Eğitim, Bilgilendirme vb İsteme Alt Teması

4.6. Öneriler Temasına İlişkin Bulgular

4.6.2. Eğitim, Bilgilendirme vb İsteme Alt Teması

Eğitim, bilgilendirme vb. isteme alt temasına ait sonuçlar Tablo 4.11’de verilmiştir.

Tablo 4.11.

Eğitim, bilgilendirme vb. İsteme Alt Temasına Ait Sonuçlar

Kodlamalar f

Kesinlikle isterim 12

Evet isterim 5

Toplam 17

Buna göre; katılımcıların 12’si kesinlikle isterim, 5’i ise evet isterim cevabı vermiştir. 5 katılımcı ise bu soruya herhangi bir cevap vermemiştir. Katılımcıların ifadelerinden bazıları şunlar olmuştur:

“Evet. Bütün herkes haberdar edilmelidir. Bende kesinlikle bilgilenmek isterim” (K1). “Kesinlikle evet. Mesela okullarda öğrencilere ve velilere seminerler düzenlenebilir. Alınacak önlemler hakkında bilgilendiren broşürler dağıtılabilir” (K14). “Bu konuyla ilgili bilinçli kişilerce bilgi verilmesini isterim. Böyle önemli bir konuda anket düzenlediğiniz için teşekkür ederim” (K20).

BÖLÜM 5

SONUÇ VE TARTIŞMA

Bu bölümde, araştırmanın sonuçları tartışma ile birlikte verilmiş ve çeşitli önerilerde bulunulmuştur.

5.1. Sonuç ve Tartışma

Ortaokullarda görev yapan öğretmenlerin siber zorbalık yaşama düzeylerinin ve siber zorbalık ile başa çıkma stratejilerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmaya üçte ikisinden fazlası kadın olmak üzere toplam 22 öğretmen katılmıştır. Ayrıca, katılımcıların %80’inden fazlası 36 yaşından büyük, %60’ından fazlası evli ve yarısından fazlası 21 yıldan fazla mesleki kıdeme sahiptir. Dolayısıyla çalışmanın sonuçları değerlendirilirken katılımcıların genel olarak orta yaşlı, mesleki kıdemlerini fazla ve evli kadınlardan oluştuğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Araştırma sonucunda ortaokullarda görev yapan öğretmenlerin siber zorbalık yaşama düzeyleri ve siber zorbalık ile başa çıkma stratejileri ile ilgili olarak önemli sonuçlara ulaşılmıştır. Öncelikle katılımcıların tamamı sosyal medya üyeliğine sahiptir ve %95’i üyeliği kendi adıyla yapmıştır. Sosyal medya kullanım sıklığı ise daha çok haftada birden fazla şeklinde tespit edilmiştir. Katılımcıların dörtte üçü haftada birden fazla sayıda sosyal medya kullanmaktadır. Buna, haftada bir kullananların sayısı da dahil edildiğinde oran %95’e çıkmaktadır. Diğer bir ifadeyle katılımcıların %95’i haftada bir ve daha fazla sayıda sosyal medya kullanmaktadır. Bu durum, öğretmenler arasında sosyal medya kullanımının oldukça yüksek olduğunu göstermektedir.

Ancak, yüksek oranda sosyal medya kullanımına karşın katılımcıların internet bankacılığı kullanımı, internetten alışveriş yapma ve e-vatandaşlık hizmetleri kullanma oranlarının %59-73 arasında değiştiği tespit edilmiştir. Zira katılımcılar arasında internet bankacılığı kullananların oranı %59’dur. Katılımcıların %36’sı internetten alışveriş yapmamakta ve

%27’si e-vatandaşlık hizmetlerini kullanmamaktadır. Dolayısıyla, öğretmenlerin internetten alışveriş ve hizmet almaya karşı daha mesafeli olduklarını söylemek mümkündür.

Ayrıca, katılımcı öğretmenlerin %95’i siber zorbalık kavramını duyduklarını ve buna maruz kaldıklarını ifade etmişlerdir. Bu sonuç Türkiye’de daha önce farklı kesimler üzerinde yapılmış olan çalışmaların tespitinden oldukça yüksektir. Nitekim Erdur vd. (2007) lise öğrencilerinin üçte birinin siber zorbalık yaşadığını belirtmiştir. Arıcak (2009), üniversite öğrencilerinde bu oranın %40 civarında olduğunu ifade etmiştir. Burnukara (2009), Yılmaz (2011), Baştürk vd. (2015) ve Temel (2015) ise yaptıkları çalışmalarda ortaokul ve lise öğrencileri arasında %10 civarında siber zorbalık mağduriyeti olduğunu bulgulamışlardır. Ancak, çalışmamız öğretmenler üzerinde olduğu için katılımcıları bunlardan farklıdır ve literatürde öğretmenlerin siber zorbalık düzeyleri ile ilgili bilgi yer almamaktadır.

Ayrıca; yaşadıkları siber zorbalık düzeyini, öğretmenlerin yaklaşık %60’ı orta düzeyde olarak tanımlamıştır. Ancak, katılımcıların yaklaşık %30’u yaşadığı olayı yüksek düzeyde tanımlamıştır. Dolayısıyla, öğretmenlerin internetten alışveriş ve hizmet almaya yönelik mesafeli olmalarını yaşadıkları bu olumsuz tecrübelere bağlamak mümkündür.

Katılımcıların maruz kaldıkları siber zorbalık davranışlarının neler olduğu ile ilgili olarak ise önemli tespitlerde bulunulmuştur. Buna göre; öğretmenler daha çok hakaret, kişisel bilgi ve resim benzeri bilgilerinin istekleri olmadan paylaşılması, cinsel taciz ve hesaplarının ele geçirilmesi davranışlarına maruz kalmışlardır. Her 5 katılımcıdan birinin hakarete maruz kalması önemli bir sonuç olarak tespit edilmiştir. Yine katılımcıların yaklaşık 15’i kişisel bilgilerinin izinsiz olarak paylaşılması, cinsel taciz ve hesaplarının ele geçirilmesi zorbalıklarına maruz kalmışlardır. Ayrıca katılımcıların yaklaşık %10’unun profil taklidi, dolandırıcılığa teşebbüs ve kredi kartı bilgilerinin çalınması ile karşı karşıya kalması siber zorbalığın yaygınlığı hakkında düşündürücü bilgiler sunmuştur.

Ayrıca, katılımcı öğretmenlerin yaklaşık %87’sinin siber zorbalık yaşamış bir insana şahit olmaları da siber zorbalığın yaygınlığının düşündürücü boyutlarda olduğu yargımızı desteklemiştir. Öğretmenlerin yaklaşık üçte biri etraflarında maddi zarara yol açan bir siber zorbalığa şahit olmuşlardır. Yine yaklaşık 5’te biri hesap ele geçirme ve cinsel taciz vakaları ile karşılaşmışlardır. Ayrıca, profil taklidi ve kişisel bilgilerin paylaşımı duyum

alınan diğer zorbalık olayları olmuştur. Dolayısıyla, siber zorbalık oldukça yaygın bir durumdur.

Siber zorbalığa uğrayan öğretmenlerin yarıdan fazlası kızgınlık ve üzüntü yaşamaktadırlar. Bu duyguları ise daha çok kendini kötü hissetme ve korku ile huzursuzluk takip etmektedir. Bunları yaşadığını ifade eden öğretmenlerin oranı üçte birden fazladır. Ayrıca, bunlar kadar olmasa da öğretmenlerin yaşadıkları diğer yaygın duygular kınama, güvensizlik ve şüphecilik içine düşme, kendini sorgulama ve utanma olmuştur.

Oldukça yaygın olduğu ve öğretmenleri derinden etkilediği tespit edilen siber zorbalık olayları karşısında öğretmenlerin önlem almayı düşünüp düşünmedikleri ve düşünüyorlarsa bunların neler olduğu ile ilgili olarak da önemli sonuçlara ulaşılmıştır. Buna göre; öncelikle öğretmenlerin yaklaşık %91’i siber zorbalığa karşı önlem almada bilgili olduğunu düşünmemekle birlikte ve tamamı önlem almaya çalışmaktadır. Önlem alma amacıyla yapılanlar ise daha çok hesapları daha güvenli hale getirmedir. Öğretmenlerin yaklaşık %60’ı bunu yaptığını ifade etmiştir. Bundan sonra en fazla yapılanlar ise kişisel bilgileri yayınlamama veya azaltma, internetten alışveriş yapmama ve hesap kapatmadır. Zira bunları yaptığını ifade edenlerin oranı yaklaşık %30-40 arasında değişmiştir. Ayrıca, sosyal medya kullanımı ve sanal alışverişi azaltma, seminer vb. katılma ve wifi ağlarına bağlanmama gibi önlemlere de başvurulduğu görülmüştür.

Ayrıca, yine siber zorbalığa önlem olarak öğretmenlerin %91’i şifrelerini değiştirmektedir. Yaklaşık %30’u ise bunu sık sık yapmaktadır. Ancak, yaklaşık olarak her üç öğretmenden birinin şifre değiştirmeyi seyrek olarak yapması önemli bir eksiklik olarak tespit edilmiştir. Bunun yanında yine öğretmenlerin internet güvenliği ile ilgili davranışlarını tespit etmek üzere sorulan alışveriş güvenliği ile ilgili olarak ise katılımcıların yaklaşık üçte ikisinin dikkat ederek alışveriş yaptığı, geriye kalan üçte birinin ise alışveriş yapmayı bırakarak önlem almayı seçtiği görülmüştür.

Son olarak, katılımcıların siber zorbalığın önlenmesi için yapılmasını önerdikleri yaptırımlar ise cezaların arttırılması ve eğitim verilmesi olmuştur. Öğretmenlerin yaklaşık %40’ı cezaların arttırılması ve eğitim verilmesi gerektiğini düşünmektedir. Ayrıca, her beş öğretmenden birisi teknik önlemler alınması veya bunların arttırılması gerektiğini, paylaşımlara dikkat edilmesini ve güvenli alışverişe önem verilmesini belirtmiştir. Buna ek olarak öğretmenlerin yaklaşık %77’si herhangi bir bilgilendirme faaliyetine katılmak istediğini ifade etmiştir. Daha da önemlisi katılmak isteyenlerin %70’i bunu kesinlikle

istediğini vurgulamıştır. Dolayısıyla, öğretmenler siber zorbalık konusuna büyük önem vermekte ve çeşitli yaptırımlar ve eğitim yoluyla mücadele edilmesini düşünmektedirler. Araştırma ile elde edilen sonuçları aşağıdaki gibi maddeleştirmek mümkündür:

1. Öğretmenlerin %95’i siber zorbalığa doğrudan maruz kalmış, %87’si ise etrafında böyle bir olayın yaşandığına şahit olmuştur. Dolayısıyla siber zorbalık öğretmenler için oldukça yaygın bir olgudur. Öğretmenler, mesleklerinin bir gereği olarak sürekli olarak öğrenciler ile muhatap olmakta bir yönüyle de hayatlarını öğrencilerin gözleri önünde onlarla birlikte yaşamaktadırlar. Aynı olguya öğrenciler perspektifinden bakıldığında da öğrenciler yaşamlarının büyük bir bölümünü okullarda geçirmekte ve öğretmenler ile muhatap olmaktadırlar. Dolayısıyla, öğretmen – öğrenci etkileşimi öğrencilerin yaşamlarında önemli bir yer tutmaktadır.

Diğer yandan öğrenciler bulundukları yaş itibarı ile teknolojiyi yakından takip eden ancak bir o kadar da tecrübesiz ve savunmasız bir yaşam döneminde yer almaktadırlar. Zira ergenliğe adım atılan ve hayatın yeni yeni tanınmaya başlandığı bir dönemde bulunan öğrenciler yetişkinler gibi düşünememekte ve çoğu zaman çevre vb. etkenlerden gelen olumsuz yönlendirmelere karşı koyamamaktadırlar. Dolayısıyla, öğretmenler siber zorbalığa çok kolay bir biçimde girişebilecek bir kitle ile birlikte çalışmakta ve onlarla herkesten fazla vakit geçirmektedirler.

Bu nedenle, öğretmenlerin toplumun pek çok kesiminden daha fazla siber zorbalığa maruz kalmaları olağan dışı bir durum değildir. Öğretmenler yapmış oldukları meslek ve muhatap oldukları kitle nedeniyle siber zorbalığa hedef olabilmekte ve bu konuda çaresiz kalabilmektedirler.

2. Siber zorbalık yaşayan öğretmenler daha çok hakaret, kişisel bilgi ve resimlerinin izinsiz olarak paylaşılması, cinsel taciz ve hesaplarının ele geçirilmesi davranışlarına maruz kalmışlardır.

3. Yaşadıkları zorbalık karşısında öğretmenler daha çok kızgınlık, üzüntü, kendini kötü hissetme, korku ve huzursuzluk yaşamaktadırlar. Ayrıca, kınama, güvensizlik, şüphecilik, kendini sorgulama ve utanma yaşanılan diğer duygulardır.

4. Öğretmenlerin tamamı siber zorbalığa karşı önlem almayı düşünmektedirler. Bunun için yapılanlar daha çok hesaplarını güvenli hale getirme, kişisel bilgilerini yayınlamama veya azaltma, internetten alışveriş yapmama ve hesap kapatmadır. 5. İnternet güvenliği ile ilgili olarak öğretmenlerin %91’i şifrelerini değiştirmektedir.

Ancak, yaklaşık 3 öğretmenden biri bunu seyrek aralıklarla yapmaktadır. Dolayısıyla bu durum bir eksiklik olarak dikkat çekmiştir.

6. Ayrıca, yine internet güvenliği ile ilgili olarak öğretmenlerin üçte birinin internetten alışveriş yapmadıkları, internet bankacılığı ve e-vatandaşlık hizmetlerini kullanmadıkları ortaya çıkmıştır. Bu durum internet hizmetlerinden gerektiği faydalanamama adına önemli bir eksiklik olarak dikkat çekmiştir.

7. Öğretmenler, siber zorbalığın önlenmesi için özellikle cezaların arttırılması ve eğitimler verilmesine önem vermektedirler.

8. Ayrıca, siber zorbalık ile ilgili olarak eğitim vb. faaliyetlere katılmayı istemektedirler.

5.2. Öneriler

Yapılan araştırma ve elde edilen sonuçlara bağlı olarak aşağıdaki önerilerde bulunmak mümkündür:

1. Siber zorbalığın önlenmesi ve yaygın bir olgu olmasının önüne geçilmesi için yetkili tüm devlet kurumları nezdinde çalışmalar yürütülmeli, mevcut çalışmalar arttırılmalıdır. Özellikle; İçişleri Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ve Adalet Bakanlığı bünyesinde önleme, bilgilendirme ve eğitim ile cezaları arttırıcı çalışmalar yapılmalıdır.

2. Sonuçlar içerisinde detaylı olarak belirtildiği üzere öğretmenler yapmış oldukları iş ve muhatap oldukları kitle nedeniyle siber zorbalığa toplumun pek çok kesiminden daha fazla hedef olabilmektedirler. Ancak, MEB’in bunu önleme ile ilgili somut bir çalışması bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu durumun önlenmesi ve yaşanan olayların bir daha yaşanmasının önüne geçilmesi için MEB tarafından somut çalışmalar yapılmalıdır.

3. Millî Eğitim Bakanlığı tarafından okul yöneticilerine, öğretmenlere, veli ve öğrencilere; siber zorbalık davranışları, zorbalığın neden ve sonuçları, siber zorbalıkla baş etme stratejileri konusunda bilgilendirici çalışmalar yapılmalıdır. 4. Alanda uzman kişiler tarafından mağdur ve zorbanın yaşadıklarının anlaşılabilmesi

için yaratıcı drama çalışmaları ile öğretmen ve öğrencilerin empati becerisi geliştirilmelidir.

5. Ders müfredatları ile siber zorbalık konuları ilişkilendirilmeli; özellikle iletişim araçlarının etkili ve etik değerlere uygun olarak kullanılması vurgulanmalıdır. 6. Okullarda başlatılacak projelerle toplumun siber zorbalık konusunda farkındalık

düzeyi artırılmalıdır.

7. Güçlü şifreler oluşturma ve sık değiştirmenin önemi ile ilgili olarak bilgilendirme faaliyetleri yürütülmelidir.

8. İnternetten alışveriş, internet bankacılığı ve e-vatandaşlık hizmetleri ile ilgili olarak bunların sağladığı kolaylıklar ve dikkat edilmesi gerekenler konusunda bilgilendirmeler yapılmalıdır.

Böylece teknolojinin sürekli olarak geliştiği ve hayatımız içerisinde önemli kolaylıklar sağlayarak vazgeçilmez hale geldiği günümüzde bu imkanlardan daha etkin bir biçimde faydalanılabilecek ancak beraberinde getirebileceği olumsuzlukların azaltılması sağlanacaktır.

Ayrıca, yapılan çalışma ile ilgili olarak benzer çalışma yapacak araştırmalara da çeşitli önerilerde bulunulacaktır:

1. Bu çalışmanın katılımcıları olan öğretmenler daha çok orta yaşlı ve kıdemli evli kadınlardan oluşmuştur. Sonraki çalışmalardan daha homojen bir katılımcı kitlesi üzerinde araştırma yapılması önerilmektedir.

2. Benzer çalışmalar farklı bölgelerde, okullarda ve daha çok sayıda öğretmenler ile birlikte tekrarlanmalıdır. Böylece elde edilen bu bilgiler teyit edilebilecek ve daha net bir tablonun ortaya çıkması sağlanabilecektir.

KAYNAKLAR

Aktan, E., ve Çakmak, V. (2015). Halkla ilişkiler öğrencilerinin sosyal medyadaki siber zorbalık duyarlılıklarını ölçmeye ilişkin bir araştırma. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 3(2), 159-176.

Arı, A. (Ed.) (2015). Araştırma yöntemlerine giriş. Konya: Eğitim.

Arıcak, O. T. (2011). Siber zorbalık: gençlerimizi bekleyen yeni tehlike. Kariyer Penceresi, 2(6), 10-12.

Arıcak, O. T., Kınay, H., ve Tanrıkulu, T. (2012). Siber zorbalık ölçeğinin ilk psikometrik bulguları. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, 9 (1), 101-114.

Ayas, T., ve Horzum, M. B. (2010). Sanal zorba/kurban ölçek geliştirme çalışması. Akademik Bakış Dergisi, 19, 1-17.

Aydın, H. (2015). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri, Konya: Eğitim.

Baki, A. ve Gökçek, T. (2012). Karma yöntem araştırmalarına genel bir bakış. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 11(42), 1-21.

Baştürk-Akça, E., Sayımer, Ş., ve Ergül, S. (2015). Ortaokul öğrencilerinin sosyal medya kullanımları ve siber zorbalık deneyimleri: Ankara örneği. Global Media Journal TR Edition, 5(10), 71-86.

Bayram N., Saylı M. (2011). Üniversite öğrencileri arasında siber zorbalık davranışı. Suç Önleme Sempozyumu, Bursa.

Bayram, N., ve Saylı, M. (2011). Üniversite öğrencileri arasında siber zorbalık davranışı. Suç Önleme Sempozyumu Bildiri Kitapçığı, s.143-152.

Besag, V. E. (1989). Bullies and victims in schools. USA: Open University.

Bridge, B. (2010). Zorbalık mobbing: bilinmeyen çeşitleri ve çözümleri. İstanbul: Beyaz Yayınları.

Burnukara, P. (2009). İlk ve orta ergenlikte geleneksel ve sanal akran zorbalığına ilişkin betimsel bir inceleme. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E., Akgün, Ö., Karadeniz, Ş., Demirel, F. (2013). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.

Campbell, M.A. (2005). Cyber bullying: an old problem in a new guise? Australian Journal of Guidance and Counselling, 15(1), 68-76.

Collins, K., McAleavy, G., ve Adamson, G. (2004). Bullying in schools: a northern ireland study, Educational Research, 46(1), 55-72.

Dikmen, M. (2015). Bilgisayar ve öğretim teknolojileri öğretmen adaylarının bilgisayar öz- yeterlik algıları ile siber zorbalık duyarlılıkları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Erden, İ. O. (2015). Lise öğrencilerinin siber zorbalık davranışlarına ilişkin okul

yöneticilerinin görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Erdur Baker, Ö., ve Kavşut, F. (2007). Akran zorbalığının yeni yüzü: siber zorbalık. Eğitim Araştırmaları, 27, 31-42.

Genç, G. ve Aksu, M.B. (2010). Genel lise öğrencilerinin zorba-kurban davranışlarının çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30(2),413- 448

Hinduja, S., ve Patchin, J. W. (2008). Cyberbullying: an exploratory analysis of factors related to offending and victimization. Deviant Behavior, 29(2), 129-156.

Hinduja, S., ve Patchin, J. W. (2015). Bullying beyond the schoolyard preventing and responding to cyber bullying. The United States of America: Corwin.

Hines, H. N. (2011). Traditional bullying and cyber-bullying: Are the impacts on self- concept the same?. Western Carolina University, North Carolina.

Internetlivestats (2017). http://www.internetlivestats.com/internet-users/ adresinden erişilmiştir.

İlhan Alper, S. (2008). İlköğretimde zorbalık. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

Juvonen, J., ve Gross, E. F. (2008). Extending the school grounds? Bullying experiences in cyberspace. Journal of School Health, 78(9), 496-505.

Karasar, N. (2003). Bilimsel araştırma yöntemi: kavramlar, ilkeler, teknikler. Ankara: Nobel.

Kınay, H. (2012). Lise öğrencilerinin siber zorbalık duyarlılığının riskli davranış, korumacı davranış, suça maruziyet ve tehlike algısı ile ilişkisi ve çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya.

Korkmaz, A. (2016). Siber zorbalık davranışları sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma durumlarının karşılaştırılması. TRT Akademi, 1(2), 620-639.

Kowalski, R. M., ve Limber, S. P. (2007). Electronic bullying among middle school students. Journal of Adolescent Health, 41, 22–30.

Levent, F., ve Taçgın, Z. (2017). Examining cyberbullying tendency and multidimensional perceived social support status of teacher candidates. TOJET: The Turkish Online Journal of Educational Technology, 16(1), 37-46.

Li, Q. (2008). A cross-cultural comparison of adolescents' experience related to cyberbullying. Educational Research, 50(3), 223-234.

McQuade, S. C.,Colt, J. P., ve Meyer, N. B. (2009). Cyber bullying: protecting kids and adults from online bullies. Conn: Praeger Publishers.

Mishna, F., Cook, C., Gadalla, T., Daciuk, J., ve Solomon, S. (2010). Cyber bullying behaviors among middle and high school students. American Journal of Orthopsychiatry, 80(3), 362-374.

Olweus, D. (1991). Bully/victim problems among school children: basic facts and effects of a school based intervention program. The Development and Treatment of Childhood Aggression, 17, 441-448.

Olweus, D. (1999). Bullying prevention program. boulder, co: center for the study and prevention of violence. Institute of Behavioral Science, University of Colorado at Boulder.

Ortega, R., Elipe, P., Mora-Merchan, J. A., Calmaestra, J., ve Vega, E. (2009). The emotional ımpact on victims of traditional bullying and cyberbullying. Zeitschrift fur Psychologie. Journal of Psychology, 217(4), 197–204.

Özdemir, M., ve Akar, F. (2011). Lise öğrencilerinin siber-zorbalığa ilişkin görüşlerinin bazı değişkenler bakımından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 17(4), 605-626.

Özer, G. (2016). Ortaokul öğrencilerinin siber zorbalık yaşama düzeyleri ile siber zorbalığın öğrenciler üzerindeki etkileri ve öğrencilerin siber zorbalıkla baş etme stratejileri. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Patchin, J. W. ve Hinduja, S. (2006). Bullies move beyond the school yard. Youth Violence and Juvenile Justice, 4(2), 148-169.

Peker, A. (2013). İnsani değerler yönelimli psiko-eğitim programının problemli internet kullanımı ve siber zorbalık üzerindeki etkisi. Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya.

Pişkin, M. (2002). Okul zorbalığı: tanımı, türleri, ilişkili olduğu faktörler ve alınabilecek önlemler. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 2(2), 531-562.

Raskauskas, J., ve Stoltz, A. D. (2007). Involvement in traditional and electronic bullying among adolescents. Developmental psychology, 43(3), 564.

Rémond, J., Kern, L., ve Romo, L. (2014). A cyberbullying study: analysis of cyberbullying, com or bidities and coping mechanisms.

Rigby, K. (2002). New Perspectives on bullying. London: Jessica Kingsley.

Rogers, V. (2010). Cyberbullying: Activities to Help Children and Teens To Stay Safe in A Texting, Twittering. Social Networking World, London: Jessica Kingsley.

Sakallı, H., ve Çiftci, S. (2016). Sınıf öğretmeni adaylarının dijital vatandaşlık düzeyleri ile siber zorbalık eğilimleri arasındaki ilişkinin incelenmesi: Adnan Menderes Üniversitesi örneği. Eğitim Teknolojisi Kuram ve Uygulama, 6(2), 100-128.

Selçuk, Z., Palancı, M., Kandemir, M., ve Dündar, H. (2014). Eğitim ve bilim dergisinde yayınlanan araştırmaların eğilimleri: İçerik analizi. Eğitim ve Bilim, 39(173). Serin, H. (2012). Ergenlerde siber zorbalık/siber mağduriyet yaşantıları ve bu davranışlara

ilişkin öğretmen ve eğitim yöneticilerinin görüşleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Sharp, S. ve Smith, P.K. (1994). Understanding Bullying. Tackling bullying in your school, 1-5.

Slonje, R. ve Smith, P. K. (2008). Cyberbullying: another main type of bullying. Scandinavian Journal of Psychology, 49, 147-154.

Smith, P. K., Y. Morita, J. Junger-Tas, D. Olweus, R. CatalanoveP. Slee (1999). The Nature of Scholl Bullying: A Cross National Perspective, London and New York: Routledge.

Sourander, A., Klomek, A. B., Ikonen, M., Lindroos, J., Luntamo, T., Koskelainen, M.,Ristkari, T., ve Helenius, H. (2010). Psychosocial risk factors associated with cyberbullying among adolescents: A population-based study. Archives of General Psychiatry, 67(7), 720-728.

Sönmezay, H. (2010). Lise Öğrencilerinde Zorbalığın İletişim Becerileri ve Algılanan Sosyal Destek ile İlişkisinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Statista (2017). https://www.statista.com/topics/1164/social-networks/ adresinden erişilmiştir.

Strom, P. S., ve Strom, R. D. (2006). Cyberbullying by adolescents: a preliminary assessment. The Educational Forum, 70(1), 21-36.

Tamer, N. (2014). Ergenlerin teknolojik zorbalık algıları ve buna yönelik teknolojik zorbalık farkındalığı eğitimi: pilot uygulama, Ankara.

Taştekin, E. (2016). Ergenlerin arkadaşlık ilişkileri ve benlik saygısı ile siber zorbalık ve siber mağduriyet arasındaki ilişkiler. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Temel, Y. (2015). Ortaöğretim öğrencilerinde siber zorbalık davranışları/mağduriyetleri ve

Belgede Ortaokullarda Görev Yapan Öğretmenlerin Siber Zorbalık Yaşama Düzeyleri ve Siber Zorbalıkla Başa Çıkma Stratejilerinin İncelenmesi (sayfa 61-77)