Bu böl ümde yapıl an çalıĢ maya da baz teĢkil eden Kar ĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir me ( Co mparati ve Ri sk Assess ment ) yakl aĢı mına yer veril mekt edir.
K
arĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me çalıĢ mal arında il k ol arak gerekli ol an çevre pr obl e mleri ni n listesi hazırlanmakt a ve bu pr oble ml eri n el e alı nması i çin kriterler ol uĢt urul makt adır. Daha sonraki aĢa mada sözkonusu pr obl e mleri n sıral an ması ve puanl andırıl ması yapıl makt adır ( Mor genst ern, 2000).K
arĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me, veriler vasıtası ile katılı mcıl arı n fi kir birli ği ne var dı ğı ve çeĢitli pr obl e mleri n i zafi riski nin belirlendi ği bir pr oses ol arak tanı mlanabil mekt edir.K
arĢılaĢtır malı Ri sk Değerlendir mede katılı mcıl arı n ki ml er ol duğuna da öne m verilme kt edir. Günü müzde hal kı n gör üĢl eri ne yer verme gi bi bir eğili m sözkonusu ol sa da Ameri ka baĢt a ol mak üzere Kar ĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir mel eri n yür üt ül düğü Dünya' daki çoğu ül kede söz konusu çalıĢ mal ar tekni k danı Ģ manl ar ve çevresel yöneti m il e il gilenen enstit ül eri i çeren gr upları n çokl u di si pli ni ile gerçekl eĢtiril mekt edir. Dol ayısı yl a risk değerl endir mesi çalıĢmal arı nı nçoğu hükü met danı Ģ manl arı nı n, bili m ada ml arını n, çevresel gr upl arı n, danı Ģ man fir mal arı n ve pr ogra m yöneticileri ni n kararları na dayan makt adır ( Mor genst ern, 2000).
KarĢılaĢtır malı risk değerlendir me çalıĢ mal arı nda el e alı nan çevresel pr oble ml er esas ol arak bunl arı n i nsan ve ekol oji ol an i ki ana fakt ör üzeri ndeki riskl eri açı sı ndan pr oses edil mekt edir. Yür üt ül en bu çalıĢ mal arda çevresel pr obl e mlerin i nsanl ar üzeri ndeki riski; sağlı k ve ekono mi k refah ol ma k üzere i ki ayrı faktör di kkat e alı narak değerl endiril mekt edir. Sağlı k riski Ameri ka baĢt a ol mak üzere bazı ül kel erde i se, kanser riski ve kanser dı Ģı ndaki sağlı k riskl eri ol mak üzere i ki ayrı fakt ör ol arak el e alı nmaktadır ( Mor genst ern, 2000). Dol ayısı yl a KarĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir mede esas alınan fakt örler en kapsa mlı Ģekil de;
kanser riski,
kanser dıĢı ndaki sağlı k riskl eri, ekol oji k,
ekono mi k refah (yaĢa m kalitesi) ol arak sıral anabil mekt edir.
Bununl a birli kt e KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endirme i çi n yür üt ül en çoğu çalıĢ mada, sözkonusu fakt örleri n ancak birkaçı nı n di kkat e alı ndı ğı Tabl o 2. 8‟ den de gör ül mekt edir ( Mor genster n, 2000).
Tabl o 2. 8 KarĢılaĢtır malı Risk Değerl endir me çalıĢ maları ( Mor genst ern, 2000)
Çalı Ģ ma Böl gesi
Pr obl e m
Al anl arı Sayısı Rankı geliĢtirilecek riskl eri n içeri ği
Puanl andır ma Ģekli Pr oj e katılı mcıları Veri topl an ması ve anali zi Ri sk yöneti m ABD ( USEP A 1987) 31 Ka nser Ka nser ol mayan risk Ekol oji k Ref ah Sırala ma Kat egori zasyon
Hükü met
uz manl arı Kapsa mlı Yok
Tayvan, ROC 15 Ka nser
Ka nser ol mayan risk
Ekol oji k Ref ah
Sı ral a ma Kat egori zasyon
Hükü met ve hükü met dıĢı uz manl ar
Tabl o 2. 8 ( Deva m) KarĢılaĢtır malı Risk Değerl endir me çalıĢ mal arı ( Mor genst ern, 2000)
Çalı Ģ ma
Böl gesi Pr obl e m Al anl arı Sayısı Rankı geliĢtirilece k ri skl eri n içeri ği Puanl andır ma
Ģekli Pr oj e katılı mcıları Veri t opl an ması ve anali zi Ri sk yöneti m Mer kezi Ameri ka 7 Sağlı k Ekol oji k Ref ah
Kat egori zasyon KarıĢı k/ Pr oj e çalıĢanl arı multi sekt örel ko mit e ol arak yap mıĢl ardır. Kapsa mlı Var Tr oyan, Bul garist an En az 4 Sağlı k Ekol oji k Ref ah
Kat egori zasyon KarıĢı k Kı s mi Var
Zili na, Sl ovakya
6 dan fazl a Sağlı k Ekol oji k
Kat egori zasyon KarıĢı k Kı s mi Var
Ra do m ve El k, Pol onya
En az 3 Sağlı k Ekol oji k
Kat egori zasyon KarıĢı k Kı s mi Var
Ah meabad ġehri, Hi ndi st an 11 Sağlı k Ekol oji k Ref ah
Kat egori zasyon Hükü met ve hükü met dıĢı uz manl ar
Kapsa mlı Var
Li ma, Per u 12 Sağlı k
Ref ah
Sırala ma Kat egori zasyon
Hükü met ve hükü met dıĢı uz manl ar ve hal k Kapsa mlı Var Bangkok, Tayl and
11 Sağlı k Kat egori zasyon Danı Ģ manl ar Kapsa mlı Yok
Kahire, Mısır 16 Sağlı k Kat egori zasyon Da nı Ģ manl ar Kapsa mlı Yok Ekvat or 9 Sağlı k Kat egori zasyon Danı Ģ manl ar
Kapsa mlı Yok Sil esi a Böl gesi, Çek Cu mhuri yeti ve Pol onya 6 Sağlı k Ekol oji k
Kat egori zasyon Hükü met ve hükü met dıĢı uz manl ar
Kapsa mlı Var
Doğu Bengal 10 un üst ünde Sağlı k Ekol oji k
Ref ah
Kat egori zasyon Hükü met dıĢı uz manl ar
Tabl o 2. 8 i ncel endi ği nde Ameri ka ve Tayvan dı Ģı nda yür üt ül en di ğer çalıĢ mal ar da kanser riski ve kanser dıĢı ndaki sağlı k riski ni n bi rli kt e el e alı ndı ğı di ğer bir ifade il e bu i ki fakt örün sağlı k riski ol arak t ek bir paramet re kapsa mı nda değerlendiril di ği gör ül mekt edir. Tayvan‟ da yür üt ül en KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me‟ ni n USEPA t arafı ndan bir ör nek çalıĢ ma t eĢkil et mek üzere gerçekleĢtiril di ği düĢünül düğünde i se literat ürde yer al an KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerlendir me çalıĢ mal arı nı n çoğuna sadece sağlı k fakt örünün baz teĢkil etti ği söyl enebilme kt edir. Çevre pr obl e mleri ni n list esi ni n hazırlanması daha önce de sözü edildi ği üzere KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me çalıĢ mal arı nı n il k aĢa ması nı t eĢkil et mekt edir. Pr oj e katılı mcıl arı t arafından hazırlanan bu listeler il e önceli kl e pr obl e m al anl arı nı n sayısı belirlenmekt edir. Tabl o 2. 8 i ncel endi ği nde en fazl a pr obl e m al anı nın Ameri ka‟ da USEPA t arafı ndan yürüt ül en KarĢılaĢtır malı Risk Değerl endir me çalıĢması nda el e alı ndı ğı gör ül mekt edir. Söz konusu çalıĢ mada pr oj e katılı mcıl arı USEPA uz manl arı ndan ol uĢt urul an çok di si pli nli bir gr up ol up; veri t opl anması ve anali zi söz konusu grup tarafı ndan gerçekl eĢtiril mekt edir ( Mor genst ern, 2000).
Di ğer ül kel erdeki KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me çalıĢ mal arı nı gerçekl eĢtiren pr oj e katılı mcıl arı i ncelendi ği nde i se söz konusu çalıĢ mal arı n; Tayl and, Mısır ve Ekvat or‟ da sadece danıĢ manl ar il e Tayvan, Peru, Hi ndi st an, Doğu Bengal ve Çek Cu mhuri yeti –Pol onya‟ da i se hükü met ve hükü met dı Ģı uz manl ar t arafı ndan yür üt ül düğü gör ül mekt edir. Hükü met ve hükü met dı Ģı uz manl arı n yanı sıra hal kı n gör üĢl eri ni n alı ndı ğı t ek çalıĢ ma i se Per u‟ da gerçekl eĢtiril miĢtir. Söz konusu çalıĢ mada puanl andır ma USEPA t arafı ndan yür üt ül en KarĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir mel eri ne benzer ol arak sıral a ma ve kat egori zasyon esası na dayandırıl mıĢtır. Tabl o 2. 8‟ de gör ül en Tayvan dı Ģı ndaki t üm ül kel erde veri t opl anması ve anali zi adı mı ol dukça kapsa mlı bir çalıĢ ma Ģekli nde gerçekl eĢtiril miĢtir ( Morgenst er n, 2000).
Tayvan KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me çalıĢ ması nı n bu adı mı i çerme mesi ni n nedeni i se söz konusu proj eni n USEPA t arafı ndan risk değerl endir mesi çalıĢ mal arı nı gerçekl eĢtirecek ül kel ere ör nek t eĢkil et mek a macı il e yür üt ül müĢ ol masıdır. Di ğer bir ifade il e USEPA, Tayvan Pil ot çalıĢ ması il e KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me kavra mı nı katılı mcıl ara tanıt mak ve risk sıral ama ve puanl andır madaki geliĢi mi n nasıl ol duğunu göst er meyi hedefl e miĢtir ( Mor genst ern, 2000).
Tayvan KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me örneği bu çalıĢ maya da baza t eĢkil etti ği nden uygul a ma esasl arı aĢağı da veril miĢtir. Tayvan pil ot çalıĢ masına i Ģtirak eden çok di si pli nli gr up çevre il e il gili pr ofesyoneller, hükü met, üniversitel er, danı Ģ man fir mal ar ve araĢtır ma or gani zasyonl arı ndan meydana getiril miĢ ol up Tabl o 2. 9‟ da katılı mcıl ar hakkında genel bil gi veril mektedir ( Mor genst ern, 2000).
Tabl o 2. 9. Katılı mcı karakt eristi kl eri ( Mor genst ern, 2000)
Or gani zasyon Bay Bayan Topl a m
Hükü met 5 3 8
Endüstri 7 0 7
Ar aĢtır ma Enstit ül eri 2 1 3
Üni versite 3 0 3
Bi li n meyen 1 2 3
Topl a m 18 6 24
Tayvan Pil ot ÇalıĢ ması il k et abı nda bu katılımcıl ara Ameri ka‟ da uygul anan KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerlendir me hakkı nda genel bil giler veril miĢ di ğer bir ifade ile söz konusu ki Ģiler riski al gıl a ma, risk puanl andır ma, risk değerl endirme ve ri sk yöneti mi konul arı nda bil gilendiril miĢtir. Daha sonra Ameri ka‟da kull anıl an KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me met odol ojisi ve çevre kor uma i çi n önceli kl er sapt anırken bu anali zi n nasıl kull anıl dı ğı i zah edil miĢtir. Ġki nci aĢa mada i se katılı mcıl ardan ül kel eri ndeki en ci ddi 15 pr obl emi sapt a mal arı ist enmiĢtir. Tabl o 2. 10.‟ da Tayvan Pil ot çalıĢ ması na i Ģtirak eden katılı mcıl arı n t anı mladı ğı 15 çevre pr obl e mi gör ül mekt edir.
Tabl o 2. 10. Tayvan ÇalıĢ ması nda tanı mlanan çevre probl e mleri ( Mor genst ern, 2000)
Sırala ma Çevre probl e mi Sırala ma Çevre probl e mi 1 Ot o mobil eksoz e misyonl arı1
9 Me kandaki parti kül er madde
2 Di oksi n 10 Endüstri yel atı ksu
3 Bul aĢ maya mar uz kal mıĢ iç me suyu2
11 Gür ült ü4
4 Toz 12 Koku
5 Tehli kesiz t ürler 13 Pestisit artı kları5
6 Gaz istasyonl arı ndan gel en e misyonl ar 14 Katı atı k
7 Bul aĢ maya mar uz kal mıĢ yeraltısuyu 15 Tehli keli maddel er6 8 Ağır met aller3
1 Otomobil eksoz emisyonl arı: Du man, NOx, uçucu organi k karbon ve CO
2 Bul aş maya maruz kal mış içme suyu: Su temi ni nde nokt asal ol mayan kaynakl a bul aş ma
3 Ağır met aller: Endüstriyel atıksul arı n deşarjı sonucu
4 Gürült ü: Trafik, jet uçakl ar, malze me üreti m prosesl eri nden
5 Pestisit kalı ntıl arı: Zirai ürünl er sonucu ort aya çı kan kalı ntıl ar
6 Tehlikeli maddel er: Çeşitli ürünl erden ve deşarj prosesl erinden gel en tehlikeli ki myasal maddel er
Tabl o 2. 10‟ dan da gör ül düğü üzere pr oj e katılımcıl arı Tayvan‟ ı n en öne mli çevre pr obl e mleri ni ot omobil eksoz e misyonl arı, di oksin ve bul aĢ maya mar uz kal mıĢ i ç me suyu ol arak sıral a mıĢl ardır.
Pr obl e ml eri n t anı mlan ması nı ri sk sıral a ma ve puanl a ma aĢa ması t aki p et mekt edir. Söz konusu aĢa ma;
kat egori zasyon, gör üĢ me veya oyl a ma,
spesifi k kritere dayanan puanl a mal arı tayi n et mek, puanl a manı n değerlendiril mesi,
res mi karar ver me t eori k yakl aĢı mı,
adı mları nı i çer mekt edir. Tayvan KarĢılaĢtır malı Ri sk Değerl endir me çalıĢ ması nda katılı mcıl ar risk sıral a ması ve puanl andır ması nı kanser riski, kanser dı Ģı ndaki sağlı k riskl eri, ekol oji k risk ve yaĢa m kalitesi fakt örleri ni el e al arak ve puanl andır mayı 1
den 10 a kadar bir öl çek kull anarak yap mıĢl ardır. Söz konusu puanl andır mada en yüksek risk 1, en düĢük risk i se 10 ol arak ifade edil miĢtir. Aynı za manda bu öl çek kendi içi nde,
1 - 4 ile yüksek derecede risk 4 - 7 ile ort a derece risk 7 - 10 ile düĢük derecede risk
ol arak kade mel endiril miĢtir. Tayvan KarĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir mesi nde söz konusu puanl andır ma yakl aĢı mı kull anılarak her bir fakt ör i çi n el de edil en risk sıral a ması Tabl o 2. 11‟ de özetlenmiĢtir ( Mor genster n, 2000).
Tabl o 2. 11‟ den de görül düğü gi bi, bu pil ot çalıĢ mada ağır met aller, endüstri yel atı ksul ar, pestisit atı kl arı, zehirli maddel er ekoloji k açı dan yüksek derecede risk arzeden pr obl e mler ol arak t anı mlan mıĢtır. YaĢa m kalitesi açısı ndan yüksek derecede riske sahi p ol an çevre probl e mleri ise ot omobil eksoz e misyonl arı, t oz, katı atı k ve zehirli maddel er ol arak belirlenmiĢtir ( Mor genst ern, 2000).
Daha öncede belirtil diği üzere çoğu ül kede yür üt ül en KarĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir me çalıĢ masında kanser riski ve kanser dı Ģı ndaki sağlı k riskl eri arası nda bir ayrı m yapıl ma makta ve söz konusu riskl er sağlı k riski baĢlığı altı nda t opl anmakt adır. Bu çalıĢ ma sonunda da kanser riski ve kanser dı Ģı ndaki sağlı k riskl eri puanl andır ma sonuçl arı birleĢtirilerek sağlı k riski puanl arı t üretilmi Ģtir. Bu puanl ar t üretilirken kanser riski ve kanser dı Ģı ndaki sağlı k riski nden en yüksek riske sahi p ol anı n puanı di kkate alı nmıĢtır. Ör neği n; gaz i st asyonl arı ndan gel en emi syonl ar yüksek derecede kanser riskli ve ort a derecede kanser ol mayan sağlı k riskli ol arak puanl andırıl dı ğı ndan sağlı k riski açısı ndan yüksek riskli çevre pr oble mi ol arak tanı mlan mıĢtır. Dol ayısıyl a bu çalıĢ mada t anıml anan 15 çevre pr oble mi ni n 9‟ u yüksek sağlı k riski ol an bileĢen ol arak belirlenmiĢtir ( Mor genst ern, 2000).
Tabl o 2. 11. Far klı içeri kt eki riskl er içi n risk puanl andırmal arı ( Mor genst ern, 2000)
Pr obl e m Ka nser Ka nser ol mayan Ekol oji k YaĢa m kalitesi Sağlı k
Ot o mobil eks oz e misyonl arı
3. 58 Y 2. 96 Y 4. 27 O 3. 32 Y Y
Di oksi n 1. 96 Y 3. 83 Y 4. 29 O 4. 13 O Y
Bul aĢ maya mar uz kal mıĢ iç me suyu
4. 25 O 3. 13 Y 5. 09 O 4. 58 O Y
Toz 5. 83 O 3. 71 Y 5. 42 O 3. 54 Y Y
Tehli kesiz t ürler 9. 45 D 8. 23 D 3. 04 Y 5. 59 O D
Gaz
istasyonl arı ndan gel en e misyonl ar
3. 25 Y 4. 04 O 6. 87 O 4. 27 O Y
Bul aĢ maya mar uz kal mıĢ yeraltısuyu
5. 65 O 4. 91 O 4. 27 O 5. 17 O O
Ağır met aller 3. 38 Y 3. 54 Y 3. 57 Y 4. 96 O Y
Me kandaki parti kül er madde 6. 08 O 4. 54 O 7. 71 O 5. 63 O O Endüstri yel atı ksul ar 4. 48 O 3. 68 Y 3. 35 Y 4. 75 O Y Gür ült ü 8. 23 D 5. 13 O 6. 04 O 4. 43 O O Koku 6. 23 O 4. 17 O 6. 04 O 4. 08 O O
Pestisit artı kları 2. 63 Y 3. 67 Y 3. 21 Y 4. 65 O Y
Katı atı k 5. 30 O 4. 09 O 3. 58 Y 3. 58 Y O
Zehirli maddel er 1. 71 Y 2. 22 Y 2. 54 Y 4. 00 Y Y