1. KAYNAKLARI
1.1. Dilbilimi İle İlgili Kaynaklar
Kitâbu’l-‘Ayn542
: el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî el-Basrî (ö. 175/796)543. İbn ‘Atiyye eserinde el-Halîl b. Ahmed’den bazen kitabının ismini zikrederek544
لاق(
ينعلا في ليللخا
)
şeklinde, çoğunlukla da kitabın ismini zikretmeyerek545)ليللخا لاق(
şeklinde nakilde bulunur. Tesbitlerimize göre İbn ‘Atiyye toplamda doksandan fazla yerde el- Halîl b. Ahmed’den nakilde bulunmuştur546.
el-Kitâb: Sîbeveyh, İmâmu’n-nuhât ‘Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî
(ö. 180/796)547. İbn ‘Atiyye eserinde genellikle Sîbeveyh’in ismini zikrederek, çok az
yerde ise kitabının ismini vererek548
görüş nakletmiştir549.
Me‘âni’l-Kur'ân: Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. el-
Mansûr ed-Deylemî el-Ferrâ (ö. 207/822)550. “Emîru’l-Mu’minîn fi’n-nahv” diye anılan
el-Ferrâ’nın Me‘âni’l-Kur'ân’ı İbn ‘Atiyye’nin en önemli kaynakları arasında yer almaktadır. Bazen onun görüşünü Basralılar ile Kûfelileri karşılaştırırken vermekte ve onu desteklemekte551, bazen de onun görüşlerine muhalefet etmektedir552. Çünkü İbn ‘Atiyye eserinde genellikle Basra ekolüne bağlı kalmaktadır553
.
542 el-Halîl b. Ahmed bu kitabını harflerin mahreçlerini esas alarak, hurûfu halkiyye (boğaz harflerin) den başlayarak tertip etmiştir. Bu sebeple eserini boğaz harflerinden ع harfine nisbetle Kitâbu’l-‘Ayn diye isimlendirmiştir. Bkz. Kâtip Çelebi, a.g.e., II, 1443; Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Halîl b. Ahmed” mad., DİA, İstanbul 1997, XV, 309.
543
ez-Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, VII, 429-430. 544 İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, II, 532. 545 A.g.e., I, 133.
546
Kaynaklar bölümünde verdiğimiz sayısal veriler için el-Mektebetu’ş-şâmile adlı interaktif kitap programından yararlanılmıştır.
547 ez-Ziriklî, a.g.e., V, 81.
548 İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 415. 549 A.g.e., I, 371.
550
ez-Ziriklî, a.g.e., VIII, 146.
551 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 485-III, 214. 552 A.g.e., I, 543, IV, 302.
61
Kitâbu’l-Lügât: Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. el-
Mansûr ed-Deylemî el-Ferrâ (ö. 207/822). İbn ‘Atiyye el-Ferrâ’nın bu eserinden
Me‘âni’l-Kur'ân’ına kıyasla daha az yararlanmıştır554
.
Mecâzu’l-Kur'ân: Ebû ‘Ubeyde Ma‘mer b. Musennâ et-Teymî el-Basrî
en-Nahvî (ö. 209/824)555. İbn ‘Atiyye tefsîrinde yüzden fazla yerde Ebû ‘Ubeyde’nin görüşlerine yer vermektedir. Onun bazı görüşlerinde hatalı olduğunu açıkça ifade etmiş556, bazı görüşlerinde ise ondan sadece görüş nakletmekle yetinmiş, herhangi bir
değerlendirme yapmamıştır557
.
İslâhu’l-mantık: Ebû Yûsuf Yakûb b. İshâk es-Sikkît (ö. 244/858)558
. İbn ‘Atiyye es-Sikkît’ten bu eserinin ismini de zikrederek
)حلصلاا في بوقعي لاق(
şeklinde görüş nakletmiştir559.
el-Muktedab: Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd el-Müberred (ö.
286/899)560. İbn ‘Atiyye el-Muharraru'l-vecîz’in pek çok yerinde bu eserden nakilde bulunmuştur561.
Me‘âni’l-Kur'ân ve i‘râbuhu: Ebû İshâk İbrâhim b. Sehl ez-Zeccâc en-
Nahvî (ö. 311/923)562
. İbn ‘Atiyye eserinde üç yüzden fazla yerde ez-Zeccâc’tan nakilde bulunmuştur. Bunlardan bir kısmında ez-Zeccâc’ın görüşlerini
)أطَ اذه
(
diyerek reddetmiş563, bir kısmında ise ez-Zeccâc’ın görüşlerine katılmıştır564.554
Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, V, 281. 555 İbn Hallikân, a.g.e., V, 235-236.
556 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 290. 557 Örnek için bkz. a.g.e., III, 474.
558
En önemli eserleri el-Elfâz, İslâhu’l-mantık, Me‘âni’ş-ş‘ir ve el-Kalb ve’l-ibdâl olan İbn Sikkît, Arap dili âlimi ve ediptir. Hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbn Hallikân, a.g.e., VI, 395-396; Karaarslan, Nasuhi Ünal, “İbnü’s-Sikkît” mad., DİA, İstanbul 2000, XXI, 211.
559
Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, III, 167. 560
En önemli eserleri el-Kâmil, el-Muktedab, el-Muzekker ve’l-Muennes olan el-Müberred, Arap dili ve edebiyâtı âlimidir. Hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., VII, 144; Durmuş, İsmail, “Müberred” mad., DİA, İstanbul 2006, XXXI, 432.
561 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 241-III, 194. 562
En önemli eserleri arasında Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuhu, ,el-İştikâk, el-Emâlî olan ez-Zeccâc hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., I, 40; İbn Hallikân, a.g.e., I, 49.
563 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, III, 120. 564 Örnek için bkz. a.g.e., I, 408.
62
el-Envâ: Ebû İshâk İbrâhim b. Sehl ez-Zeccâc en-Nahvî (ö. 311/923).
İbn ‘Atiyye eserinde ez-Zeccâc’ın bu kitabından Me‘âni’l-Kur'ân’ına göre daha az istifade etmiştir565
.
en-Nevâdir: Ebû İshâk İbrâhim b. Sehl ez-Zeccâc en-Nahvî (ö.
311/923). İbn ‘Atiyye eserinde ez-Zeccâc’ın bu eserinden ise
)هرداون في يجاجزلا ىكح(
diyerek görüş nakletmiştir566.
el-Usûl fî’n-nahv: Ebû Bekr Muhammed b. Sehl b. es-Serrâc en-Nahvî
(ö. 316/928)567. İbn ‘Atiyye eserinde es-Serrâc en-Nahvî’nin bu kitabından nakillerde
bulunmuş ve genellikle onun görüşlerine katılmıştır568
.
İ‘râbu’l-Kur'ân: Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâil en-Nahhâs
(ö. 338/949)569. İbn ‘Atiyye eserinin değişik yerlerinde en-Nahhâs’ın bu eserinden
yararlanmıştır570
.
Me‘âni’l-Kur'ân: Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâil en-
Nahhâs (ö. 338/949). İbn ‘Atiyye eserinin değişik yerlerinde en-Nahhâs’ın bu eserinden de nakillerde bulunmuştur571
.
el-İgfâl: Ebû Alî el-Hasan b. Ahmed b. Abdilğaffâr el-Fârisî en-Nahvî
(ö. 377/987)572. İbn ‘Atiyye, Ebû Alî el-Fârisî’den bazen bu eserin adını
في يلع وبأ لاق(
لافغلإا
)
şeklinde zikrederek nakilde bulunmuş573 bazen de sadece)يلع وبأ لاق(
diyerek onun bu kitabından görüş nakletmiştir574.565 Örnek için bkz. a.g.e., V, 487. 566
Örnek için bkz. a.g.e., I, 398.
567 En önemli eserleri arasında Kitâbu’l-‘Usûl, Kitâbu’l-İştikâk, Kitâbu İhticâci’l-kurrâ, Kitâbu’l-Hecâ olan es-Serrâc en-Nahvî hakkında daha geniş bilgi için bkz. el-Hamevî, Mu‘cemu’l- ‘udebâ irşâdu’l-erib ilâ ma’rifeti’l-edîb, IV, 2534-2536.
568
Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 77.
569 Nahiv, edebiyat ve şiir alanında geniş ilim sahibi olan Ebû Ca‘fer en-Nahhâs hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbn Hallikân, a.g.e., I, 99-100.
570 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, II, 3, III, 68. 571
Örnek için bkz. a.g.e., II, 296.
572 İbnu’l-Enbârî, a.g.e., s. 232; Kâtip Çelebi, a.g.e., I, 131. 573 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 465, 540. 574 Örnek için bkz. a.g.e., I, 465.
63
el-Bagdâdiyyât: Ebû Alî el-Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Fârisî en-
Nahvî (ö. 377/987). İbn ‘Atiyye el-Fârisî’nin bu eserinden el-İgfâl’ine kıyasla daha az istifade etmiştir575
.
el-Halebiyyât: Ebû Alî el-Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Fârisî en-
Nahvî (ö. 377/987). İbn ‘Atiyye el-Fârisî’nin bu eserinden de el-İgfâl’ine kıyasla daha az görüş nakletmiştir576
.
el-Mücmel fî’l-luga: Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-
Kazvînî er-Râzî (ö. 395/1004)577. İbn ‘Atiyye, Ahmed b. Fâris’den bu eserinin adını
zikrederek
)سراف نبلا لملمجا في(
şeklinde nakilde bulunmuştur578. el-Muhassas: Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâil ed-Darîr el-Ma‘rûf İbn Sîde (ö.
458/1065)579. İbn ‘Atiyye, İbn Sîde’nin bu eserinden bazen kelimelerin kökleri ile ilgili580, bazen de anlamları ile ilgili581 görüşler nakletmiştir582.
Müşkilu i‘râbi’l-Kur'ân: Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed b.
el-Endelusî el-Kaysî (ö. 437/1045)583. İbn ‘Atiyye Mekkî’nin bu eserinden tefsîrinin değişik yerlerinde yararlanmıştır584
.
el-Kitâb fi’l-ef‘âl: Bekr b. Muhammed b. ‘Adiy b. Habîb Ebû Osmân el-
Mâzinî en-Nahvî (ö. 249/863)585. İbn Atiyye el-Mâzinî’nin bu eserinden tefsîrinin
değişik yerlerinde görüş nakletmiştir586
.
575 Örnek için bkz. a.g.e., III, 254. 576
Örnek için bkz. a.g.e., I, 182, III, 464.
577 Arap dili ve edebiyatının önde gelen imamlarından olan el-Kazvînî hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., I, 193; es-Suyûtî, Tabakâtu’l-müfessirîn, s. 26.
578 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 266. 579
Arap dili ve edebiyatında imam kabul edilen İbn Sîde hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., IV, 263-264; Tüccar, a.g.mad.
580 Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 408. 581
Örnek için bkz. a.g.e., I, 292. 582
Örnek için bkz. a.g.e., II, 152, III, 106.
583 Döneminin tefsîr ve Arap dilinin önde gelen âlimlerinden olan Mekkî hakkında daha geniş bilgi için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., VII, 286; Altıkulaç, Tayyar, “Mekkî b. Ebî Tâlib” mad., DİA, Ankara 2003, XXVIII, 575.
584
Örnek için bkz. İbn ‘Atiyye, el-Muharraru’l-vecîz, I, 358, II, 297,374, 486.
585 Döneminin Basralı Nahiv imamlarının önde gelen âlimlerinden olan el-Mâzinî hakkında daha geniş
bilgi için bkz. el-Kıftî, a.g.e., I, 281; ez-Ziriklî, a.g.e., II, 69.
64
el-Garîbu’l-musannef: Ebû ‘Ubeyd Kâsım b. Sellâm el-Herevî el-Ezdî
(ö. 224/838)587. İbn ‘Atiyye el-Mâzinî’nin bu eserinden tefsîrinin değişik yerlerinde
istifade etmiştir588
.