Subhî Edhem Bey, Türk düşüncesinde her anlamda büyük bir dönüşümün yaşandığı XIX. yüzyılın ikinci yarısında yazım faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu dönem, maksat ve yöntem açısından geleneksel tarih yazıcılığından farklı olarak, Batı’ya yönelimin gerçekleştiği bir süreçtir. Demir, Türkiye’de bilim tarihi yazıcılığının geçirmiş olduğu aşamaları dört dönemde incelemiş ve Subhî Edhem Bey’i, Mehmed Mansur, Ahmed Cevdet Paşa, Namık Kemal, Şemseddin Sami gibi düşünürlerle birlikte ikinci döneme yerleştirmiştir.26 Türk bilim tarihi yazıcılığının hazırlık aşaması olan bu ikinci dönem, Batılı düşünürler tarafından Müslümanlar’a ve Türkler’e yöneltilmiş olan “İslâm Dini’nin bilim ve felsefe gibi yüksek düşünsel etkinliklerin gelişimini engellediği” gibi eleştiri ve saldırıları çürütmeye yönelik araştırmaların yapıldığı dönemdir.
Subhî Edhem Bey’in yaşadığı XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın birinci yarısı arasında geçen yüz yıllık dönemde, Kırımlı Aziz, Mehmed Tevfik, Ahmed Rıza, Mehmet Tahir, Ali Rıza gibi isimler tarafından alana ilişkin başka kitaplar da yazılmıştır.
Bu isimler tarafından kaleme alınan eserlerde de Batılı kaynaklardan yararlanıldığı ve Avrupa’daki gelişmelerin anlatıldığı görülmektedir.
Subhî Edhem Bey de, döneminin birçok aydını gibi Batı’da geçekleşen bilimsel etkinlikleri takip ederek bilimin birçok alanında çeşitli eserler kaleme almış ve Batı’nın bilgi birikimini Türkçe’ye aktarmayı kendisine görev edinmiştir.
26 Remzi Demir, “Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Gelişimine Genel Bir Bakış (1532-1993)”, Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Esin Kahya, Melek Dosay Gökdoğan vd., Ankara, 2003, s. 32.
18
Subhî Edhem Bey Batı’daki bilimsel gelişmelerin hemen hepsini başta öğrencileri olmak üzere, her kesime aktarmak için çaba harcamıştır. Bu bilince sahip olarak, gerektiğinde daha teorik, gerektiğindeyse daha sade bir dil kullanmış; bilimleri, felsefelerinden ve tarihsel gelişim süreçlerinden ayrı tutmadan bu çabasını yürütmüştür.
Subhî Edhem Bey, İbrahim Nâmî Bey’in de zikrettiği gibi, bilimin hemen her dalı ile ilgilenmiş, birçoğu alanında ilk olma özelliğine sahip eserler kaleme almıştır. Subhî Edhem Bey, iyi derecede bildiği Fransızca ve Almanca dillerindeki çok sayıda eserden yararlanmıştır. Bu anlamda döneminin koşullarına göre değerlendirildiğinde, her biri kendi alanında kıymetli olan zengin materyaller kullanmıştır.
Fen Adamları’nın çeşitli yerlerine düşmüş olduğu dipnotlar sayesinde anlaşılmaktadır ki, Meşâhir-i Tabî‘iyyûn adında daha kapsamlı bir doğa tarihi kitabı üzerinde çalışmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, Subhî Edhem Bey’in amacı, Batı’daki bilim tarihi ve özellikle de doğa bilimlerinin tarihinin bütün alanlarına ilişkin üretilmiş bilgi birikimini Türkçeye aktarmaktır. Subhî Edhem Bey’in sözünü etmiş olduğu bu eserlerin bitirildiği veya yayımlandığı üzerine bilgimiz yoktur. Şayet bu eserler günümüze dek varlığını sürdürebilmiş ise, araştırmacılar tarafından bulunup değerlendirilmeleri, alana ilişkin diğer ufukları da aydınlatacaktır.
Subhî Edhem Bey’in Fen Adamları’nda tanıttığı otuz dört bilginin çalışma alanları çeşitlilik göstermektedir. Astronomi, matematik ve kimya alanlarına sayfa sayısı bakımından daha çok yer vermiş gibi görünmekle beraber, içerik olarak incelendiğinde biyoloji bilimleri ile ilgili daha fazla ayrıntıya değinildiği görülmektedir.
Subhî Edhem Bey eserde ele aldığı bilginlerin birçoğunun bilimsel çalışmalarının yanında, felsefi öğretilerini de tanıtma gayretinde bulunmuş ve bu esnada sözünü ettiği öğretilere doğrudan alıntılar yaparak felsefe tarihine de geniş ölçüde yer vermiştir. Bilim tarihini, felsefe tarihi ile bağdaşık bir yapıda, tarihsel arka planla birlikte okuyucuya sunmuştur.
19
Aynı şekilde Condorcet, Cuvier, Bertrand ve Berthelot gibi isimleri tanıtırken bilim tarihine yönelik çalışmalarına ve bu alana ilişkin yapıtlarına yer vermesi, onun alana olan ilgisinden kaynaklanmaktadır.
Subhî Edhem Bey, ele aldığı düşünürlerin görüşlerini yer yer karşılaştırmalar yaparak okuyucuya sunmuştur. Örneğin “Cuvier ‘Fennin gâyesi mevcûdât-ı uzviyyeyi tasnîf ile uğraşmak olmalıdır.’ diyordu. Etienne ise ‘Ef‘âlin te’essüsü netâyic-i fenniyeyi ta‘kîb eder.’ fikrinde idi” diyerek Cuvier ile Saint-Hilaire’in görüşlerine karşılaştırmalı olarak yer vermiş ve “Bu iki âlimin asıl nokta-i nazarı şu idi” şeklinde devam etmiştir.
Ayrıca tanıttığı bazı bilginlere ilişkin küçük değinilerde bulunmuş olması da, Türk bilim tarihi açısından oldukça değerlidir.
Subhî Edhem Bey “söz arasında, sırası gelmişken” notu ile konuya açıklık kazandırmak maksadı ile detaylı bilgiler verirken okuyucuya tarih içinde gezme fırsatı da sunmaktadır. Örneğin Kepler bahsinde “Mes’eleyi dahâ ziyâde tenvîr için küçük bir istitrâda lüzûm görüyorum” diyerek Orta Çağ’ın dönemsel özelliklerine değinmiş, Skolastik dönemi üç evrede inceleyerek dönemin zihniyetini betimlemiştir.
Subhî Edhem Bey, gerek hayat hikayesi ve gerek çalışmaları hususunda yakın zamana dek gölgede kalmış bir isimdir. İki isim kullanmış olabileceği iddiası ile birlikte, doğum ve ölüm tarihlerine, hatta nerede ölmüş olabileceğine dair de kesin bir bilgimiz yoktur. Bu anlamda Subhî Edhem Bey’in muğlak hayatı ve sözünü ettiği diğer çalışmaları da açıklığa kavuşturulmayı beklemektedir.
20
KAYNAKÇA
Akgün, Mehmet, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1988.
Bayraktar, Levent, “Bergsonculuğun Türkiye’ye Girişi ve İlk Temsilcileri”, Felsefe Dünyası, Sayı 28.
Demir, Remzi, “İlk Bilim Tarihi Kitabımız: Fen Adamları”, Bilim ve Ütopya, Sayı 147, Eylül 2006.
Demir, Remzi, “Subhi Edhem Bey’in Bilim Tarihi ve Bilim Felsefesi Bilinci”, Bilim ve Ütopya, Sayı 139, Ocak 2006.
Demir, Remzi, “Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Gelişimine Genel Bir Bakış (1532-1993)”, Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Esin Kahya, Melek Dosay Gökdoğan vd., Ankara 2003.
Demir, Remzi, Uymaz, Tuba, “Yaşam ve Ölüm Üzerine Bir Deneme: Subhi Edhem Bey’in Hayat ve Mevt’i, Dört Öğe, Sayı 4, Ekim 2013.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 26. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara 2010.
Edhem, Subhî, Lamarckizm, haz. İnan Kalaycıoğulları, Çizgi Kitabevi, 2016.
Fındık, Tarık Tuhan, Suphi Ethem’in Ulûm-ı Tabiiyye Lügati’nin Günümüz Türkiye Türkçesi İmlâsına Aktarımı, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2006.
İlk ve Orta Öğretim Matematik Terimleri, Maarif Matbaası, İstanbul 1939.
21
Kalaycıoğulları, İnan, “Subhi Edhem ve Lamarkizm Adlı Eseri”, Dört Öğe, Sayı 4, Ekim 2013.
Odabaşı, Arda, “Darwin Düşmanlığı Tarihinden Bir Yaprak: Suphi Ethem Bey’in Darvenizm Kitabı ve Bir “Eleştiri””, Maymundan Mı Geldik?, Ali Demirsoy, Nurdan İnan vd., der. Gani Bayer, Bilim Kitabevi, Ankara 2010.
Odabaşı, Arda, “Subhi Edhem Bey ve Beşer ve Tabiat Dergisi”, Bilim ve Ütopya, Sayı 159, Eylül 2007.
Odabaşı, Arda, “Subhi Edhem Bey’in Tabiat’ı”, Bilim ve Ütopya, Sayı 152., Şubat 2007.
Redhouse, Sir James William, A Lexicon English and Turkish, *
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., 6. Baskı, İstanbul 1999.
22