Bazı bitkilerdeki mineral maddelerden olan oksalatlar toksik etkilerini kalsiyumu bağlayarak göstermekte ve insan metabolizmasında oksalat çökelince kan hücreleri ve sinirler tahrip olur ve bu durumdan sinir sistemi ve böbrekler de olumsuz etkilenir. Araceae, Vitaceae,
Begoniaceae, Poaceae, Araceae Aceraceae, Chenopodiaceae,
Polygonaceae ile Portulaceae familyalarında ve Amaranthus, Beta,
Atripleks ve Rumex cinsi türlerinde oksalatlar, kalsiyum iyonu ile
çözünmeyen kalsiyum oksalat bileşikleri oluşturarak hipokalsemiye ve böbrek lezyonlarına sebep olmaktadır (Hakimoğlu, 1992). Kalsiyum oksalat kristallerini içeren bitkiler ağızda çiğnendiğinde ağız ve boğazı tahriş eden özellikleri bulunmaktadır (Harborne, 1982). Özellikle meyvelerde bulunan bazı bitki asitleri zehirli değildir ve bu sebeple
108 ÖN LİSANS TOKSİKOLOJİ KİTABI I. CİLT
kullanılırken; oksalik asit gibi bazıları da yalnızca kendi asitlik derecelerinden kaynaklanmayan, metabolik süreçler içerisinde toksik tepkimelere sebep olabilirler. Metabolik süreçlerde oksalik asitten çözülebilir kalsiyum tuzlarının (sodyum, potasyum ve amonyum tuzları) oluşması insan vücudunun kalsiyum dengesinde ve daha da önemlisi kanın pıhtılaşma mekanizmasında rahatsızlıklara neden olabilirler (Frohne ve Pfander, 1984). Solaninler, Solanaceae familyasındaki patates (Solanum tuberosum), domates (Solanum
lycopersicum), it üzümü (Solanum nigrum), sofur (Solanum
dulcamara) gibi birçok bitki taksonunda bulunmaktadır. Fazla
miktarda tüketildiklerinde metabolizmada problemler ortaya çıkmaktadır. Fotodinamik maddeler, insan ve hayvanları güneş ışığına karşı aşırı duyarlı hale getirebilen maddeler olup, Heracleum (Öğrekotu), Tribulus (Demirdikeni) ve Hypericum (kantaron) türlerinde daha fazla bulunurlar (Şanlı ve Kaya, 1992). Bu maddeleri içeren bitkileri yüksek oranda tüketen insanlarda, karaciğer bozuklukları, derinin pigmentsiz bölgelerinde, özellikle güneş ışığı altında belirginleşen deri lezyonları görülebilmektedir.
Lektinler, özellikle baklagil tohumlarında hemaglutininler
karakterinde azotlu maddeler olup, soya fasulyesinde soya fasulyesi
hemaglutini, fasulye türlerindeki fasin gibi. Bakla, mercimek, bezelye,
patates, muz, mango, bazı sümüklü böcekler, balık yumurtası, salyangozlar ve bazı çayır mantarları da lektin içeriğine sahiptir. Birçok fasulye türleri ve özellikle de kırmızı fasülyelerde lektin miktarı daha yüksek olup bunlar fazla miktarda çiğ tüketilecek olursa
109
toksik etki yaparlar (Ayaz & Yurttagül, 2008). Latirojenler, latirizm denilen hastalığa sebep olan ve Lathyrus (mürdümük) cinsinin bazı türlerinde bulunan toksik maddelerdir. Favizm, insanların baklayı
(Vicia faba) fazla tüketmesiyle etki gösteren, bir hastalık olup, kuru
bakla, tazeye göre daha az toksiktir. Antitirod bileşikler veya
guatrojenler, iyot eksikliğine neden olan bileşikler olup, guatr
hastalığına neden olurlar. Guatrojenler özellikle karalahana, şalgam, karnıbahar, turp, hardal, kolza gibi bitkilerde bulunan kükürtlü
glikozitler olup yüksek oranda tüketilmemesi gereklidir. Glisirizin,
meyan (Glyrrhiza) bitkisinin daha çok kök kısmında bulunan glikozit
özelliğinde bir maddedir. Meyan kökü, meyan şerbeti ve kolanın
hammaddesi olup, uzun süre fazla miktarda tüketildiğinde kan
basıncını ile sodyum klorür ve su retansiyonuna (tutulmasına) artırır,
kandaki potasyum miktarını yükseltir, başağrısı, yorgunluk yapar ve
110 ÖN LİSANS TOKSİKOLOJİ KİTABI I. CİLT KAYNAKLAR
Acker, L.A., Mcmahan, J.M., Gawel, J.E. (2005). The Effect of Heavy Metal Pollution in Aquatic Environments on Metallothionein Production in Mytilus sp., Proceedings of the 2005 Puget Sound Georgia Basin Research Conference
Ayaz, A., Yurttagül, M. (2008). Besinlerdeki Toksik Öğeler- I. Şubat - 2008 Ankara.
Bakırel, T. (1998). Veteriner Toksiloji Yönünden Trakya Bölgesi’nin Zehirli Bitkileri Üzerine Çalışmalar. İ.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmakoloji ve Toksikoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.
Baydar, H. (2005). Tıbbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri Bilimi ve Teknolojisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 51, Isparta
Ceylan, A. (1983). Tıbbi Bitkiler (Genel Bölüm), Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:312, İzmir.
Duffus, J.H. (1980). Environmental Toxicology, Edward Arnold Ltd., London, England.
Ergün, A., Çolpan, İ., Yıldız, G., Küçükersan S., Tuncer, D. Ş., Yalçın, S., Küçükersan, M.K., Şehu, A. (2002). Yemler Yem Hijyeni ve Teknolojisi. Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı, S: 12-55, 318-344. Ankara.
Frohne, D., Pfander, H.J. (1984). A colour Atlas of Poisonous Plants: A Handbook for Pharmacists, Doctors, Toxicologists and Biologists, Wolfe Publishing Ltd., Stuttgart, Germany.
Hakimoğlu, F. (1992). Zehirli Bitkiler ve Hayvanlarda Meydana Getirdikleri Hastalıklar. Pendik Vet. Kont ve Araş. Enst. Der., 5 (1): 84-106.
Harborne, J. B. (1982). Introduction to Ecological Biochemistry, 2 nd ed. Academic Press, New York. Chapter 3 deals with types of Toxic Plant Chemicals and Their Effects on Animals in Ecological Context, Thet is, Animal Predation of Plants.
111 Ekici, H., Yarsan E. (2009). Akuakültür Canlılarında Zehirli Etki Oluşturabilecek
Maddeler. E.U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences. 26,3: 229-233 Kahvecioğlu, Ö., Kartal, G., Güven, A., Timur, S. (2009). Metallerin Çevresel
Etkileri-I, Metalurji, 136.Sayı,
Klaassen, CD. (2009). Ağır Metaller ve Ağır Metal Antagonistleri. Nobel Tıp Kitapevleri, 2009
Levit, SM. (2010). A Literature Review of Effects of Cadmium on Fish. https://www.conservationgate.
Mahieu, ST., Navoni, J., Millen, N, Carmen C, Gonzalez M, Elías MM. (2004). Effects of phosphate metabolism in rats: a possible interaction vitamin D3 renal production. Arch Toxicol. 78:609-16
NRC. (2001). Nutrient Requirements of Dairy Cattle. National Academy Press, Washington, DC: National Research Council.
Özyurt, S.M. (1986). Ekonomik Botanik, A.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Yay., No:299, Erzurum, Türkiye.
Reed, J.D. (1995). Nutritional toxicology of tanins and related polyphenols in forage legumes. Journal Anim. Sci. 73: 1516-1528.
Sarkar, B. (2002). Heavy Metals in the Enviroment, Marcel Dekker, Inc. New York. Sinczuk-Walczak H, Szymczak M, Halatek T (2010). Effects of occupational
exposure to arsenic on the nervous system. Int J Occup Med Environ Health, 3:347-55
Smith, G.S., (1992). Toxification and Idetoxification of plant compounds by ruminant: an overwiew. J. Range Manage., 4: 25-30.
Stohs SJ, Bagchi D, Hassoun E, Bagchi M. (2000). Oxidative mechanisms in the toxicity of chromium and cadmium ions. J Environ Pathol Toxicol Oncol. 19:201-13.
Şanlı, Y., Kaya, S. (1992). Veteriner Klinik Toksikoloji. Medisan Yayınevi.
Taylor, C. A., Ralphs, M. H. (1992). Reducing livestock losses from poisonous plants through grazing management. J. Range Manage., 45: 9-12.
Yılmaz O, Ekici K. (2004). Van yöresinde içme sularında arsenikle kirlenme düzeyleri. Van Vet J. 15:47-51.
112 ÖN LİSANS TOKSİKOLOJİ KİTABI I. CİLT
Yılmaz, O. (1990). Bursa Yöresinde Yetişen Önemli Zehirli Bitkilerin Toksikolojik Özellikleri, Doktora Tezi, U.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Ana Bilim Dalı, Bursa, Türkiye.
113
BÖLÜM 4
ZEHİRLİ MADDELER İÇEREN BAZI BİTKİLER Doç. Dr. Ömer KILIÇ1
1 Adıyaman Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi. Eczacılık Meslek Bilimleri Bölümü, Adıyaman, Türkiye. okilic@adiyaman.edu.tr
115