Doğalgaz

Enerji insan hayatının vazgeçilmez bir parçasıdır. Fosil yakıt ve birincil enerji kaynağı olan doğalgaz; renksiz, kokusuz ve hafif bir gaz çeĢidi olarak karĢımıza çıkmaktadır (Demir, 2019).

Bir hidrokarbon karıĢımı olan doğalgaz, fosil yakıtlar içinde en temiz ve en etkili olanıdır. Petrol ve kömürün enerji dönüĢümü sırasında oluĢturduğu çevre kirliliğine doğalgaz enerjinde rastlanmaz. Doğalgaz genellikle ısınma ve elektrik alanlarında kullanılmaktadır ve özellikle elektrik üretimi için daha düĢük yatırım maliyetine sahiptir (Akça, 2014).

Doğalgaz zamanla önem kazanan bir enerji kaynağıdır. Eski dönemlerde petrol ve kömür araması yapan araĢtırmacılar petrol kaynaklarına yakın alanlarda doğalgaz rezervini bulmuĢlardır. Fakat o dönemde doğalgaz kullanım alanları bilinmediğinden pazarlama noktasında sorun oluĢacağı düĢüncesiyle üzerinde durulan bir enerji kaynağı olmamıĢtır. Bu sebeple uzun yıllar doğalgaz üretim çalıĢmaları yapılmamıĢtır (Tümertekin ve Özgüç, 2007‟dan aktaran Akpınar ve BaĢıbüyük, 2011: 122). YaĢanan petrol krizi sonrasında doğalgaz önem kazanmaya baĢlamıĢ ve doğalgaz kullanımı yaygınlaĢmıĢtır (Erkan, 2014: 90).

Doğalgaz enerji kaynağının diğer fosil yakıtlara göre en olumsuz yanı depolama güçlüğüdür. Çıkarıldığı gibi kullanıma hazır hale getirilmesi gerekmektedir (Sunu, 2003). Çünkü saklama veya depolama iĢlemleri için ayrı bir maliyet unsuru oluĢturmaktadır (Dokuzlar, 2006‟dan aktaran Akpınar ve BaĢıbüyük, 2011: 122). BaĢka bir maliyet unsuru ise doğalgaz taĢımacılığında görülmektedir. Kaynak olan ülke ile ithal etmek isteyen ülke arasında bir boru hattı oluĢturulmakta ve bu yolla ülkenin enerji talebine karĢılık verilmektedir. Fakat oluĢturulan boru hattı maliyet unsuru oluĢturmaktadır. Bu gün doğalgaz enerji kaynağı dünya üzerinde ekonomik anlamda önemli bir ticari kaynak haline gelmiĢ olup, doğalgaz rezervine sahip ülkeler bu bağlamda avantajlar elde etmiĢtir (Akpınar ve BaĢıbüyük, 2011: 133).

Tablo 4.3. Ülkelere Göre Doğalgaz Rezerv–Tüketim–Üretim Miktarları (2015) Sıralama Ülkeler Rezerv Miktarı (trilyon m3) Tüketim Miktarı (milyar m3) Üretim Miktarı (milyar m3) 1 Rusya 35,0 408,7 584,4 2 Ġran 31,6 184,0 183,5 3 Katar 25,1 42,5 175,0 4 Türkmenistan 19,5 25,4 65,9 5 ABD 8,3 743,6 740,3 6 Suudi Arabistan 8,0 99,2 99,2 7 Venezüella 6,3 37,0 36,1

8 BirleĢik Arap Emirlikleri 5,9 71,5 58,7

Kaynak: BP Ġstatistikleri, 2019

Diğer enerji kaynaklarında olduğu gibi doğalgaz enerji kaynağı da dünya üzerinde eĢit dağılmamıĢtır. Tabloya bakıldığında Rusya (35 trilyon m3_{) ve Ġran (31,6 trilyon}

m3)‟ın rezerv miktarı oldukça fazladır. Bu iki ülke doğalgaz sektörünün üretici ülkeleri olarak tabloda yer alan diğer ülkelere kıyasla öne çıkmaktadırlar.

Doğalgaz rezervlerinin depolama ve taĢıma maliyetlerinden dolayı genellikle üretildikten kısa bir süre sonra tüketilmesi gerekmektedir (Bayraç, 2018: 15-16). Bu sebeple doğalgaz yıllık üretim-tüketim miktarları arasında büyük bir fark görülmemektedir (BP Ġstatistikleri, 2019).

Tabloya bakıldığında üzerinde durulması gereken konulardan birisi, üretim ve tüketim sıralaması arasında oluĢan büyük farklılıklardır. BP istatistiklerine göre Rusya, Katar, Türkmenistan tüketimlerinden daha fazlasını üretmektedirler. Rezerv miktarı sıralamasında ilk sırada Rusya olmasına rağmen üretim ve tüketim miktarları sıralamasında ABD ilk sırada yer almaktadır.

Grafik 4.4. Doğalgaz Rezervleri (Trilyon m3)

Kaynak: BP Ġstatistikleri, 2019

BP istatistiklerine göre, bölgesel düzeyde doğalgaz rezervinde en büyük pay Orta Asya‟ya aittir. Orta Asya, 2010 ve 2015 yılında 7,7 trilyon m3

rezerve sahiptir. BDT ülkeleri (Azerbaycan, Kazakistan, Rusya, Türkmenistan, Ukrayna, Özbekistan, Sovyetler Birliği üyeleri ve diğer bağımsız ülkeler) Orta Asya‟dan sonra en büyük paya sahiptir. Bu ülkeler 2010 yılında 4,9 trilyon m3 rezerv miktarını 2015 yılında 5,8 trilyon m3 düzeyine çıkartmıĢtır. Doğalgaz rezervinde en düĢük pay ise Avrupa‟ya aittir. 2010 yılında 0,5 trilyon m3 rezerv miktarı, 2015 yılına gelindiğinde 0,4 trilyon m3 düzeyine düĢmüĢtür.

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kuzey Amerika 1,0 1,1 1,1 1,1 1,2 1,1

Güney ve Orta Amerika 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

Avrupa 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 BDT Ülkeleri 4,9 5,8 5,7 5,8 5,8 5,8 Orta Asya 7,7 7,8 7,7 7,8 7,8 7,7 Afrika 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 Asya Pasifik 1,5 1,5 1,5 1,6 1,6 1,6 - 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0

Grafik 4.5. Doğalgaz Fiyatları (2000 - 2015)

Kaynak: BP Ġstatistikleri, 2019

Doğalgaz enerjisi dünya üzerinde önemli bir enerji kaynağı olduğu için fiyatlarında meydana gelen değiĢmelerde ülkeler için önem arz etmektedir. Ayrıca doğalgaz rezervlerine, petrol rezervinin çıkarıldığı yerlerde rastlanması gerekçesiyle petrol fiyatlarında meydana gelen değiĢimlerden doğalgaz piyasası ve fiyatları da etkilenmektedir. Dolayısıyla 1970 yaĢanan petrol krizi ile yaĢanan petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar doğalgaz fiyatlarını da etkilemiĢtir. Petrol krizi ile aĢırı yükselen petrol fiyatları paralelinde doğalgaz fiyatları 2008 küresel ekonomik krizine kadar artıĢ göstermiĢtir. Krizin etkisiyle doğalgaz fiyatları 2008 yılında en yüksek seviyesine ulaĢmıĢ fakat kriz sonrasında 2009 yılında sert bir düĢüĢ yaĢamıĢtır. Doğalgaz fiyatları çerçevesinde küresel anlamda üç fiyat dikkate alınmaktadır. Alman ithalat fiyatı ve Japon LNG fiyatı petrol endeksli fiyat olduklarından dolayı birbirine paralel olarak istikrarlı bir seyre sahiptirler. Bir diğer fiyat çeĢidi ise Avrupa fiyatlı olan Henry Hub fiyatlarıdır. Özellikle ABD piyasalarında doğalgaz üretim fazlalılığından dolayı Alman ve Japon fiyatlarına göre fiyatlar daha düĢük bir seyir izlemektedir (TPAO, 2015).

Doğalgaz fiyatlarının tedarikçi ülke tarafından yüksek veya düĢük tutulmasında etkili olan faktörlerden biri de taĢımadır. Bilindiği üzere doğalgaz rezervlerinin olumsuz tarafı olan depolama güçlüğü sonucunda bulunan kaynakların çıkarıldığı gibi

0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 2000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015 Japan LNG Ortalama Alman ithalat fiyatı Henry Hub

tüketilmesi gerekmektedir. Ayrıca doğalgaz yeraltında gaz halde bulunduğundan dolayı ihracatında boru hatları veya tankerler kullanılmaktadır. Tanker taĢımacılığı çok tercih edilmemektedir. Çünkü boru hattı taĢımacılığına göre daha fazla maliyet gerektiren bir taĢıma yöntemidir. Ancak yine de geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ekonomilerin doğalgaz ihtiyaçları boru hatlarıyla yapılan taĢımacılıkta yaĢanan bazı sorunlara yol açmaktadır. Örneğin boru hatta projelerinin ülkeler arasında bir anlaĢmaya dayanması veya tamamlanma aĢamasında olan projelerin ülkelerin anlaĢmazlıkları sonucunda yarıda bırakılması gibi sorunlar tanker taĢımacılığının önemini arttırmaktadır. Doğalgaz taĢımacılığında önemli yeri olan boru hattı taĢımacılığı, kurulum aĢamasında yüksek maliyet gerektirmektedir. Genellikle denize kıyısı olmayan ülkeler için boru hattı taĢımacılığı kullanılmaktadır (Kantörün, 2010: 90).

Boru hattı taĢımacılığı iki ülke arasında uzun vadede anlaĢma sağlamaktadır. Bu anlaĢma ile sadece doğalgaz boru hatları değil baĢka alanlarda da anlaĢma sağlamıĢ olur. Ayrıca alıcı ve satıcı ülkeler dıĢında boru hattının inĢası, doğalgazın çıkarılması, taĢınması ve finansman sağlanması gibi konularda çok çeĢitli firma ve kuruluĢların devreye girmesi olayın Ģeklini değiĢtirmektedir. Bu nedenle, boru hatları konusu sıradan bir ekonomik yatırım olmaktan çıkmakta, politik ve stratejik bir nitelik kazanmaktadır (Akpınar, 2005).

Günümüzde özellikle geliĢmekte olan ülkelerin doğalgaz ihtiyacının karĢılanması için önemli yatırımlar yapılması gerekmektedir. Ġran, Katar, Türkmenistan, Venezüella ve Çin geliĢmekte olan ülke olarak dünya doğalgaz rezervleri bakımından zengin ülkelerdir (BP Ġstatistikleri, 2019). Bu ülkeler konumlarından dolayı oluĢan avantaj ile doğalgaz rezervine sahip olmayan ülkeler üzerinde üstünlük ve siyasi pazarlık oluĢturabilmektedir (Bayraç, 2018: 13).