İBRAHİM TÂ>İB DİVANI’NIN İNCELENMESİ
A. DİVAN’IN ŞEKİL ÖZELLİKLERİ 1 Nazım Şekiller
İbrahim Tâ>ib Divanı’nda yer alan şiirlerin nazım şekillerine göre dağılımı ve dil özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Nazım Şekli Türkçe Türkçe-Arapça Türkçe-Farsça Toplam
Gazel 310 1 1 312 Müstezad 6 - - 6 Murabba 1 - - 1 Muhammes 5 - - 5 Müseddes 1 - - 1 Nazm 27 1 - 28 Müfred 28 - - 28 Tarih 1 - - 1 TOPLAM 379 2 1 382 a. Musammatlar a.1. Murabbalar
Divanda gazellerin arasında 1 tane murabba bulunmaktadır, divandaki bu tek murabba 4 tane dörtlükten oluşmaktadır. Dörtlüklerin sonundaki;
“Meded ey <wleme imdwd iden Allwh meded” mısra<ı tekrar edildiğinden murabba-i mütekerrirdir.
10 M. Nur Doğan, Şeyhülislam Es’at ve Divanı, Kütahyalı Rahimi Divanı, İstanbul 1997. 11 Yaşar Aydemir, Behişti Divanı, Ankara 2000.
12 M. Nur Doğan, Şeyhülislam İshak ve Divanı, İstanbul 1997.
13 Bayram Ali Kaya, Osman Nevres Divanı, Gökkubbe, İstanbul 2007. 14 Nihal Nomer Karaman, Cemali Divanı, Kitabevi, İstanbul 2002. 15 Erdoğn Kenan, Niyazi-i Mısri, Ankara 2008.
16 Engin Selçuk, Hamsi Divanı, Selçuk Ünv., Sos. Bil. Ens., Konya 2007. 17 Mehmet Özmen,Ahmed-i Dâ’i-i Divanı, Ankara 2001.
18 M. Nejat Sefercioğlu, Nev’i Divanının Tahlili, Ankara 1990. 19 Cemal Kurnaz, Hayali Bey Divanının Tahlili, İstanbul 1996.
“Fe<ilwtün Fe<ilwtün Fe<ilwtün Fe<ilün” aruz kalıbıyla yazılmıştır.
Kafiye harfi sırasında “د” harfinin ilk şiiridir. Divanda 107. şiirdir.
Divanın sonunda “murabba” olarak isimlendirilmiş manzumeler vardır; ancak bu manzumeler murabba değil, nazm’dır, burada “murabba” kelimesi nazım şeklini ifade etmemektedir, dört mısradan oluşan şiir anlamında kullanılmıştır.
a.2. Muhammesler
Divanda 5 adet muhammes bulunmaktadır. Muhammesler için de ayrı bir bölüm ayrılmamıştır. Gazellerin arasında kafiye harfi sırasına göre yer almaktadırlar.
Muhammeslerden ikisi, iki beyiti tekrar edilen; üçü, bir beyiti tekrar edilen muhammes-i mütekerrirdir. Divanda;
Birincisi muhammes 138. şiir İkincisi muhammes 168. şiir Üçüncüsü muhammes 254. şiir Dördüncüsü muhammes 259. şiir Beşincisi muhammes 270. şiirdir. a.3. Müseddesler
Divanda sadece 1 adet müseddes vardır. Diğer musammatlar gibi bu şiir de gazellerin içinde kafiye harfi sırasında yer almaktadır.
“Ğwfil ne yatarsın uyan vaqt-i se9ergwh Vaqtinde olan 9wceti makbul ider Allwh”
Mısraları her bendin sonunda aynen tekrar edildiği için müseddes-i mütekerrirdir. “Mef<5lü Mefw<xlü Mefw<xlü Fe<5lün”
aruz kalıbıyla yazılmıştır.
Kafiye harfi sırasında “ ه ” harfinin son şiiridir. Divanda 310. şiirdir. b. Gazeller
Tabloda görüldüğü gibi divanın önemli bir bölümünü gazeller teşkil etmektedir. Divanda 5 beyitli gazel sayısı % 75 ile, “Fw<ilwtün / Fw<ilwtün / Fw<ilwtün / Fw<ilün” aruz kalıbı % 61 ile gazellerde ağırlıklı kullanıma sahiptir.
Beyit sayısına göre, 312 gazelden; 1’i 3 beyitten 236’sı 5 beyitten 7’si 6 beyitten 63’ü 7 beyitten 3’ü 8 beyitten
2’si 9 beyitten oluşmaktadır.
Bu gazellerden 2’si iç kafiyeli musammat gazeldir. Bu gazeller divandaki 41. ve 133. sıradaki şiirlerdir.
Divanda 4, 69, 70 ve 106. sıradaki gazeller hece ölçüsüyle yazılmıştır. 4. sıradaki gazel nüshadaki hâliyle ne aruz ne de hece ölçüsüne uymaktadır. Kafiyesiz mısralar 7+7=14’lü hece ölçüsüne uymaktadır. Kafiyeli mısralar ise metinde gösterdiğimiz gibi düşünüldüğünde aynı ölçüye uymaktadır. 70. sıradaki gazel hece ölçüsüyle yazılmasının yanında aynı zamanda iç kafiyelidir; ancak bu gazelin iç kafiyeli olduğu, nüshada diğer iç kafiyeliler gibi belirgin olacak şekilde yazılmamıştır.
c. Müstezadlar
Divanda 6 adet müstezad vardır. Bunlardan 4’ü, bir ziyadeli; 2’si, iki ziyadelidir. Şair Dibace’de müstezad kullanımını ve müstezadlarının özelliğini şöyle ifade etmektedir: “ba<2ı müstezwt ve ba<2ı müstezwt-ı müæelleæ.”20 Metin bölümünde belirttiğimiz gibi iki ziyadeli
müstezadlardan birinde( Mt.28 ) 1 uzun ve 2 kısa mısra yazılmamıştır; diğeri( Mt.52 ) ise dört beyitten oluşmaktadır, yani bir beyitin uzun ve kısa mısraları eksiktir. Birinci divandaki müstezatlarda böyle bir durum yoktur. Bunları ya şair yazmayı unutmuş ya da müstensih hatasıdır. Belki de şair bu tarz müstezadlara “müstezad-ı müselles(üçlü müstezad)” dediği için nazım birimi olarak bir uzun iki kısa mısrayı kabul ederek şiiri yazmıştır. Ancak nazım bilgisi kitaplarında böyle bir anlayışa rastlanmamıştır.
Diğer müstezadların hepsi: “Mef<5lü Mefw<xlü Mefw<xlü Fe<5lün”vezniyle yazılmıştır. Kısa mısraların bir kısmı da “Mef<5lü Fe<5lün” kalıbına uymamaktadır, bir hece eksiktir.
d. Nazmlar:
Eserde 28 adet nazm bulunmaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi şair her nazmın başında “murabba” ifadesini kullanmıştır. Şiirler incelendiğinde her biri iki beyitten, toplam dört mısradan oluşan “nazm”lar olduğu anlaşılmaktadır. Şair “murabba” kelimesini mısra sayısı anlamında kullanmıştır.
Nazmlar, divanda müfredlerle beraber arka arkaya bir nazm, bir müfred olarak tertip edilmiştir.
Nazmlardan biri Arapça-Türkçe karışık yazılmıştır. e. Müfredler:
Müfredler şairin murabba dediği “Nazm”larla beraber tertip edildiği için sayısı onlarla aynı olup 28 tanedir. Çeşitli aruz kalıpları kullanılarak yazılmışlardır. Mısraları kendi arasında kafiyeli müfredler olduğu gibi bağımsız mısralardan oluşan müfredler de vardır. Birinin(F.7) her iki mısra<ı da farklı aruz kalıplarıyla yazılmıştır. Müfredler biraz da özlü sözler şeklindedir. Birinde Hz. Muhammed’e ait bir hadis geçmektedir. Bu örnek, “hadisler” bölümünde verilmiştir.
f. Tarihler:
Divanın sonunda eserin bitimiyle ilgili bir şiir, mensur kısa bir metin ve bir beyit yer almaktadır.
Şiirin iki başlığı vardır. Bunlar: “)ıtam-ı Ebywt Twrx4-i Dxvan” ve “Twrx4-i Dxvwnçe” şeklindedir. Şiirin sonundaki;
“Düşürdüm mu<ceminden noq0a bir itmwm-ı twri4de Raqxq ile du<w qılsun tamam Tw>yibx dxvwnı”
beyiti birinci divanın tarih manzumesinin sonundaki beyitle aynıdır. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu beyitte eserin yazılma tarihi düşülmüştür.
Divandaki şiirler aruzun değişik kalıplarıyla yazılmıştır. Yalnız gazellerden dördü (4, 69, 70 ve 106.sıradaki şiirler) hece ölçüsüyle yazılmıştır. Bu durumun ayrıntıları için “gazeller” bölümüne bakılabilir.
Divanda ayrıca;
“Mef<5lü Mefw<xlü Mefw<xlü Fe<5lün” aruz kalıbıyla yazılan müstezadların kısa mısraları; “Mef<5lü Fe<5lün”
kalıbına her dizede uymamaktadır.
Ayrıca şiirlerde birçok aruz hatası vardır. Bunlar eksik veya fazla hece ve zihaf hatalarıdır. “x”, “5”, ve “w” uzun ünlülerinin kısa okunması gerekmesi yanında ünsüzle biten birçok hecede de zihaf yapmak gerekmektedir. Bazen de Türkçe kelimelerde “medd” yapılmasına yönelik aruz hataları görülmektedir.
Divanda yer alan manzumelerin vezinlerini aşağıdaki tablodan toplu olarak inceleyebiliriz. Bu tablodan divandaki şiirlerde hangi aruz kalıplarının kullanıldığını görebilmekteyiz. VEZİN Gazel Müstezat Mura bba Muha mmes Mü sed des
Nazm Müfredat Tarih TOPL
AM
Fw<ilwtün Fw<ilwtün Fw<ilwtün Fw<ilün
189 3 3 3 198
Fw<ilwtün Fw<ilwtün Fw<ilün
13 13 11 37
Fe<ilwtün Fe<ilwtün Fe<ilwtün Fe<ilün 8 1 1 1 11 Fw<ilwtün Fw<ilün Fw<ilwtün Fw<ilün
6 6
Mefw<xlün Mefw<xlün Mefw<xlün Mefw<xlün
62 1 2 3 1 69
Mef<5lü Mefw<xlü Mefw<xlü Fe<5lün
25 6 1 2 1 35
Mefw<xlün Mefw<xlün Fe<5lün
2 7 10 19
Müstef<ilün Fw<ilün Müstef<ilün Fw<ilün
2 2
7+3=13’lü hece
1 1
7+7=14’lü hece 3 3
TOPLAM (382) 312 6 1 5 1 28 28 1 382
3. Kafiye ve Redif
Divanda gazel, müstezat ve musammatlar ayrılmadan alfabetik sıraya göre dizilmiş, nazm ve müfredler de bir nazm, bir müfred olacak şekilde kafiyelerine göre alfabetik olarak sıraya dizilmiştir. Aşağıdaki tabloda bu tertibe uygun 382 şiirin kafiye harflerinin dağılımı verilmiştir: Nazım Şekilleri Gazel Müstezat Musammat Nazm Müfred Nazım Şekilleri Gazel Müstezat Musammat Nazm Müfred ا 30 2 ض 5 2 ﺐ 23 2 ﻂ 1 2 ﺖ 19 2 ظ 1 2 ث 9 2 ع 4 2 ج 11 2 غ 4 2 ح 8 2 ف 8 2 خ 6 2 ق 10 2 د 9 2 ﻜ 18 2 ذ 7 2 ل 13 2 ﺮ 23 2 م 16 2 ز 20 2 ﻦ 20 2 ﺲ 8 2 و 10 2 ش 15 2 ﻩ 10 2 ص 3 2 ى 15 2
Tabloda da görüldüğü gibi her harften bir tane nazm, bir tane de müfred vardır. En çok elif “
ا
” (30), be “ب
” (23), ra “ر
” (23), ze “ز
” (20), nun “ﻦ
” (20) harfleriyle biten şiirler yazılmıştır. “ج, چ
” sesleri ile“ب, پ”
sesleri aynı grupta verilmiştir. Divanda da böyledir.Şiirlerde kullanılan kafiye ve rediflerle ilgili ayrıntılı bilgiler aşağıdaki tabloda sunulmuştur.
Aşağıdaki tabloda sadece eklerle yapılan redifler ve aynı ekle yapılan redif sayıları görülmektedir: