Diğer Modeller ve Modellerin Genel Sentezi

Bu çalışmada etik karar verme ile ilgili temel modeller ele alınmış ve açıklanmıştır. Elbette ki çok farkı model ve kuramlar da mevcuttur. Genel olarak etik karar verme modelleri, bireyin karar verme davranışında var olduğu düşünülen etkileri iki ana kategoride incelemektedir. İlk kategori, bireysel karar verici ile ilgili değişkenleri kapsarken; ikinci kategori, bireyin karar verdiği durumu şekillendiren ve tanımlayan değişkenlerden oluşmaktadır. Bireysel karar verici ile ilgili faktörleri kapsayan ilk kategoride cinsiyet, yaş, uyruk, kişilik, tutum, değerler, eğitim, din gibi faktörler yer alırken; ikinci kategori referans alınan grup (iş arkadaşları, tepe yönetimi), ödül, yaptırım, örgüt büyüklüğü, endüstri türü, rekabet gücü gibi faktörlerden oluşmaktadır. Birçok karar verme modelinin ortak yönü, karara ulaşılmadan önce, etik yargılamaların yapılmasına işaret etmeleridir292_.

291 _{Aytemiz ve Bolat, a.g.e., s.44.}

292 _{Burcu Kara Kısa, «Etik Karar Vermeye Etki Eden Faktörler;İşletme Bölümü Öğrencileri} Üzerine Bir Çalışma» Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017, (Yayımlanmış Yüksek

91

Etik karar verme ile ilgili modellerine ilişkin genel bir analiz şu şekilde yapılmış ve Tablo-6’da gösterilmiştir:

Tablo-6 Etik Karar Verme Sürecinin Aşamaları Açısından Modeller

MODELLER ORTAK YANLARI FARKLILIKLARI

Trevino -Trevino, etik karar verme sürecinin, dört adımdan, “etik ikilem, etiksel yargılama ve etiksel davranış” boyutlarını aynı şekilde

modeline dahil etmiştir.

-Rest’in etik karar verme sürecinde yer alan “etiksel niyet” aşamasına Trevino’nun modelinde yer verilmediği görülmektedir.

Ferrell ve Gresham

-Ferrell ve Gresham, etik karar verme sürecinin, dört adımından “etik ikilem, etiksel yargılama ve etiksel davranış” boyutlarını aynı şekilde modellerine dahil etmişlerdir.

-Ferrell ve Gresham’ın

modelinde “etiksel niyet”e yer verilmediği görülmektedir. -Ayrıca yazarlar, etik karar verme sürecinin etiksel davranış aşamasıyla son bulmayacağını,

davranıştan sonra da,

“davranışların değerlendirilmesi” adı altında bir aşamaya modellerinde yer vermişlerdir. -Bu alt aşamadan, bireysel ve

durumsal belirleyiciler

aracılığıyla karar verme (etiksel yargılama) aşamasına bir geri bildirim söz konusudur.

Jones -Jones’un geliştirdiği

modelde, Rest’in etik karar

verme sürecinin tüm

aşamaları yer almaktadır. Strong ve

Meyer

-Model bir karar verme süreci mantığı ile ele alınmamakta; yönetsel davranış, etik karar verme ve sosyal sorumluluk açısından etkili olan unsurları ve bunlar arasındaki ilişkilere odaklanmaktadır.

Harrington -Harrington geliştirdiği modelde, Rest’in etik karar

verme sürecinin tüm

aşamaları kabul edilmektedir.

-Yazar mikro düzeyde bir değerlendirme yaptığından, Rest’in modelinin sadece etiksel yargılama ve etiksel niyet aşamalarını odak noktası yapmıştır.

92

Tablo-6 Devamı, Etik Karar Verme Sürecinin Aşamaları Açısından Modeller

Tablo-6’da da görülebileceği gibi, modellerin hemen hemen tümünde Rest’in modelinin tümüne temel oluşturduğu görülmektedir.

1. Etik İkilemin Farkına Varma, 2. Etiksel Yargılama,

3. Etiksel Niyet ve

4. Etiksel Davranış adımlarına yer verildiği görülmektedir. Rest’in modelinin,

Kohlberg’in modeline dayandığı düşünüldüğünde, Kohlberg’in Bilişsel Ahlâkî Gelişim Modelinin etik karar verme modelleri açısından önem taşıdığı açıktır293_.

293 _{Aytemiz ve Bolat, a.g.e., s.50-51.}

Thorne -Thorne, Rest’in etik karar

verme sürecinin tüm

aşamalarına modelinde yer vermiştir.

Robertson ve Fadil

-Yazarlar, etik karar verme sürecinin, etik ikilem, etiksel yargılama ve etiksel davranış

aşamalarını dikkate

almışlardır.

-Bireyin ahlaki gelişim düzeyinin, etik ikilemin tanımlanması ve etiksel yargılamanın yapılması aşamalarında belirleyici olduğu görülmektedir.

Leonard, Cronan ve Kreie

-Yazarlar, Rest’in etik karar verme sürecinin tüm aşamalarına modellerinde yer vermişlerdir.

Street, Dougles, Greiger ve Martinko

-Yazarlar, Rest’in etik karar

verme sürecinin tüm

aşamalarına modellerinde yer vermişlerdir.

-Yazarlar etik karar verme sürecinin tüm adımlarına yer vermekle birlikte, etik ikilemin farkına varılması aşamasına odaklanmışlardır.

-Etik karar verme süreci açısından en önemli fark, modelde, etiksel olmayan

değerlendirmelerin de

olabileceğidir. Bu noktada kişiler, harcadıkları bilişsel çaba düzeyine göre, ya etiksel bir karar verme süreci içine girecekler ya da konunun etiksel

yönünü hiç dikkate

93

Yönetim bilimi açısından, son yirmi yılda etik karar verme sürecine ilişkin ortaya atılan kavramsal modeller, etiksel algılamaları karar verme sürecinin anahtar unsuru olarak kabul ederken; bazıları ise etiksel algılamaları, işletmecilik ve yönetim eğitiminin en önemli parçası olarak bilir. Etik karar verme modelini açıklarken bireylerin ahlaki gelişim düzeyinin bir göstergesi olarak bireysel ve durumsal değişkenler üzerine odaklanırken, diğer bir kısmının da etiksel algılamayı etik karar verme sürecinin ilk unsuru olarak ele aldığı söylenebilir.

Rodgers ve Gago, geliştirilen tanımlar ve modellere dayanarak “Süreç Modelleme” olarak adlandırdıkları bir kavramsal çerçeve oluşturmuşlardır. Yaptıkları bu çalışma, karar verme süreçlerine ilişkin bir bakış açısı sunmakla beraber, en iyi ya da en etik olarak herhangi bir felsefeyi öne sürmemektedir. Algı, bilgi, yargılama ve karar verme şeklinde olan dört aşamalı bir model oluşturmuşlardır ve karar verici, farklı yollar kullanarak da karar verme sürecini tamamlayabilmektedir294_{. Tüm} modellerin çekirdeği niteliğinde olabilecek “Süreç Modelleme”, bütün modellerin özeti, sentezi olarak ele alınabilir. Bireyin etik ikilemi algılaması, elindeki bilgileri kullanması, etik yargılama sonucunda karar vermesi şeklinde ilerleyen süreç daha önce incelediğimiz modellerin altyapısını oluşturmaktadır. Rodgers ve Gago’nun modeli aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Modele göre A: algı (perception), B: bilgi (information), Y: yargılama (judgement) ve K: karar verme (decision choise) olarak ifade edilmektedir.

Modele göre 6 farklı süreç geliştirilebilir295_:  Algı – Karar (A-K)

 Algı – Yargılama – Karar (A-Y-K)  Bilgi – Algı – Karar (B-A-K)  Bilgi – Yargı – Karar (B-Y-K)

 Algı – Bilgi – Yargı – Karar (A-B-Y-K)  Bilgi – Algı- Yargı – Karar (B-A-Y-K)

Bütün etik karar verme modellerini tek bir modelle özetleyebileceğimiz ve basitleştirebileceğimiz bir model olarak karşımıza çıkan süreç modellemesi, özünü

294 _{Waymond Rodgers & Susana Gago, “Cultural and Ethical Effects on Managerial Decisions:} Examined in a Throughput Model”, Journal of Business Ethics, Vol.31 (2001), 4. s.355-367.

94

anladığımızda çalışma yaşamında yönetsel anlamında ve her kademede ihtiyaç duyabileceğimiz bir yardımcı niteliğindedir296_.