Ekonomik/Ticari İlişkiler

Sosyal bir ihtiyaç olan ticaretin gerek bireyler arası gerekse uluslararası ilişkilerde ne denli önemli olduğu ortadadır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren kabileler ve devletlerarasında ticari ilişkiler gündeme gelmiş ve ticari anlaşmalar imzalanmıştır. Hatta ticari ilişkilerin, siyasi ilişkilerden daha önce

152 _{Zülfikar Durmuş, a.g.e., s. 129.} 153 _{Kur’an, Tevbe Suresi 6.} 154 _{Zülfikar Durmuş, a.g.e., s. 132.} 155 _{a.g.e., s. 133.}

olduğu bilinmektedir.156

Günümüz dünyasının küresel bir hale gelmesi sebebiyle uluslararası ilişkiler arenasında ekonomik ilişkiler, daha sıkı bir ağ oluşturmaktadır. Öyle ki bu ilişkiler ülkeleri birbirlerine bağımlı hale getirmektedir. Uluslararası düzeydeki bu bağımlılık önceleri çok uluslu şirketler vasıtasıyla başlamış, daha sonraki dönemlerde bölgesel işbirliği kurumları inşa edilmiştir.

Uluslararası ekonomik ilişkilerde önemli bir yeri olan ithalat-ihracat ilişkisinin, Kuran öncesi dönemde bilindiğine sahabeden İbn Abbas’ın şu sözü tanıklık etmektedir: “Kureyş, kesinlikle, ilk ticari anlaşma yapan ve kervan ticareti için izin belgesi alan kişinin Haşim olduğunu bilir.” Peygamberin dedesi Abdül Muttalib’in babası Haşim’in kardeşi Muttalib Yemen, Abdülşems Habeşistan ve Nevfel ise İran ile ticari anlaşmalar imzalamışlardır. Uluslararası ilişkilerin diğer büyük kazancı da daha sonraları Kuran’ın yazılmasında kullanılacak olan yazı şeklinin Irak’tan getirilmesi olmuştur.157

Kuran’da uluslararası ticaretin önemini ve bunun bir nimet olduğunu belirten başlı başına bir sure vardır ki bu sure Kureyş Sure’sidir. Örneğin 106. Ayetinde bu sure “Mademki, Allah Kureyş’in, yaptığı anlaşma ile onların kış ve yaz seferlerini güvenle yapmalarını sağlamıştır. O halde onlar, kendilerini aç iken doyuran ve her türlü korkudan güvende kılan bu Kâbe’nin Rabbine kulluk etsinler.” Bu sure, başlı başına, Muhammed’in mensup olduğu Kureyş kabilesinin şahsında bazı ekonomik ve sosyal gerçekleri dile

156 _{Zülfikar Durmuş, a.g.e., 138.} 157 _{a.g.e., s. 139.}

getirmek maksadıyla inmiştir.158

Ekonomik hayat anlayışı ne olursa olsun, ülke içi barışın tüm toplumlar için aynı derecede önem taşıdığı şüphesizdir. Kureyş ve benzeri toplumlar gibi ekonomik hayatları yalnızca dış ticarete bağlı olanlar için komşu ülkelerle olan barışın hayati önem taşıdığının unutulmaması gerekir.

Kısacası, bu sure şu mesajı vermektedir: “Bir ülkenin refah ve kalkınması, öncelikle kendi içindeki barış ve huzura, sonra da komşu ülkeler ile olan iyi ilişkilere bağlıdır. İçerde barışı gerçekleştirememiş, can ve mal güvenliğini sağlayamamış olan bir ülkenin ekonomisi gelişme gösteremez, aksine kısa zamanda çökmeye mahkûm olur. Bunun gibi gerek siyasi gerekse ticari alanlarda komşuları ile iyi ilişkiler kuramamış bir ülkenin ekonomisi de sürekli tehdit ve tehlike altında demektir. Böyle bir ekonominin kendinden beklenen gelişmeyi göstermesi mümkün olmaz. Sağlam bir ekonomi, içerde barış ve huzura, dışarıda düzenli ve istikrarlı ilişkilere muhtaçtır.”159

Kureyşliler bu ticari seferler sayesinde bir yandan ekonomik kazançlarını sağlıyor, diğer yandan da çeşitli kültür ve medeniyetleri tanıma fırsatı buluyorlardı.

Kuran’da uluslararası bir kongre niteliğinde olan hac esnasında ekonomik ilişkilere dikkat çekilmesi konumuz açısından oldukça anlamlıdır. “hac esnasında ticaret yaparak Rabbinizin lütfunu aramanızda size herhangi

158 _{a.g.e., s. 140.} 159 _{a.g.e., s. 141.}

bir günah söz konusu değildir.”160

Araplar İslam öncesi devirlerden beri hac mevsiminde ki bu da Hac’cın İslam’ın gelişinden önceki devirlere dayanan bir Arap geleneği olduğunu göstermektedir, Ukaz, Mecenne ve Zülmecaz gibi bir takım panayırlar – günümüz ifadesiyle fuarlar- kurarlar, oralarda çeşitli sahalarda alış-veriş yaparlardı. Araplar, ticarete elverişli konumu sebebiyle Arap Yarımadası’nın pek çok bölgesinde ticari faaliyette bulunuyorlardı. Bu yörelerde yılın belli ay ve günlerinde kurulan panayırlar, Yarımada’da ekonomik, kültürel ve dini hayatın canlı bir aktivitesini temin ediyordu.161

Uluslararası ticari ilişkilerde önemli rol oynayan ithalatın Kuran’da varlığına şu ayet tanıklık etmektedir: “ Onlar (Kreyşliler): Eğer biz seninle doğru yola uyacak olursak, yurdumuzdan kovuluruz, demektedirler. Biz onları, her türlü ürünün, katımızdan bir rızık olmak üzere, toplanıp getirileceği kutsal ve güvenli bir yere (Mekke’ye) yerleştirmemiş miydik? Anacak onların çoğu bu gerçeği bilmemektedir.”162 _{Ayette, Kuran’ın}

mesajına inanmamada ısrarlı olan Kureyş’in en önemli mazereti dile getirilmektedir. Bu durumun tam olarak anlaşılabilmesi için, Kureyş’in İslam’ı kabul etmesi halinde, meydana gelmesinden korktuklarının ne olduğu tarihi perspektiften kolayca anlaşılabilir. Kureyş’in Arabistan’da kazandığı önem, Kabe muhafızlığını üstlenmeleri ve ardından Mekke’nin yurtları haline gelmesi önemlerini bir kat daha arttırdı. Çünkü Arabistan’ın en kutsal bölgesinin yetkilileri ve aynı zamanda din görevlileri olmuşlardı. Dolayısıyla diğer Arap kabileleri yıllık hac seferleri sebebiyle onlarla ilişki kurmak

160 _{Kur’an, Bakara Suresi 198.} 161 _{Zülfikar Durmuş, a.g.e., s. 142.} 162 _{Kur’an, Kasas Suresi 57.}

zorundaydı. Bizans ve İran arasında süre giden çatışma uluslararası ticarette önemli bir yer kazanmalarına zemin hazırlamıştı. Mekke o dönemde bütün ticaret yollarının geçtiği bir kavşaktı.

Buradan şunu ifade etmek istiyorum, Peygamberin mesajına Kureyş’in karşı çıkması, ayette de işaret edildiği gibi, sadece atalarının dinine körü körüne bağlılık değil, kendi maddi çıkarları için de İslam’ı bir tehlike olarak görmeleriydi. Onlara göre, Kuran’ın mesajını kabul etmekle Arabistan kendilerine karşı gelecek, Kâbe muhafızlığı ellerinden alınacak, etraflarındaki kabilelerle yaptıkları bütün anlaşmalar iptal edilecek ve böylece ticaret kervanlarının anlaşmalı kabile topraklarından güvenle geçiremeyeceklerdi. Bu yeni inanç sadece dini nüfuzlarının değil, aynı zamanda uluslararası ekonomik refah ve karlarının da sonuydu. Hatta diğer Araplar tarafından Mekke’den bile sürülebilirlerdi.163