarın konumu, cinsi, boyutları ve yakınlıkları görsel olarak üreticiye rapor edilerek ilgili tamir yönergeleri üreticiden istenir.

Gövde panelleri üzerinde bulunan ve SRM limitleri içinde belirtilmeyen göçükler için göçüğün konumu, (hangi çerçeve takviye kiriĢi aralığında olduğu), boyutları (geniĢlik, uzunluk,derinlik) ve yakınlıkları (takviye kiriĢi, çerçeve, baĢka bir hasar ya da tamire veya bağlantı elemanına) üreticiye bildirilir ve üretici de çeĢitli analizlerini yaptıktan sonra yapılması gereken tamir yönergelerini operatöre bildirir.

Bu tamir yönergeleri uygulandıktan ve hasar tamir edildikten sonra operatör/bakım kuruluĢu tarafından üreticiye tekrar bildirim yapılır ve bu bildirimden sonra üretici, bağlı olduğu otorite tarafından -örrneğin, Airbus için European Aviation Safety Agency (EASA) uygulanan tamirin onaylı olduğunu, inceleme gerektirip gerektirmediğini veya geçici ya da kalıcı bir tamir olduğunu belirtir tamir tasarım onay yazısını operatöre gönderir ve bu adımdan sonra tamir onaylanmıĢ olur. Bu

tamir de aynı hasar bulunduğunda değerlendirildiği gibi aynı kategorilere ayrılır: A, B veya C. A kategori tamirler, tamir uygulandıktan sonra hiçbir inceleme gerektirmeyen tamirlerdir. B kategori tamirler, tamir uygulandıktan belli bir uçuĢ saati veya uçuĢ çevriminden sonra inceleme gerektiren tamirlerdir. C kategori tamirler ise geçici tamirlerdir. Bu tamirler belli bir uçuĢ saati veya çevrimden önce kalıcı tamirlere dönüĢtürülmelidir. Kalıcı tamir uygulandıktan sonra üretriciye tekrar bildirim yapılır ve RAS alınır.