Edirne’de Romanlar

Edirne, Türkiye’de Romanların yoğun olarak yaşadıkları bölgelerden biridir. 1650’li yıllarda Edirne’de 144 mahalle olduğu bunlardan 14’ünün Kaleiçi’nde bulunduğu ve bu mahallelerden de 4’ünün Türk Mahallesi kalan 10 mahallenin ise Rum, Ermeni, Yahudi ve Çingene mahalleleri olduğu bilinmektedir.141 _{Evliya Çelebi,}

seyahatnamesinde Edirne’de beş mahallede Kıptî bulunduğunu belirtmektedir.142 Yakın dönem tarihimize baktığımız zaman ise Halûk Kayıcı Salnamelere göre Edirne Sancağı adlı eserinde XIX. yy’ın sonları ile XX. yy’ın başlarında Edirne’de Romanların 7 mahallede yaşadığını belirtmiştir. Bu yedi mahalle Bülbül Hatun, Yıldırım Bayezid, Umur Bey, Mümin Hoca, Maruf Hoca, Mirahur Ayas Bey ve Daye Hatun mahalleleridir. Bunlardan Maruf Hoca Mahallesinde sadece Romanların ikamet etmekte olduğunu belirtmektedir.143 _{1845-1846 yıllarında tutulmuş olan ve bu}

çalışmanın ana kısmını oluşturan temettuât defterlerine göre ise Edirne’de 9 mahallede Romanlara rastlanmıştır. Yapılan arşiv taraması neticesinde tespit edilen mahalleler Evliya Kasım Paşa, Daye Hatun, Cami-i İbrahim Paşa, Mirahur Ayas Bey, Alemdar, Mümin Hoca, Yıldırım Beyazıt, İmaret-i Mezid Bey ve Cedid Kasım Paşa Mahalleleridir.

1831 Osmanlı Devleti nüfus sayımına göre Edirne’de 18.794 kişi içerisinde 750 Kıptî bulunmaktadır.144 _{Bu sayı ise toplam Edirne nüfusunun % 3,99’unu}

oluşturmaktadır. Osmanlı Devleti’nde bu dönemlerde yapılan sayımlar askeri amaçlı olduğu için buradaki rakam sadece erkek nüfusu vermektedir. 1870 yılında Edirne

140 _{Abdülkadir Özcan, “Devşirme”, DİA, C. 9, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 255.} 141 _{Bülent Yıldırım, a.g.m., s. 91.}

142 _{Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.3, (Haz: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları,}

2. Baskı İstanbul 2006, s. 255.

143 _{Halûk Kayıcı, Salnamelere göre Îdarî, Sosyal ve Ekonomik yapısıyla Edirne Sancağı, Edirne}

Valiliği Kültür Yayınları, İstanbul 2013, s. 56-57.

33

Kazasında nahiyeleriyle birlikte 68.661 toplam erkek nüfus içinde 539 Kıptî nüfus bulunmaktadır. Bu rakam ise Edirne Kazası nüfusunun % 0,78’ini oluşturmaktadır. 1872 senesi salnamesine göre ise 67.625 erkek nüfus içinde 802 Kıptî bulunmaktadır. Bu tarihte Edirne Kazası toplam nüfusu içinde % 1,18’ini oluşturan Kıptîlerin sayısı 1870 yılı verilerine göre 263 kişi artmış iken diğer unsurların nüfuslarında azalmalar meydana gelmiştir. 1875 yılı salnamesine göre ise defter tutulurken gayrimüslim erkek ve Müslim erkek ayrı ayrı verilmiş ve daha önce Edirne Kazası ile birlikte verilen Ada, Çöke, Manastır ve Üsküdar nahiyelerinin nüfusları ayrı olarak gösterilmiştir. Bu duruma göre Edirne Kaza merkezinde gayrimüslim Kıptî sayısı 15 iken Müslüman sayısı ise 980 kişidir. 28.182 kişi olan toplam Edirne nüfusu içinde Romanlar % 3,53’ini oluşturmaktadır. Bu tarihten sonraki sayımlarda Müslüman Kıptîler diğer Müslümanlarla birlikte sayılmış fakat gayrimüslim Kıptîler için ayrı bir kayıt tutulmuştur. 1886 senesinde Edirne Kazasında toplam gayrimüslim Kıptî nüfusu 370 kişidir.145 _{1906/7 yıllarında yapılmış olan daha modern bir nüfus}

sayımında erkek ve kadın sayıları ele alınarak kayıtlar tutulmuştur. Bu sayımda Edirne Sancağı genelinde Kıptî nüfusu 990 erkek ve 923 kadın olarak kaydedilmiştir. Bu rakam toplam 316.615 kişi olan Edirne Kaza nüfusunun % 0,6’sını oluşturmaktadır. Edirne Vilayeti genelinde ise 1769 erkek, 1617 kadın Kıptî yaşamaktadır, vilayetin toplam nüfusu olan 1.133.796 kişi arasında % 0,29’unu oluşturmaktadır. 1914 yılındaki rakamlara göre ise Edirne Kazası genelinde 631.094 kişinin 1.092’si Kıptî’dir. Bu rakam Edirne Kaza nüfusunun % 0,17’sini oluşturmaktadır.146

Yukarıda vermiş olduğumuz bilgileri tarihlere göre grafiklerle gösterelim.

145 _{Halûk Kayıcı, a.g.e., s. 115-118, 121.}

34

Grafik 1: 1831147 _{ve 1875}148 _{yıllarında Edirne Merkez Nüfusu ve Kıptîlerin} Nüfusu149

Hazırlamış olduğumuz grafikte görülmektedir ki, Edirne merkezde genel nüfusda artış olduğu gibi Kıptî nüfusunda da artış olmuştur. Fakat genel nüfusun artış oranı Kıptî nüfusunun artış oranından daha az olmuştur. Kıptîlerin 1831 yılında Edirne merkezdeki toplam nüfus içindeki oranı %3,99’dır. Bu oran merkez nüfusunun artış oranı Kıptî nüfusunun artış oranından daha fazla olması sebebiyle 1875 yılına gelindiğinde toplam nüfustaki oranı %3,53’ye düşmüştür.

147 _{1831 yılına ait olan rakamlar aynı yıla ait olan sayımlara göre verilmiştir. Bkz: Enver Ziya Karal,} a.g.e., s. 195

148 _{1875 yılına ait rakamlar aynı yıla ait olan salnamelerde geçen rakamlardır. Bkz: Halûk Kayıcı,} a.g.e., s. 118.

149 _{Sadece Edirne merkeze ait erkek nüfus verilmiştir.} 18794

28182

750 _3,99% 995 _3,53%

1831 1875

35

Grafik 2: 1870 ve 1872150 _{Yıllarında Edirne Kazası Nüfusu ve Kıptîlerin} Nüfusu151

Burada hazırlamış olduğumuz grafikte Edirne Kazası genel nüfusu içinde Kıptîler verilmiştir. 1870-1872 yılları arasında Kıpti nüfusunda artış olmasına rağmen genel nüfusta azalma meydana gelmiştir. Edirne Kazasında 1870 yılında 68661 kişi kaydedilmişken bu rakam 1872 yılında 67625’e düşmüştür. Kıptî nüfusu ise 1870’de 539 kişi ile kaza genelinin % 0,78’ini oluştururken, 1872 yılında Kıptî nüfusu 263 kişi artarak kaza nüfusunun % 1,18’ini oluşturmuştur.

150 _{Bu yıllara ait olan bilgiler salnamelerde geçen rakamlardır. Bkz: Halûk Kayıcı, a.g.e., s. 115, 117.} 151 _{Edirne Kazası, Çöke, Ada Manastır ve Üsküdar Nahiyelerinin erkek nüfusu toplam olarak}

verilmiştir.

68661 ₆₇₆₂₅

539 _0,78% 802 _1,18%

1870 1872

36

Grafik 3: 1906/7 ve 1914152 _{Yıllarında Edirne Kazası Nüfusu ve Kıptîlerin} Nüfusu153

Yine Edirne kazası genelinde verilmiş olan nüfus bilgilerine göre hazırlanmış olan grafiğe bakıldığı zaman yıllar arasında genel nüfusta büyük bir artış olmuş fakat Kıptî nüfusunda azalma meydana gelmiştir. Genel nüfusta meydana gelen artış Osmanlı Devleti’nin kaybettiği topraklarda bulunan Müslüman ahalinin göçü ile oluşmuştur. Ortalama % 50’ye yakın bir artış olmuştur.

1906/7 yıllarına ait sayımda 1913 kişi ile kaza nüfusunun % 0,60’ını oluştururken, 1914 yılı sayımında 1092 kişiye düşerek % 0,17 oranına gerilemiştir.

152 _{Bu yıllara ait olan nüfus bilgileri resmi sayımlardan elde edilen rakamlardır. Bkz: Kemal Karpat,} a.g.e., s. 346-347, 397.

153 _{Nüfus rakamları Kadın ve erkek olarak toplamı vermektedir.} 316615

631094

1913 0,60% 1092 0,17%

1906/7 1914

37

II. BÖLÜM

TEMETTUÂT DEFTERLERİNE GÖRE EDİRNE’DE

ROMANLARIN SOSYAL VE İKTİSADÎ HAYATI

38

A. Edirne Temettuât Defterleri Genel Özellikleri

Tanzimat Dönemi ile birlikte merkezi yönetim anlayışı güçlendirilmeye çalışılmış bu çerçevede birçok idarî ve sosyal düzenleme yapılmıştır. Bu dönemin başlarında nüfus kayıtları üzerine yapılan çalışmalar yoğunlaşmış, yüzyılın sonuna gelindiğinde ise eksiksiz ve doğru sonuçlar veren sayımlar ortaya konulmuştur.155

XIX. yy’ın ortasına denk gelen çalışmamızın temelini oluşturan ve Tanzimat Dönemine ait olan temettü defterlerinde emlak ile beraber nüfus sayımının yapılması da amaçlanmış ve defterler bu doğrultuda hazırlanmıştır.156

Edirne Kazasında bizim karşılaşmış olduğumuz defterler mahalle mahalle ayrılarak farklı defterlerde tutulmamışlar, tek bir defter içerisinde birkaç mahalle birden yazılarak tutulmuşlardır. Defterlerde mahalleler sıralanırken doğrudan mahalle isimleri verilerek ayrılmışlardır. Örneğin Daye Hatun Mahallesi yazılıp mahalle ismi verildikten sonra başka herhangi farklı bir açıklama yapılmadan mahalle sakinleri sıralanmaya başlanmıştır. Bu defterlerden sadece 5855 numaralı defterin birinci sayfasında Nefs-i Edirne Mahallatından Emir Mescidi Mahallesi ahalilerinin emlak ve arazi ve Temettuâtlarını mübeyyin defteridir157 şeklinde bir açıklama yapılmış sonrasında diğer mahallelerde bu açıklama kullanılmayarak doğrudan mahalle ismi yazılmıştır. 16741 ve 16924 numaralı defterlerde Edirne ifadesine rastlanmamış fakat bu defterlere kaydedilmiş olan mahalle isimlerinin tamamı Edirne Kazasına ait mahalleler olması, bize bu defterlerin Edirne kazasına ait olduğu konusunda kesin bir bilgi vermektedir. Bu defterlerin neden bu şekilde kaydedildikleri hakkında bir bilgiye sahip değiliz.

154 _{Buradan sonraki kısımda Roman ismine yer verilmemiş Osmanlı arşivlerinde karşılaşılan şekli ile}

Romanlar için kullanılmış olan Kıptî ifadesi tarihi kayıtlara uygun olarak verilecektir.

155 _{Numan Elibol, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları”,} Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, C. 12, S. 2, 2007, s. 136.

156 _{Bülent Yıldırım, a.g.m., s. 87.}

39

Edirne Kazasında karşılaşmış olduğumuz bu mahallelerin defter numaraları, mahalle isimleri ve bu mahallelerde yaşayan Kıptî hane sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 1: Edirne’de Yaşayan Kıptîlerin Bulundukları Mahalleler ve Hane Sayıları158

SIRA No

Defter No

Mahalle Adı Hane

sayısı

1 5855 Yıldırım Bayezid Mahallesi 22

2 5855 Mümin Hoca Mahallesi 9

3 16741 Daye Hatun Mahallesi 29

4 16741 İmaret-i Mezid Bey Mahallesi 15

5 16741 Cami-i İbrahim Paşa Mahallesi 7

6 16741 Alemdar Mahallesi 5

7 16741 Evliya Kasım Mahallesi 3

8 16924 Mirahur Ayaz Bey Mahallesi 6

9 16924 Cedid Kasım Paşa Mahallesi 1

TOPLAM 97

Yukarıdaki tabloda Kıptîlerin de yaşadığı mahalleler hakkında bazı bilgiler verelim.

Tablodaki sıraya uygun olarak gidecek olursak 5855 defter numarası ile kaydedilmiş olan Yıldırım Bayezid Mahallesi Edirne Kazasında Kıptîlerin yoğun olarak yaşamış oldukları mahalleler arasında yer almaktadır. Burada bulunan 22 hane Kıptî nüfus Mahalle-i mezkûrda olan Kıptî ahalilerinin emlak ve arazi ve temettünün defteridir159 _{şeklinde bir açılama yapıldıktan sonra sıralanmıştır. Kıptî} haneleri kaydedilirken hane numaraları bir numaralı haneden yeniden başlatılarak

158 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16924, 16741, 5855.} 159 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 5855, s. 17.}

40

yazılmıştır. Bu mahallede bulunan Kıptî ahaliye ait kayıtlı herhangi bir hayvan, arazi ya da mülk bulunmamaktadır. Mümin Hoca Mahallesi de Yıldırım Bayezid Mahallesi ile aynı defterde bulunmaktadır. Bu mahallede toplamda 9 hane Kıptî yaşamaktadır. Deftere Kıptî haneler Mahalle-i mezkûrda mutavaattın Kıptîyanın emlak ve arazi ve hayvanatın ve sairelerinin temettuâtlarının defteridir160 şeklinde bir açıklama yapıldıktan sonra sıralanmaya başlanmıştır. Kıptî haneler yine birden başlatılarak yazılmışlardır. Mümin Hoca Mahallesinde yaşayan Kıptîlere ait yine herhangi bir hayvan, arazi veya mülk kaydı bulunmayarak sadece yapmış oldukları mesleklerden elde ettikleri temettüleri verilmiştir.

16741 numaralı deftere kaydedilmiş olan mahallelerden Daye Hatun

Mahallesi Edirne’de Kıptîlerin en yoğun olarak yaşamış oldukları mahallelerdendir. Bu mahallede yaşayan Kıptîler Mahalle-i mezburda mütemekkin taife-i Kıptîyan şeklinde bir açıklama yapıldıktan sonra bir numaralı haneden başlatılarak yazılmaya Yine bu mahallede dikkat çeken bir husus ise mahalle genelinde 16

161

başlanmıştır.

Kıptî hane reisinin mesleğinin çalgıcılık olmasıdır. Daye Hatun Mahallesi ile aynı defterde yer almış olan İmaret-i Mezid Bey Mahallesi de Kıptîlerin kalabalık olarak yaşamış oldukları mahallelerden biridir. Burada 15 hanede Kıptîler yaşamaktadır. şeklinde bir açıklama 162

i Kıptîyan -

i mezkûrda mütemekkin taife -

Mahalle

yapıldıktan sonra Kıptî haneler bir numaralı haneden başlanılarak sıralanmışlardır. Bu mahalleye 14 hane numarası ile kaydedilmiş olan Ali İbn Ahmed hakkında Sene-i sabıkada Evliya Kasım Paşa Mahallesinde bulunmuş olduğundan virgü-i şeklinde bir açıklama 163

i mezkureye tediye edilmekte idüğü -

mahsusası mahalle

yapılmıştır. Yine aynı mahallede 15 hane numaralı Mustafa İbn İbrahim içinde bu dahi ifadesi kullanılarak aynı durumun bu kişi içinde geçerli olduğu belirtilmiştir. Bu açıklama ile hane sahiplerinin durumları izah edilmiştir. Aynı deftere kaydedilmiş olan bir diğer mahalle ise Cami-i İbrahim Paşa Mahallesidir. Burada 7 hanede Kıptî

160 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 5855, s. 23.} 161 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 40.} 162 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 30.} 163 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 30.}

41 164 in Kıptîyan i mezburda mütemekk - Mahalle yaşamakta ve bu Kıptîler deftere

şeklinde bir açıklama yapıldıktan sonra kaydedilmiştir. Bu mahallede dikkat çeken en önemli husus burada yaşayan Kıptîlerin hiçbirinin mesleklerinin belirtilmemiş olmasıdır. Aynı defterde kayıtlı diğer bir mahalle ise 5 hane Kıptî’nin yaşamış olduğu Alemdar Mahallesidir. Bu mahallede yaşayan Kıptîler Mahalle-i mezburede olarak kaydedilmişlerdir. Hane numaraları yine 165

i Kıptîyan -

mutavattın taife

birden başlatılarak yazılmaya başlanmıştır. Bu mahallede yaşayan 5 hane Kıptî’nin hepsinin de mesleğinin demircilik olması dikkat çekici bir durumdur. Aynı deftere kaydedilmiş olan Evliya Kasım Paşa Mahallesinde 3 hane Kıptî yaşamaktadır. Bu 166 i Kıptîyan -

i mezburda mütemekkin taife -

Mahalle mahallede bulunan Kıptîler

olarak yazılmış olan bir açıklamadan sonra sıralanmaya başlanmıştır. Yine bu mahallede yaşayan Kıptîler de bir numaralı hane ile başlatılarak kaydedilmiştir.

16924 numaralı defterde bulunan mahallelerden ilk başta yer alan Mirahur Ayaz Bey Mahallesinde 6 hane Kıptî kaydedilmiştir. Bu defterde Kıptîler sadece Taife-i Kıptîyan167 _{ifadesi yazılarak ayrılmışlar, ayrıntılı bir açıklama kısmına yer} verilmemiştir. Burada yaşayan Kıptîler diğer mahallelerde olduğu gibi hane numaraları birden başlatılarak yazılmamış, hane numarası verilmeden kaydedilmişlerdir. Buradaki Kıptîlerin deftere kayıtlı herhangi bir hayvan, emlak ya da arazisi bulunmamaktadır. Ayrıca bu mahallede yaşayan Kıptîlerden cizye vergisi alınmış olması da dikkat çeken başka bir durumdur. Bununla ilgili ayrıntıları vergi başlığı altında verecek olduğumuz için burada ayrıca değinmeyeceğiz. 16924 numaralı deftere kaydedilmiş olan bir diğer mahalle ise Cedid Kasım Paşa Mahallesidir. Bu mahalleye yeni taşınmış bir hane Kıptî bulunmaktadır. Bu kişi ile ilgili olarak deftere Merkum Zen-i İbrahim Paşa Mahallesinde bu sene işbu

164 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 63.} 165 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 16.} 166 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16741, s. 22.} 167 _{BOA. ML. VRD. TMT. Nr. 16924, s. 12.}

42

Cedid Kasım Paşa mahallasına nakil itmiş olduğundan virgüsü olmadığı168

şeklinde bir açıklama yapılmıştır.