Doğal monopoller, tekel piyasa yapısının özel bir durumunu oluşturmaktadır. Bazı üretim dallarında mal ve hizmet üretimi ölçeğe göre artan verim şartının geçerli
olması piyasada birden fazla firmanın faaliyet göstermesini dezavantajlı hale getirir. Dolayısıyla sektörde faaliyet gösteren tek firma kalır ve bu firma doğal monopol konumunda olur.
Klasik yaklaşıma göre, doğal monopoller, ölçek ekonomilerinin varlığı nedeniyle toplam piyasa talebini sadece bir firmanın iki ya da daha fazla firmadan daha düşük maliyetle karşılayabildiği piyasalar olarak tanımlanmakta (Sharkey, 1982: 73), kısacası doğal monopoller daha çok ölçek ekonomilerinin(economies of scale) ve alan (kapsam) ekonomilerinin (economies of scope) varlığına bağlanmaktadırlar.
Ölçek ekonomileri, çıktı miktarı arttıkça ortalama maliyetin düşmesi anlamına gelir. Dolayısıyla ölçek ekonomilerinin varlığı durumunda birden fazla firma yerine tek bir firma üretimi daha düşük maliyetle karşılayabiliyorsa bu durumda doğal tekeller oluşur.
Bir ürün çeşidinden fazla ürün çeşidi üretilmesi durumunda ise doğal monopol ölçek ekonomilerinden değil, alan ekonomilerinden kaynaklanır. Çok çeşitli malın olması durumunda edinilen teçhizat veya ortak olanaklar üretimin birlikte, ayrı ayrı yapılmasındansa, daha ucuza yapılmasına sebep olmaktadır (Train, 1997: 8). Kısacası birden fazla çeşit mal tek bir firma tarafından daha ucuza üretiliyorsa bu durumda alan ekonomileri ortaya çıkmaktadır.
Kenneth Train’e göre ölçek ekonomileri ve alan ekonomileri her durumda beraber ortaya çıkmayabilir. Örneğin A ve B iki malı I ve II firmaları üretiyor olsun. Söz konusu iki firma arasında pek çok çıktı birleşimi oluşturulabilir. Firma I bütün A malını ve firma II bütün B malını üretebilir. Veya her firma iki malı da yarı yarıya üretebilir. Burada alan ekonomileri ortaya çıkıyorsa maliyet etkindir denebilir ancak her mal için miktar ikiye bölündüğü için ölçek ekonomileri ortadan kalkabilir. Ya da bir firma 1/3 A malı, 2/3 B malı üretirken, diğeri 2/3 A malı, 1/3 B malı üretebilir. Ancak mutlak maliyet avantajı (subadditivity) sadece bir firma A malının veya B malının tamamı üretiyorsa söz konusu olur. Bu sebeple mutlak maliyet avantajı için
hem ölçek hem alan ekonomilerinin birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir (Train, 1997: 11).
Doğal monopoller marjinal maliyet, marjinal hasılat eşitliğini sağlayarak karı maksimize etme amacı taşımaktadırlar. Toplam sabit maliyetler yüksek miktarda çıktıya bölüştürülürken ortalama toplam maliyetin düşmesi sağlanmaktadır (Fung ve Diğerleri, 2008).
Modern yaklaşım W. J. Baumol’ün doğal monopol tanımını benimsemektedir. Baumol doğal monopolü mutlak maliyet avantajı (subadditivity of cost function) ve sürdürülebilirlik (sustainability) kavramlarıyla açıklamıştır. Bir endüstride tek bir firma tüm piyasa talebini birden fazla firmanın sağlayabileceğinden daha düşük maliyetle sağlayabiliyorsa yani bütünün maliyeti bölümlerin maliyetinden daha düşükse bu piyasada mutlak maliyet avantajının varlığından söz edilebilir. Baumol’ün sürdürülebilirlik kavramına göre ise doğal monopol şartlarının söz konusu olması durumunda başka firmaların piyasaya girmesi veya diğer rakip firmaların piyasada kalmaları avantajlarına olmamaktadır (Baoumol, 1977: 810).
Şekil (1.1)’de doğal monopol piyasasının işleyişi talep, marjinal maliyet, ortalama maliyet ve uzun dönem ortalama maliyet eğrileri yardımıyla gösterilmektedir.
Şekil 1.1. Doğal Monopol
Kaynak: Depoorter, 1999: 500.
Şekilde MC marjinal maliyet eğrisini, AC ortalama maliyet eğrisini, LRAC uzun dönem ortalama maliyet eğrisini ve D ise topam talep eğrisini göstermekte, dikey eksende P ile gösterilen fiyat, yatay eksende ise Q ile gösterilen üretim miktarı yer almaktadır. Şekle göre piyasa yapısı toplam talebi tek bir firmaya, iki veya daha fazla firmaya nazaran, daha düşük maliyetle karşılama olanağı vermiştir. Piyasada dört firmanın faaliyet gösterdiği düşünülürse her firma marjinal hasılatını marjinal maliyete eşitlediği en uygun noktada üretim yapacaktır. Her firma 1000 br. mal üretecek toplam piyasa talep eğrisine göre denge b, fiyat Px noktasında gerçekleşecektir. Oysa tek firma durumunda firma 4000 br. Üretimi yalnız gerçekleştirecek maliyetler a noktasında dengeye gelecektir. Yani bir firma yerine dört firmanın üretim yapması üretim miktarını değiştirmeyecek ancak maliyetleri yükseltecektir.
Kenneth Train, Optimal Regulation, The Economic Theory of Natural Monopoly kitabında doğal monopol, doğal düopol ve rekabet piyasalarında ortalama maliyet talep ilişkisini incelemiştir. Şekil (1.2)’de sırasıyla ölçeğe göre artan getiri durumu, ölçeğe göre azalan getiri durumu, doğal düopol ve rekabet piyasası durumu gösterilmektedir.
Şekil 1.2. Ortalama Maliyet Talep Đlişkisi
Kaynak: Train, 1997: 7.
Şekil (1.2)’de (a) grafiğinde klasik durum gösterilmektedir. Tek firma her zaman daha düşük ortalama maliyetle üretilmektedir.
Grafik (b)’de Q0 noktasına kadar ölçeğe göre artan getiri, Q0 noktasından
sonra ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur. Tek firma Q1 kadar çıktıyı AC1
maliyetle üretmektedir. Đki firma durumunda ise maliyet AC2’ye çıkmaktadır. Đki
firma piyasayı eşit olmayan bir şekilde bölerlerse ortalama maliyetleri farklılık göstermektedir ancak toplam maliyet tek firma durumuna göre mutlaka fazla olmaktadır.
Talebe bağlı olarak çıktı miktarının daha düşük olduğu durumlarda ise monopol şartları oluşmamaktadır. Grafik (c)’de gösterildiği gibi iki firma Q2 çıktısını
AC2 noktası kadar ortalama maliyetle (AC2’nin orta noktası kadar) üretir. Ancak tek
Rekabetçi piyasa ise ölçek ekonomilerinin tamamen ortadan kalktığı çıktı miktarlarında oluşmaktadır. Minimum maliyet ancak çok sayıda firmanın üretime katılmasıyla mümkün olmaktadır.
Doğal monopol özelliği gösteren piyasalar daha önce açıklandığı gibi serbest piyasa özelliklerinin aksamasına sebep olmaktadır. Doğal monopol koşullarının yarattığı piyasa aksaklıkları olarak nitelendirilen olumsuzluklar çeşitli önlemlerle giderilmeye çalışılmaktadır.
1.5. DOĞAL MONOPOLLERDEKĐ AKSAKLIKLARA ÇÖZÜM