DİYARBAKIR ZİYA GÖKALP KÜTÜPHANESİ’NDEKİ ORTAÇAĞ İSLAM CİLTLERİNDEN BAZI ÖRNEKLER

Katalog Numarası : 1 Demirbaş Numarası : 1311

Çizim No : 1,2

Fotoğraf Numarası : 16, 17, 18

Eserin Adı : Sahîhu'l-Müslim

Yazarın Adı : Ebû'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî (204-261/820-875)

Müstensih : Abdulhak b. Muhammed ibn. Fazıl Sadi

Konusu : Hadis

Tarihi (İstinsah) : 10 Cemaziye’l-ahir 558/16 Mayıs 1163

Eserin Ebadı :270x 180-180x110 mm.

Dili : Arapça

Yazı Türü : Nesih

Malzeme ve Rengi : Deri, Sahtiyan/Kahverengi

Sayfa sayısı : 259

Satır sayısı : 19

Tanım : Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el- Kuşeyrî (ö. 261/875)el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ adlı eseriyle tanınmaktadır154

. Eserin, II. cildin 5. cüzü yazılmıştır.

Metindeki yazı karakteri nesih olup, mürekkebi lal ve siyah olmak üzere iki renk kullanılmıştır. İlk sayfada kütüphane mührü yer almaktadır. Her iki kapak da aynı karakterde olup, ölçüleri 270x180 mm’dir. Mıklebi farklı bir desendedir. Merkezde 2 cm yarıçapında, şemseyi oluşturan daire içinde, zencirek demiri ile yapılmış birbirini kesen on köşeli yıldız görülmektedir. On köşeli yıldızın içi kare formda şekiller yerleştirilerek, etrafı nokta demiriyle doldurulmuştur. On köşeli yıldızın uç kısımlarına da ongen form çizilmiştir. Yıldızın iç kısmı ve dairenin kestiği noktaların her biri nokta demiriyle doldurulmuştur. Daire, etrafı on altı adet 1 cm ebadında dilimli yarım daireden oluşan, iç kısmı zencerek çivileriyle geometrik

desen ve nokta demiriyle süslenmiştir. Bu dilimli şemseye, dikey ekseninde alt ve üst kısmına salbekle eklenerek beyzi forma dönüşmüştür. Salbeğin ucu ise tepelik motifi ile süslenmiştir.

Kapağın etrafına iki sıra cetvel çekilmiştir. Köşeleri dilimli köşebent formu oluşturularak iki sıra daha cetvel çekilmiştir. İçlerine ‘X’ şeklinde küçük kalıplarla desen verilerek, etrafı nokta demiriyle doldurulmuştur. Zencerek kısmı ‘X’ şeklindeki desen ile tamamlanmıştır. Tekrar iki sıra ince cetvel çekilerek oluşturulan kenar suyunun arasına, paftalar aralıksız bir şekilde yapılmış tır. Alt ve üst kısmına ise minik rumiler konulmuştur. Her iki iç kapak desenine dilimli paftalar yatay eksende olup, içlerine tepelik motifleri yerleştirilmiştir.

Mıklepteki desenin ön ve arka kapaktaki desenlerle farklı olması, onun bu esere ait olmadığını göstermektedir. Herhangi bir kapağı keserek mıklep yapıldığı anlaşılmaktadır. Desenin ortada olmadığı ve mıklebin kenarları kesildiği görülmektedir. Miklep, merkezine geometrik geçmeler yapılmış olup ortasında mücellit imzası bulunmaktadır. Bugüne kadar yapılan tespitlerde adına rastlanmayan ve ilk defa bu çalışma ile tespit edilmiş bir durum vardır. Mühürdeki mücellit ismi okunamadı. Mıklebin iç tezyinatı bitkisel motiflerle süslenmiştir.

Bugünkü Durumu: Eserin ön, arka kapağı ve mıklebi sağlam durumdadır. Cildin tahribatları baş ve etek kısmındaki eksikliklerdir. Kapaktaki desenlerin yüzeyi lekeli fakat bezemeler bellidir. Kabaca bir onarım görmüştür. Eserde tozlanma ve delikler vardır.

Metin kısmında, sırt dikişleri tahrip olduğundan dolayı kopmalar görülmektedir. İlk sayfasında böcek hasarından dolayı yazılarda kayıplar vardır. Sayfa kenarları leke izlerinden dolayı koyulaşmıştır.

Değerlendirme: Eserin tarihi bilinmektedir. Süsleme olarak Anadolu Selçuklu mimarisinde kullanılan desenlerdir. Bu eserin benzeri Aksaray-Nevşehir güzergahı üzerinde olan Ağzıkara handır. Taç kapısının bordür kısmında on iki kollu yıldız tasarımı görülmektedir. Bu formlar sıkça kullanılmaktadır155

. Ankara Etnografya

155 _{Nusret Algan, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisi Taş Yüzey Süslemelerinin İncelenmesi ve}

Seramik Yorumları, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı Sanatta Yeterlik Tezi, İzmir, 2008, s.146.

Müzesi’nde 10132156

numarada kayıtlı, 739/1339 tarihli Kur’ân-ı Kerîm’dir. Cildin şemse kalıbı aynı olup, iç kısmındaki geometrik desenler farklıdır. Salbekleri diğerine göre biraz daha büyük tutulmuştur.

Başka bir örnek de Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Koleksiyonu 3418157 numaralı eserdir. Dilimli yuvarlak şemse, içi on kollu yıldız formu oluşturularak yapılmıştır. İç kısmı farklı geometrik desenlerle işlenmiştir. Salbeği uzatma yapılmadan direk şemse kısmına bağlanmıştır. Köşebent desenleri aynıdır. Bu eserler XIII. yüzyıl özelliği göstermektedir.

156

Kadriye Doğan, Ankara Etnografya Müzes ’nde Bulunan Bazı Cild Örnekler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarih Ve Sanatları Anabilim Dalı, Yayınlaşmış Yüksek Lisan Tezi, Konya,2008,s.38.

Fotoğraf 17: Kapak İçi

Katalog Numarası : 2 Demirbaş Numarası : 1392

Çizim No : 3

Fotoğraf Numarası : 19, 20, 21

Eserin Adı : Et-Tezkire bi-Ahvâli'l-Mevtâ ve Umuri'l-Âhire Yazarın adı : Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî

(öl. 671/1273)

Müstensih : -

Konusu : İslâm Dini-Ahkâmu'l Evkâf

Tarihi (İstinsah) : 578/1182

Eserin Ebadı : 270x185-215x150 mm

Dili : Arapça

Yazı Türü : Nesih

Malzeme ve Rengi : Deri, Sahtiyan/Kahverengi

Sayfa Sayısı : 146

Satır Sayısı : 25

Tanım : Eserin adı Et-Teẕkire fî Aḥvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l- Âḫire’dir. Kurtubî mukaddimede eserin yazılış amacını nefsi için öğüt, ölümden sonra ise sâlih amel şeklinde belirtir158.

Metin kısmı krem zemin üzerine siyah ve lal mürekkep kullanılarak nesih hattıyla yazılmıştır. Eserin ön kapağı ve mıklebi bulunmamaktadır. Arka kapağın ölçüsü 270x185 mm’dir. Kapağın şemsesi daire formlu olup, iç kısmı zencerek demiriyle küçük karelere ayrılmıştır. Küçük kareler etrafına kısa çizgilerle hareketlilik verilmiştir. Her karenin ortası nokta demiri vurularak yapılmıştır. Aynı nokta demiriyle dairenin etrafına aralıklarla vurularak süsleme yapılmıştır. Dairenin etrafı dört yapraklı deseni ile çevrilmiş olup tığlarla hareketlilik sağlanmıştır.

Kapağın etrafına dört sıra cetvel çekilerek, köşebentler oluşturulmuştur. Köşebentlerin iç kısımları zencerek demiriyle daire formu doldurulmuştur. Üçgen formun uç kısımlarına palmet motifi yerleştirilmiştir. Tekrar üç sıra cetvel çekilerek oluşturulan kenar suyunun içine, zencerek demiriyle yapılan daire formlar burada da

kullanılmıştır. İç kapakları deri ile yapılmış olup geometrik desen ile şekillendirilmiştir. Küçük paftalar halinde yapılmış olup, iç ve dış kısmı noktalarla süslenmiştir.

Bugünkü Durumu: Arka kapağı sağlam durumdadır. Eseri incelediğimizde onarım görmüş olduğu anlaşılmaktadır. Kapak üzerinde lekeler ve çizilmeler görülmektedir. Sertab kısmının derisinin baş ve etekleri eksik vaziyettedir.

Metin bloğunun ilk sayfasının kenar kısımları tahrip olmuştur. Eser iki duraklı olarak dikilmiştir. Şirazesi ise tamamen yok olmuştur. Sırt dikişlerinde ayrılmalar vardır. Sayfalarında su lekeleri görülmektedir.

Değerlendirme: Eserin tarihi bilinmektedir. Benzer bir örneği Bursa İnebey Kütüphanesinde bulunan HÇ-164159

numaralı, XIV. yüzyıl tarihli eserdir. Şemse kalıbı benzer olup iç kısmındaki geometrik desenler aynıdır. Şemsenin etrafının sade tutulması farklılığıdır.