Ekonomik Açıdan Türkiye‟de Dijital Paranın Yeri

Daha önce de ne olduğu anlatılan blokzincir teknolojisi kripto paraların bir altyapısı niteliğindedir. Blokzincir “sanal defter” olarak da adlnadırılmaktadır. Dünya bazında gerek akademik çalıĢmalar gerekse mühendislik uygulamaları anlamında,

blokzinciri teknolojisi alanında uluslararası düzeyde önemli geliĢmeler gözlemlenmektedir. Bitcoin‟e doğru geçiĢte bir altyapı gibi olan blokzincir teknolojisine iliĢkin Türkiye‟de de çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bu nedenle çalıĢmanın bu bölümünde dijital paralar konusuna geçmeden önce Türkiye‟de blokzincir teknolojisine iliĢkin yapılmakta olan çalıĢmalardan söz edilecektir.

Türkiye‟de sınırlı sayıda olsa da olumlu geliĢmeler yaĢandığı söylenmektedir. Özellikle TÜBĠTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırmalar Merkezi) bünyesinde kurulan Blokzincir AraĢtırma Laboratuvarı (Tübitak, 2018) ve 2017 yılı itibariyle Türkiye‟deki çeĢitli üniversitelerde gerçekleĢtirilen blokzincir odaklı çalıĢtaylar bu alandaki önemli geliĢmelerdir. Ayrıca kamu kurumlarından çeĢitli yetkililerin blokzincir alanında yapılan bazı konferanslara katılması ve Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası öncülüğünde blokzinciri alanında çalıĢma gruplarının oluĢturulması bu teknolojinin regülasyon boyutuyla ilgili önemli geliĢmelerdir. Türkiye‟de yine, yeni iĢ çözümlerinin üretiminde blokzincir teknolojisini kullanmaya çalıĢan çeĢitli teknolojik giriĢimlerin (kimlic.io ve Colendi vs.) de olduğu gözlemlenmektedir. Nesnelerin interneti ve yapay zekâ teknolojileri gibi blokzincir teknolojisi, çok büyük geliĢmelere yol açabilecek teknolojiler arasında gösterilmektedir. Daha olgunlaĢma döneminde olan bu teknoloji Türkiye‟de de yakından takip edilmektedir. Blokzincir teknolojisi alanında Türkiye‟de yapılan gerek uygulama gerek regülatif gerekse akademik çalıĢmaların sonuç odaklı olarak yürütülmesi, kaliteli ve hızlı bir Ģekilde çıktılar üretebilmesi amaçlanmaktadır. Dünyada yaĢanan önemli bir teknolojik dönüĢüm sürecinde, bu alandaki çalıĢmaların teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılması, Türkiye‟nin hak ettiği yeri almasını sağlayacağı beklenmektedir (Kocaoğlu ve Ünsal, 2018: 62).

Türkiye‟deki çeĢitli alanlarda blokzincir odaklı gerçekleĢtirilmekte olan çalıĢmalar arasından örnek olarak Turkcell teknolojisi gösterilebilir. Bu teknoloji operatörler arası veri paylaĢımının blokzincir üzerinden gerçekleĢtirilmesini sağlamaktadır. 2017‟nin sonlarından itibaren Turkcell‟in faturalandırma ve ücretlendirme ekibi tarafından çeĢitli blokzincir denemeleri yapılmaya baĢlamıĢtır. Ele aldıkları senaryoda ev sahibi operatör olan Türkcell‟in kendi networkündeki verinin diğer misafir operatör olan kullanıcıların verilerini networkündeki verilerden

bir misafir operatöre ait olan veri diğer bir misafir operatöre aktarılır. Böylece operatörler arasında bir blokzinzir networkü oluĢturulmuĢ olur. GeliĢtirilen bu blokzincir uygulamasıyla hatalar ve gecikmeler ortadan kaldırılarak ek maliyetlerden tasarruf edilmesi amaçlanmaktadır. Bu teknolojinin Turkcell için faydaları Ģu Ģekilde sıralanabilir (Tübitak YouTube kanalı, eriĢim tarihi 25.02.2019):

 Gerçek zamanlı çalıĢma sağlanmıĢ oluyor,

 Haftalık veya aylık paylaĢılan veriler anlık paylaĢılmıĢ oluyor,

 DıĢ sisteme olan ihtiyaç ortadan kaldırılmıĢ oluyor, yani bir veri aktarımı için güvenlik adına bir sistem kullanılırken, artık o sistem kullanılmıyor,

 Bakım ve iĢletim maliyetinden kurtulunmuĢ oluyor,  DeğiĢikliğe karĢı daha esnek ve hızlı hale gelinmiĢ oluyor,

 Veri kaybına karĢı toleranslı bir altyapı kurulmuĢ oluyor, verinin bir kopyası diğer paydaĢta da bulunmuĢ oluyor.

Yukarıda ne olduğu anlatılan blokzincir teknolojisinin Hyperledger Fabric, Ethereum ve baĢka farklı platformları bulunmaktadır. Turkcell kendi operatörleri arasında veri paylaĢımının blokzinciri üzerinden gerçekleĢtirilmesinde Go (proglamlama/yazılım dili) dili ile yazılan akıllı sözleĢmeler ile Hyperledger Fabric platformu (akıllı-sözleĢme özelliği bulunan, GO programlama dili ile yazılmıĢ bir blockzincir platformu) üzerinde geliĢtirmektedir, bu platformda aynı network içerisinde farklı kanallar oluĢturarak tarafların özel ağ (private network) içerisinde özel (private) bir iletiĢim kurabilmesini sağlamaktadır. Yani veri paylaĢımı blokzincir üzerinden gerçekleĢtiriliyor olsa da, iki operatörün özel ağ içerisinde iletiĢim kurarak veri paylaĢımında paylaĢılan veriler diğer oparetörlere görülmemektedir. Sürekli geliĢmeye devam eden ve kaygan zemin üzerinde çalıĢılarak, sürekli yeni Ģeyler öğrenilmektedir. Turkcell‟in kullandığı bu sistemde mutabakat sistemleri üzerinden akan farklı karĢı operatörün kullanıcısının yapmıĢ olduğu kullanım verisinin aktarımı smart kontratlar (akıllı sözleĢmeler) üzerinden yapılmaktadır. Burda yapılan iĢ aradaki mutabakat sistemlerinin yapmıĢ olduğu iĢe katmıĢ olduğu katma değeri smart kontratlar üzerinen otomatik olarak

gerçekleĢmesini sağlamaktadır, amaç blokzincir uygulamalarının temelinde olduğu gibi çoğullanmıĢ iĢi tek bir yerde, daha doğrusu tek bir kodla yapıp güveni sağlamaktır (Yıldız ve Kır, 2018: 9).

DijitalPara A.ġ.‟nin da kurumsal olarak üzerinde çalıstığı "DijitalPara Blokzinciri Projesi" blokzinciri uygulamaları alanındadır. Projenin amacı Türkiye‟nin bulunduğu coğrafyada (Orta Doğu, Doğu Avrupa, Orta Asya) ilk blokzincirini baĢlatmak ve kurumların, Ģirketlerin ve bireylerin geliĢtirilecek olan blokzinciri platformu üzerinde, akıllı sözleĢme sistemi sayesinde, kendi blokzinciri uygulamalarını geliĢtirebilmeleridir. Türkiye‟nin global bir finans merkezi olmasına destek olacak olan bu projenin ilk fazında kripto paraların alım satımı yer almaktadır. DijitalPara A.ġ.‟nin geliĢmiĢ mekanik ve algoritmik alım/satım teknolojik alt yapısı sayesinde, ülkedeki vatandaĢlar, TL ile 200‟den fazla kripto parayı global fiyatlardan kolaylıkla alıp satabilmektedirler (Tasdögen, 2018: 13).

Vergi tahsilatı sürecine blokzincirinin entegre edilebilmesi halinde Ģirketlerin vergilendirme sürecine dahil iĢlemlerinin kaydı için blokzincirine istek göndermeleri yeterli olacaktır. Bu iĢlem de otomasyona bağlanabilir. Yakın gelecekte tutarlar ve ilgili zaman aralıkları dikkate alınarak vergilendirme sürecindeki prosedürler smart kontratlarla anlık olarak gerçekleĢtirilebileceği tahmin edilmektedir. GeliĢtirilecek olan bu pilot uygulama önce vergilerin düĢük oldugu bir alanda ve belirli bir Ģehir bazında uygulanabilir görünmektedir: blokzincirini vergilendirme süreçlerine dahil etmek için vergiden kaçınma olasılığının düĢük oldugu bir alan uygun olacaktır. Adı geçen bu proje henüz fikir aĢamasındadır. Gerek vergilendirme gerekse iĢin teknik taraflarının süreciyle ilgili tarafların (vergi uzmanları, Maliye Bakanlığı ve akademisyenler) sürece dahil edilerek en yakın zamanda projelendirilecektir (Yıyıt ve Yıyıt, 2018: 53). Özellikle TÜBĠTAK, Turkcell ve baĢka kurumların yaptıkları çalıĢmalar üstüne daha sonra dijital paralar ile ilgili çalıĢmalar yapılmaya baĢlamıĢtır.

2.1.1.1. Türkiye’de Dijital Paraların OluĢum Süreci

Türkiye‟de ilk Bitcoin, 2013 yılının Temmuz ayında, Türk Bitcoin borsasının açılması ile tedavüle girmiĢtir. 2013 yılından itibaren Bitcoin alım satım iĢlemleri Türk lirası karĢılığında yapılmaktadır. 2018 yılı itibariyle 1 Bitcoin karĢılığı, 42.892.70 TL Türk

lirasıdır (Boran-Güneysu ve MemiĢ, 2018: 5).

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından Bitcoin elektronik para olarak kabul edilmemektedir. Türkiye‟de “Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para KuruluĢları Hakkında‟‟ 6493 Sayılı Kanun‟da 2015‟de yürürlüğe giren ikincil yönetmeliğine uyan Ģirketler için BDDK lisansıyla faaliyet gösterme izni verilmiĢtir. Bu alanda faaliyet gösteren PayPal benzeri yapıdaki Ģirketlerden bazıları BirleĢik Ödeme, Belbim, CMT, Türk Elektronik Para, D Ödeme, Papara ve Wirecard olarak gösterilebilir. Ön ödemeli ve merkezi olarak servis veren bu tür Ģirketlere ek olarak Türkiye‟de mobil bankacılığın diğer ülkelere göre çok yüksek oranlarda seyrettiği bilinmektedir. Dolayısıyla Bitcoin ve benzeri dijital para birimlerinin online harcamalarda kullanılmasının kaçınılmaz olduğu kabul edilmektedir. Türkiye‟de Bitcoin borsası niteliğinde faaliyet gösteren ve Bitcoin satan ilk dijital para birimi platformu, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)‟nde kurulan BTCTurk adlı web sitesidir. BTCTurk sitesi üzerinden TL karĢılığı Bitcoin alınıp satılabilmektedir ve Türkiye‟de kripto paralara yönelik bir düzenlemelerin olmaması Ģirketin KKTC‟de kurulmasının en büyük nedenleri arasında gelmektedir. Bunların yanı sıra sonradan kapanacak olan Takascoin siteleri ve Bitcoin borsası olarak Koinim kurulmuĢ ve elektronik takas platformu olarak ön plana çıkan Koinex gündeme gelmiĢtir. Bu platform üzerinden bünyesinde bulunan Bitcoin, BTC-e Code USD, litecoin, Perfect Money USD ve Okpay USD gibi çeĢitli sanal para birimleri arasında takaslar gerçekleĢtirilebilmektedir ve Türkiye içindeki tüm bankalardan TL olarak para yatırıp veya Visa/Mastercard kullanarak söz konusu dijital paralar satın alınabilmektedir (Çetiner, 2018: 12).

Kripto paralar ve blokzinciri hakkında 1 Mart 2018‟de Ġstanbul‟da dünyanın en çok yayınlanmıĢ olayları, yasal düzenlemeler ve uygulamalarla ilgili olarak uzmanların tartıĢtığı “Blockchain & Bitcoin Conference Turkey” adlı bir konferans düzenlenmiĢtir. Mevcut durumda yerel para olarak Türk Lirası ile alım-satım yapılması mümkün olan üç farklı Bitcoin Borsası bulunmakta olup isimleri BTCTurk, Koinim, Paribu‟dur. Türkiye‟de Sermaye Piyasası Kurumu (SPK) ve

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) değerlendirmelerine göre kripto paralar, faaliyetleri ve yapısyla ilgili olarak “elektronik para” olarak görülmemektedir. Bu konuda Merkez Bankası (TCMB) tarafından yasal düzenleme bulunmamasından yola çıkarak Blokzincir çalıĢma grubu oluĢturulmuĢtur. Bugüne kadar Türkiye‟de dijital paraların hukuki niteliği hakkında verilmiĢ bir yargı kararı bulunmamaktadır ve yakın gelecekte kara para aklama suçlarına iliĢkin, aynı zamanda kripto paraların da dahil olacağı davaların gündeme geleceği tahmin edilmektedir (Çetiner, 2018: 13).

Türkiye‟de dijital para sistemleriyle ilgili hiçbir resmi düzenlemenin olmaması, Türkiye‟nin kripto para sistemi ile iliĢkisi incelendiğinde, bu durumu yasa dıĢı olmayan bir sistem olarak görmesine sebep olmaktadır (Kenger ve Tokmak, 2018: 4700).

2.1.1.2. Türkiye’de Dijital Para Olarak Kripto Paraların GeliĢimi ve Kullanımı

Her geçen gün dünyada kripto para piyasası hızla büyümeye devam etmektedir. Mayıs 2018 itibari ile 1614 adet kripto paranın toplam piyasa değeri 453.129.191.474 Amerikan dolarıdır. Bu rakamlar piyasa yatırımcılarının da dikkatini çekmeye devam etmektedir. Bu piyasada Türkiye yatırımcıları da önemli rol oynamaktadırlar. Türkiye, ülke bazında değerlendiridiğinde kayıtlı kripto para iĢlemlerinde ilk beĢ sırada yer almaktadır. Ethereum, Ripple ve Bitcoin, Türk yatırımcıların en çok ilgisini çeken kripto paralardır ve iĢlem hacmi 15.3 milyon dolardır ( Köylü, 2018: 818).

Kripto paraların Türkiye genelinde bir dijital para olarak değerlendirilip, bir ödeme aracı olarak görülmesine yönelik henüz yasal düzenlemeler olmamasına rağmen birçok iĢletme kripto paralar ile ödeme, satıĢ, tahsilat yapmaktadır. Kripto paraların tanımlanmasına dönük bir düzenlemeler olmadığı gibi yasaklanmasına dönük de bir mevzuat bulunmamaktadır. Dolayısıyla niteliği itibariyle kripto paralar bu aĢamada döviz yani yabancı para gibi kabul edilebilir. Parayla ölçülme kavramı gereği Türkiye‟de bütün yabancı paralar ile yapılan iĢlemler ulusal para birimi olan Türk Lirası‟na dönüĢtürülerek muhasebe kayıtlarına alınabilir. Dolayısıyla

muhasebenin temel kavramlarından özün önceliği kavramı gereği kripto paraların bir yabancı para olarak değerlendirilip iĢlem tarihindeki kuru üzerinden Türk Lirası‟na dönüĢtürülerek muhasebe kayıtlarına alınması uygun bulunmaktadır (Dizkırıcı ve Gökgöz, 2018: 100).

Tablo 3. Yerli Kripto Para Borsalarının 24 saatlik Hacimleri (Dolar)

Kaynak: https://coinmarketcap.com, eriĢim tarihi 18.03.2019.

Tablo 3‟de görüldüğü gibi kripto paralаrа olan talep dünyаdа оlduğu gibi Türkiye‟de de gün geçtikçe аrtmаktаdır. 2017 sonlarından bugüne Türkiye‟de BTCTürk, Paribu, Koineks ve Koinim gibi 4 adet kripto para borsaları faaliyet sürdürmektedir. Bunların arasından BTCTürk 360‟ı kаyıtlı оlmаk üzеrе 55 bin аktif kullаnıcıyа sаhiptir. Bu borsаlаrın bir günlük (24 sааtlik) hасimlerinin yаklаĢık tоplаmı 62 milyоn dоlаrdır. Kriptо para borsаlаrı аrаsındа en çok iĢlem Koineks‟te yapılıyorsa da, ancak Paribu günlük hacmiyle ve 30 milyon dolar değeriyle en değerli borsa olarak bilinmektedir (Dilek, 2018: 16).

Türkiye‟ye Rusya‟dan yapılan bir buğday ticaretinde taĢıma masrafı ödemesinin Bitcoin ile yapıldığı ve böylelikle dünyada ilk kez bir navlun ücretinin Bitcoin ile ödenmiĢ olduğu ifade edilmektedir (Boran-Güneysu ve MemiĢ, 2018: 2).

Taylan ve Korkmaz tarafından seçtikleri örneklem üzerinden yaptıkları çalıĢmada Türkiye‟ye iliĢkin aĢağıdaki verilere ulaĢmıĢlardır. ÇalıĢma Türk halkının kripto para birimlerine karĢı tutum ve kullanımını araĢtırmak üzere 2018 yılında gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu çalıĢma sonucunda elde edilen veriler Ģöyledir (Taylan ve Korkmaz, 2018: 6-7):

 Bu çalıĢmaya göre; Z jenerasyonu (37 yaĢ altı) blokzincir teknolojisine en hakim jenerasyon olarak görülmektedir. Hedef tüketicilerin %37‟si adı devamlı Bitcoin ile birlikte anılan ve Bitcoin‟in altyapsı niteliğinde olan blokzincir teknolojisine iliĢkin bilği sahibi olduğunu söylemektedir.

 Hedef kitlenin %58.3‟ü blokzinciri bir kripto para birimi olduğunu düĢünürken, Bitcoin hakkında bilgi sahibi olduğunu söyleyenler örneklemin %53.2‟sini oluĢturmaktadır.

 Hedef tüketicilerin en yüksek sahiplik ve bilinirlik oranı kripto para birimleri arasında Bitcoin‟dedir. Tüketicilerin %73‟ünün elinde hala Bitcoin mevcutken, bunların %19.8‟i daha önce Bitcoin alıp sattığını söylemektedir.  Bitcoin genelde kısa vadeli para kazanma unsuru olarak görüldüğü iddia

edilse de, örneklemin %44.4‟ü yatırım amaçlı Bitcoin aldığınu belirtmektedir.  BTCTurk ve Paribu Bitcoin satın almak için en çok tercih edilen platformlardır. Bitcoin satın aldıktan sonra tüketicilerin %31.7‟si en az 3 ay elinde tutma eğilimindedir.

 Bitcoin sahibi olanların %58.6‟sı ileride Bitcoin‟in değerinin yükseleceğini düĢündüğü için elinde tutmaktadır. Daha Bitcoin sahibi olmayanların %35.3‟ü gelecek 5 yıl içerisinde Bitcoin almayı düĢünürken, bu oran eğitim seviyesi arttıkça artmaktadır.

 Kullanıcıların %43.7‟si finans dünyası adına Bitcoin‟in pozitif bir teknoloji olduğu düĢünmekte, ancak güvenlik konusunda Bitcoin‟e yeterince güvenmediklerini belirtmektedirler.

 Elle tutulabilir bir Ģey olmadığı için insanların Bitcoin‟in değerini tam olarak anlayamadığını söylemesi Bitcoin‟le ilgili en önemli sorunlardan biridir.  Bu konuda özellikle X Jenerasyonu (37 yaĢ üzeri), Z Jenerasyonuna (daha

genç bir yaĢ grubu) göre daha çok zorlanmaktadır. Bitcoin‟in dokunulabilir bir formatta olmaması, aynı zamanda tüketicilerde güven sorununu yaratmaktadır.

 Ġnsanlara elinde 1000 TL olsa neye yatırım yapacakları sorulduğunda, Bitcoin kendine son sıralarda yer bulmaktadır, altın ilk sırada tercih edilen yatırım türü olarak belirtiliyor.

 Tüketicilerin %53.8‟i önümüzdeki yıllarda Bitcoin‟in daha fazla ve sık kullanılacağını düĢünüyorken, %45.8‟i Bitcoin‟in gelecek 5 yıl içinde daha da değerinin artacağını düĢünmektedir. Genel iddianın aksine, insanlar Bitcoin‟in balon olduğu ve patlayacağı konusunda net bir inanıĢa sahip değildir.

Dijital paraların piyasada kullanımının artması tüm ülkelerde olduğu gibi Türkiye‟de de dijital paralar ile yapılan iĢlemlerin muhasebe kayıtlarının nasıl yapılacağı, muhasebeyi nasıl etkileyeceği ve dönem sonunda nasıl değerleneceği gibi konuları beraberinde getirmektedir.