Ekonomi Politik

İran özellikle dış politikada yeni açılımlar sağlamak için enerji kaynaklarını son derece ustalıkla kullanmaktadır. Bu durum İran'a uluslararası ilişkilerde büyük avantajlar sunmaktadır.

Yukarıda rakamlarla verildiği üzere İran Dünyada kanıtlanmış petrol rezervleri açısından üçüncü, yaklaşık 45 trilyon metreküp doğalgaz rezervi ile de RF’den sonra dünyanın en büyük rezervlere sahip ikinci ülkesidir. İran sahip olduğu petrol ve doğalgaz vasıtasıyla hem RF, Çin ve AB gibi küresel aktörlere kendi sahalarını açarak ikili ilişkilerde ekonomik çıkarları bir koz olarak kullanmakta hem de geçiş güzergahında bir ülke olarak Orta Asya petrollerinin taşınmasında söz sahibi olmak ve bu durumu bölge devletleriyle olan ilişkilerinde iyileştirici bir faktör olarak kullanmak niyetindedir.

İran ekonomisi, uzun zaman petrole dayalı iken, son zamanlarda doğalgaz ekonomide önemli bir yer tutmaya başlamıştır. doğalgaz İran’a bir taraftan ekonomik kaynak sağlarken, diğer taraftan siyasi ve stratejik güç unsuru olmaya başlamıştır. Hatırlanacağı üzere 2008 Ağustos ayında yaşanan RF-Gürcistan gerginliği, enerji bağımlılığının siyasi süreci etkileme potansiyelini bir kez daha göstermiştir. Bu süreçte RF'nin aşırı güç kullanımından rahatsız olan AB ülkeleri, Moskova'ya olan enerji bağımlılığı sebebiyle RF’ye karşı seslerini yükseltememişlerdir. İran da bu gücün farkındadır ve bunu kullanmak niyetindedir.

Dünya enerji piyasasında doğalgaz tüketiminin artacağı beklentileri de İran'ı, doğalgaz üretimine ağırlık vermeye yönlendirmiştir. Ülkedeki teknik imkanlar yeterli olmadığı için ciddi yabancı sermayeye ve teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. Birçok enerji zengini ülkeden farklı olarak İran enerji piyasasında ABD yaptırımları nedeniyle Batı değil Doğu (Hindistan, Çin ve Japonya) şirketleri ağırlık kazanmaktadır.

Türkiye, Avrupa ülkeleri, Pakistan, Hindistan, Kuveyt, Çin, Güney Kore ve Tayvan İran'ın en önemli doğalgaz ticaret ortaklarıdır. Avrupa şirketlerinden Fransa'nın ELF, İtalya'nın ENİ, İngiltere-Norveç'in Shell, Japon Petrol araştırma Şirketi, Endonezya Petrol Şirketi ile Hindistan ve Çin şirketleri önemli yatırımlar yapmıştır. Bu şirketlere yönelik olarak ABD yaptırımlarının uygulanmaması İran enerji alanına yatırımları hızlandırmıştır.

Hâlihazırda İran'ın en büyük doğalgaz müşterisi Türkiye'dir. İkili arasında 1996'da imzalanan anlaşma 2001'de sonuç vermiş ve Türkiye bugün gaz ihtiyacının % 20'sini İran'dan karşılamaya başlamıştır. İki ülke bu iş birliğini genişletmek istemekte ve bu bağlamda İran gazının Avrupa'ya ulaştırılması gündeme gelmektedir. Türkiye ayrıca İran'ın doğalgaz üretimine de yatırım yapmak istemektedir. Nitekim Güney Pars sahasının bazı bölümleri üzerinde anlaşma sağlandığı bilinmektedir. Güney Pars 14 trilyon metreküp gaz rezerviyle dünyanın en büyük gaz sahasını (% 8) ve İran doğalgazının % 50'sini oluşturmaktadır. Türkiye-İran arasındaki diğer bir proje de İran ve Türkmenistan doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştırılmasıdır. Bu proje son zamanlarda gündeme gelmiştir. Türkmenistan doğalgazının Hazar Denizi geçişli rota yerine, İran üzerinden Avrupa'ya ulaştırılması, Tahran'ın Moskova'ya bir meydan okuması olarak yorumlanabilir. Tahran uzun zaman bu projenin gerçekleşmesine mesafeli durmuş, ancak nükleer gerginlikte RF'den istediği desteği alamadığını görünce projeyi kabullenmiştir.105

Ermenistan, Türkiye'den sonra İran'ın ikinci doğalgaz alıcısıdır. İki ülke arasında 141 kilometrelik bir boru hattı mevcuttur. İran'ın Ermenistan'a gaz satışı 2007'de başlamıştır. Buna ek olarak İran'ın Ermenistan üzerinden Avrupa'ya doğalgaz gönderme projesi mevcuttur. İki ülke arasındaki doğalgaz iş birliği, İran'ın Ermenistan'ı karşılaştığı jeopolitik kuşatmaktan çıkarma ve onu Azerbaycan ile Türkiye karşısında koruma çabası olarak yorumlanmaktadır. Şu anda İran ile Ermenistan arasındaki yeni doğalgaz boru hattı inşaatı devam etmektedir.

Ermenistan'ın da İran gazını çok istemesinin ise birçok nedeni vardır. En önemli nedeni Rus gazına olan bağımlılığı azaltmaktır. Ruslar Ermenistan enerji sektörünü tamamen ele geçirmiş durumdadır ve gaz nereden gelirse gelsin dağıtım Rusların elindedir. İran ise

105 _{"İran’ın doğalgaz Siyaseti ve Türkiye", http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=2901&kat2=2, Keskin}

ihracat yollarını çeşitlendirmek için Türkiye'ye alternatif olarak Ermenistan üzerinden Gürcistan ve Karadeniz yoluyla Avrupa'ya ulaşmayı düşünmektedir.106

İran'ın bir diğer projesi de, Pakistan üzerinden Hindistan'a ulaşan doğalgaz boru hattıdır (Harita-10). İran-Pakistan-Hindistan (İPİ) boru hattı 1,115 km (690 mil)'lik bölümü İran'da, 705 km (440 mil)'lik bölümü Pakistan'da ve 850 km (530 mil)'lik bölümü de Hindistan'da olmak üzere toplam olarak 2,670 km'dir. 2007 yılında imzalanan boru hattının inşası için gereken toplam yatırım 7 milyar dolar civarındadır. 4-5 yıl içinde bitirilmesi öngörülen proje hala tamamlanamamıştır. İPİ boru hattının özellikle bölgesel iş birliğini teşvik etmede iyi bir ekonomik zemin oluşturmanın dışında, Hindistan ve Pakistan arasında devam etmekte olan barış sürecine çok büyük bir olumlu katkısı olacağı kıymetlendirilmektedir. Bu proje Hindistan ve Pakistan arasındaki güven inşası çalışmalarının temeli olarak görüldüğü için Barış Boru Hattı olarak adlandırılmaktadır.107

Bu hat için girişimler 1990'larda başlamasına rağmen bugüne kadar gerçekleşememiştir Boru Hattı ile ilgili son gelişme olarak İran ve Pakistan son günlerde İran doğalgazını Pakistan'a taşıyacak doğalgaz boru hattı anlaşmasının yürürlüğe geçmesi için anlaşma imzalamıştır. ABD’nin Hindistan'a baskıları şimdilik Hindistan'ın bu projeden uzak kalmasına sebep olurken İran bu projenin Hindistan'a kadar da uzanabileceğinin mesajını vermektedir. Bu projenin artık hayata geçmesine birkaç yıl kalırken Çin de, Şubat 2013’de projeye desteğini açıklamış ve İran ile Pakistan arasında anlaşmaya varılan doğalgaz boru hattı projesi için kredi vereceğini bildirmiştir. İran ve Pakistan arasında doğalgaz konusunda yaşanan bu yeni gelişme Amerika'nın sert tepkisine neden olmuştur.108

106 _{Laçiner, Sedat, "İran-Ermerıistarı doğalgaz Boru Hattı", USAK Stratejik Gündem,}

http://www.usakgundem.com/ yazarlar.php?id=640&type=3, (Son erişim tarihi:24.07.2008)

107

IPI'nın bölgesel gelişime potansiyel katkısının ışığında diğer bölgesel taraflara gelecekte bir rol olasılığı açan bir konsorsiyuma dönüştürmek güzel bir düşünce olabilir. Bu konsorsiyuma katılanlar için bölgesel gaz ağıyla bir bağlantı olacağı kadar bir yatırım da olacaktır. Örneğin Türkmenistan'ın gazı da aynı zamanda İPİ boru hattı üzerinden Pakistan ve Hindistan'a ulaştırılabilir. Bkz: http://www.tarihonline.org/2007/11/abd-iran-ve-

hindistana-uzanan-boru-hatt.html.(Son erişim tarihi:15.09. 2010)

108

“İran-Pakistan boru hattı Çin’e mi uzanacak!”, http://turkish.irib.ir/guncel-yazilar/siyasi-

yorumlar/item/276969-iran-pakistan-boru-hatt%C4%B1-%C3%A7in%E2%80%99e-mi-uzanacak (Son erişim tarihi: 05.04.2013)

Harita 2.2 İran-Hindistan Gaz Boru Hattı109

Bu büyük projelere rağmen İran gerek doğalgaz sahalarına gerekse petrol sahalarına gerekli yatırımları yapamadığı için aynı zamanda bir doğalgaz alıcısıdır. Türkiye ve Ermenistan'a ihraç ettiği gazdan daha fazlasını Türkmenistan'dan ithal etmektedir. Türkmenistan'la 1995'te yıllık 8 milyar metreküplük bir gaz ithalatı anlaşması imzalayan İran, 1997'den itibaren bu ülkeden gaz almaya başlamıştır. İki ülke arasında 60 kilometre uzunluğunda bir boru hattı bulunmaktadır. İran Kazakistan, Tacikistan ve Türkmenistan'la da enerji alanında iş birliğini geliştirmeye çalışmaktadır.

Görüldüğü üzere İran bölge/bölge dışı ülkelerle dış politik ilişkiler geliştirme noktasında enerji kozunu ustalıkla kullanmaktadır. Bu durum ABD ve son zamanlarda AB ekonomik yaptırımları ile boğulmak üzere olan İran için dış politikada güç kazandığı ve koz olarak kullandığı bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.