DEDİM-DEDİNİN DİĞER HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİ İLE İ LİŞKİSİ

Âşık tarzı şiir geleneği içerisinde değerlendirdiğimiz dedim-dediler, bu gelenek haricinde, halk edebiyatının diğer alanlarında sıkça olmasa da karşımıza çıkmaktadır. Âşık edebiyatı içerisinde mensur kısmı teşkil eden halk hikâyelerinde ve anonim halk edebiyatı içerisinde meydana getirilmiş çeşitli ürünlerde dedim-dedi kalıpları kullanıldığı görülmektedir. Âşık tarzı şiir geleneğinde kullanıldığı şekilde kullanılmayıp, çeşitli farklılıklar (yapısal, kurgusal vb) görüldüğü söylemekte de fayda vardır. Bu farklılıklar ve tespit edilen benzerlikler aşağıdaki başlıklarda belirtilecektir. Ulaşabildiğimiz kaynaklarda tespit edebildiğimiz ve âşık tarzı şiir geleneği içerisine girmeyen dedim-dedileri şu dört başlıkta değerlendireceğiz: Halk hikâyeleri ve dedim-dediler, türkülerde dedim-dediler, tekerlemelerde dedim-dediler ve bilmecelerde dedim-dediler.

2.3.1. Halk Hikâyeleri ve Dedim-dedi

Halk edebiyatı içerisinde değerlendirilen halk hikâyeleri, sözlü kültürün ilk örnekleri teşkil eden olan mitlerle başlayıp destan, efsane, menkabe gibi türlerle beslenen; Anadolu’da XVI. yüzyıldan itibaren anlatıldığı tespit edilen; diğer halk edebiyatı ürünlerinde görüldüğü gibi halk kültürünün pek çok öğesini ihtiva eden; halkın roman (romance / novel) ihtiyacını karşılayan bir anlatım türüdür. Ozanların anlatma geleneğinin bir ürünü olan destanın (epope) yerini almıştır.

“Dedim-Dedinin Çeşitli Halk Edebiyatı Türleri İle İlişkisi” bölümünde yer alan başlıklardan farklı olarak, bu başlığa “Halk Hikâyelerinde Dedim-dediler” yerine “Halk Hikâyeleri ve Dedim-dediler” demeyi yeğledik. Bunun sebebi aşağıda izahı yapılacak farklılıktan kaynaklanmaktadır. Dedim-dedilerin doğrudan, âşıklık geleneğinde görüldüğü gibi halk hikâyelerinde yer almamsından ötürü bu başlıkta sadece bu tür ile ilişkisinden bahsedilecektir.

İncelemesini yaptığımız dedim-dedi kalıbı içeren manzum parçalara aynen olmasa da Türk halk hikâyelerinde rastlanmaktadır. Halk hikâyelerinde bu kalıbın genellikle “dedi-dedi” şeklinde görülmekte olduğu fakat en belirgin farklılığının kurgudan kaynaklandığı söylenebilir. Bilindiği üzere sözlü geleneğin bir parçası olan

halk hikâyeleri içerisinde klişe diyebileceğimiz ibareler barındırır. Bu kalıp sözlerden bazıları şu şekildedir: “aldı bakalım ne dedi, aldı oğlan, aldı kız, aldı Kerem, aldı Garip…” Bu kalıplarla başlayan şiirler genellikle karşılaşma şeklinde olduklarından, dörtlüklerin ya da manzum parçaların başında dedi, der, der ki gibi kalıp sözcükler kullanılmaktadır. Âşık tarzı şiir geleneğinden farklı olan şey bu tür metinlerde bu kalıpların, şiir metninin kendi içerisinde yer almayıp bağlam dışı olarak konumlandırılmasıdır. Kurguda görülen farklılıklar ve bunun söyleşme metinin kendisini de âşık tarzındakinden farklı kılmasından ötürü, dedim-dedilerin doğrudan halk hikâyelerinde de kullanıldığı öne sürülemez. Sadece bu kalıptan istifade edildiği söylenebilir. Karşılaşmalar ve deyişmelerin dedim-dediler içerisinde neden yer alamayacağını çalışmamızın başlarında ayrıntılı açıkladığımız için burada yinelemeyi uygun görmüyoruz.

2.3.2. Türkülerde Dedim-dedi

Anonim halk şiiri içerisinde yer alan türküler; halkın ruh halini, derdini, neşesini, zevkini, dünya görüşünü, inancını, karşılaştığı olayları yansıtan; hece ölçüsüyle ve bir veya dört dizeli ana bölümlere çoğu defa bağlantıların getirilmesiyle söylenen; manzum ve ezgili ürünlerdir. (Kaya, 2007: 741).

Çalışmamızın metinler bölümünde verdiğimiz 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287 ve 288 numaralı manzum parçalar türkü şeklinde söylenmiş dedim-dedi örnekleridir. TRT repertuarından ve çeşitli yazılı / görsel / işitsel kaynaklardan tespit ettiğimiz bu türkülerin bazısı doğrudan âşık tarzı şiir geleneği içerisinde çerçevesini çizdiğimiz dedim-dedili şiirlerle aynı özellikleri gösterse de bazıları yapısal açıdan farklılık arz etmektedir.

Örnek verecek olursak 288 numarada müellifi belli olan türkü, âşık tarzı şiir geleneğinde “muhabbet” konulu dedim-dedilere de örnek gösterilebilir. Lütfî’ye ait olan ve Erzurum’da türkü olarak söylenen bu şiirde şair “sürmelidir” cinasını kullanarak gazel şeklinde bir dedim-dedi örneği vermiştir.

Âşık tarzı şiir geleneğinin en çok kullandığı nazım şekli olan koşma tipinde söylenmiş olan 283, 285 ve 286 numaralı türkülerin birincisi Güneydoğu Anadolu’da diğerleri ise Azerbaycan’da türkü olarak okunmaktadır. Bu şiirleri bizim, gelenek

içerisinde incelediğimiz dedim-dedilerden ayıran tek özellik “mahlas” olmaması yani anonimliğidir.

Doğu Anadolu’da (özellikle Erzurum ve Kars) ve Azerbaycan’da söylenen ve metinler bölümünde 281, 282, 284 ve 287 numaralarda kayıtlı olan dedim dediler âşık tarzı şiir geleneğinde pek görülmeyen bağlantılı türkü tiplerinde ortaya konulmuşlardır. Hem hece ölçüsü, hem uyak düzeni hem de bağlantıları açısında farklılık gösteren bu türkülerin, bu yüzden âşıklık geleneğindekilerden yapısal anlamda ayrıldığı söylenebilir.

Örneklerini verdiğimiz türkülerin bir kısmı şekil açısından farklılık gösteriyor olsa da bağlam ve içerik açısından, gelenektekinden çok farklı değildir. “Dedim- dedi”lerle yapılandırılmış bir kurgu, bu kurgu içerisinde yer alan âşık-maşuk söyleşmesi, “muhabbet” üzerine kurulu bir iç metin; türkü tipindeki dedim-dedilerin konu açısından âşık tarzı şiir geleneğinde verilen ürünlerden farklı olmadığını göstermektedir.

2.3.3. Tekerlemelerde Dedim-dedi

D. Kaya anonim halk edebiyatı ürünlerinden biri olan tekerlemeleri şu şekilde tanımlamaktadır: “Vezin, kafiye, seci veya aliterasyonlardan istifade ederek hislerin, fikirlerin, hal ve hayallerin abartma, tuhaflık, zıtlık, benzetme, güldürü, kısa tanım yahut çağrışımlar yoluyla ortaya konulduğu basmakalıp sözlere verilen addır.” (2007, 707).

Tekerlemelerin, kullanım alanı oldukça geniştir ve herhangi bir ana konusu yoktur. Genellikle bağımsız olarak karşımıza çıkan tekerlemeler masal, halk hikâyesi, Karagöz ve orta oyunu içinde de kendisine yer bulur. Gerek bağımsız olabilmesi gerekse diğer türlerden şekil ve muhteva yönüyle farklılık göstermesi dolayısıyla, ayrı olarak değerlendirilirler.

Ali Duymaz tekerlemelerin daha çok yapı ve şekle dayandığı konusunda şunları söylemektedir:

Tekerlemeler, sözün gerçeklik, mantık, anlamlılık gibi sınırlamalara bağlı kalınmadan ses ve söz oyunlarının, rahatlıkla yapılabildiği; hayal, düş, aşkınlık, yalan, mizah veya çocuk zihninden kaynaklanan serbest bir yaratıcılığın ürünleridir. Bu bağlamda tekerlemelerde anlamın, gerçekliğin ve mantığın

yerini şeklî unsurlar (sözün anlamı itibara alınmadan sıralanıvermesi, ses oyunları, tekrarlar vs) almaktadır. (2002: 28).

Duymaz’ın işaret ettiği şeklî unsurlardan birisi de sürekli tekrarlanan dedim- dedi sözleridir. Tespit edebildiğimiz iki dedim-dedili tekerleme “Metinler” bölümünde 278 ve 279 numaralarda verilmiştir. Ölçü, uyak gibi biçimsel özellikler açısından âşıklık geleneğinde verilen ürünlerle benzerlik göstermeyen bu tekerlemelerden birincisi “sordum” ile başlayıp “dedim” ile devam eden ve sürekli sorular soran birisi ile “dedi” rolünü üstlenip merak dolu sorulara cevap veren iki kişi arasındaki söyleşmeyi içermektedir. Söz konusu metnin bir kısmı şöyledir:

Dedim: “Üstün başın ne unlu?” Dedi: “Değirmenden geliyorum.” Dedim: “İyi üğütüyor muydu?”

Dedi: “On iki saatlik yerden şakşakını işittim.” Dedim: “Ağzın burnun ne bulaşıktır?”

Dedi: “Bıldırcın yedim.” Dedim: “Yağlı mıydı?”

Dedi: “Havada uçarken gördüm.”

Diğer metnin ise yapısal anlamda aynen olmasa da hece ölçüsü tutarlığı açısından gelenekle benzer olduğu söylenebilir. Bu örnek, içerik açısından ise âşık tarzı şiir geleneğindeki dedim-dedilerle hemen hemen aynıdır. 279 numarada verdiğimiz ve dört dizeden oluşan tekerleme şöyledir:

Dedim: “Dilber!” Dedi: “Lepbik!”

Dedim: “Buk buk!” [muck muck] (öpme hareketi ve sesi) Dedi: “Cık cık!” (“olmaz, hayır” hareketi ve sesi)

Görüldüğü üzere, burada gelenekte olduğu âşık-maşuk ilişkisi söz konusudur. Bu ilişki üzerine kurulan rollerde de bir değişikliğin olmadığı, âşığın vuslatı arzulayıp, dilberin -gelenekte yer aldığı gibi- naz yapan ya da istemeyen bir tutum sergiledğini görülmektedir.

2.3.4. Bilmecelerde Dedim-dedi

Anonim halk edebiyatı ürünü olan bilmeceler, gelenekten süregelen ve hemen her konudaki birtakım somut-soyut kavramların uzak-yakın ilişkiler yoluyla zihinde çağrışımını sağlayan, bir nevi oyuna dayalı zihni melekelerin gelişmesinde önemli rol oynayan ve daha ziyade manzum yapıda söz kalıplarıdır.

Manzum, mensur, manzum / mensur, ölçülü, ölçüsüz gibi pek çok biçimsel özellikte karşımıza çıkan bilmecelerde de “dedim-dedi” kalıbı az da olsa görülmektedir. Çalışmamız boyunca araştırdığımız bilmece metinleri içerisinden iki tanesi buna örnek teşkil etmektedir. Bu iki bilmece bir arada çalışmamızda 280 numarada kayıtlıdır. Birinde dedim-dedi kalıbından istifade edilip söyleşme kurgulanmış, diğerinde ise dedi-dedi kalıbı kullanılmıştır:

Dedim : “Dilber!” Dedi : “Lebbey.” Dedim: “S ps..” Dedi : “Ts ts.” Dedim : “Nice?” Dedi : “Gece.” (Güveyi)

Biri dedi: “Vay belim!”, biri dedi: “Vay başım!”, dedi: “Dünya benim!”. (Çivi-tahta-kiremit)

2.4. DEDİM-DEDİNİN DİĞER TÜRK ŞİİR GELENEKLERİ İLE