İstanbul Metropolitan Alanındaki Endüstrilerini Olası Bir Deprem Durumunda Çevresel Etkilerinin Değerlendirilmesi

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ  FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü

İSTANBUL METROPOLİ TAN ALANI NDAKİ ENDÜSTRİ LERİ N OLASI Bİ R DEPRE M DURUMUNDA ÇEVRESEL ETKİ LERİ Nİ N

DEĞERLENDİ Rİ LMESİ

YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Çevre Müh. Dil ek YI LMAZOĞLU

OCAK 2003

Anabili m Dalı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ Progra mı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ  FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü

ĠSTANBUL METROPOLĠ TAN ALANI NDAKĠ ENDÜSTRĠ LERĠ N OLASI BĠ R DEPRE M DURUMUNDA ÇEVRESEL ETKĠ LERĠ NĠ N

DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ

YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Çevre. Müh. Dil ek YI LMAZOĞLU

(501001928)

OCAK 2003

Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 24 Aralı k 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 16 Ocak 2003

Tez Danı Ģ manı : Doç. Dr. IĢı k KABDAġLI Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Seval SÖZEN

Anabili m Dalı: Çevre Mühendi sli ği Progra mı: Çevre Mühendisli ği

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ  FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜSÜ

ĠSTANBUL METROPOLĠ TAN ALANI NDAKĠ ENDÜSTRĠ LERĠ N OLASI BĠ R DEPRE M DURUMUNDA

ÇEVRESEL ETKĠ LERĠ NĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ

YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Çevre Müh. Dil ek Yıl mazoğlu

( 501001928) (501001928)

Tez Danı Ģ manı: Doç. Dr. N. IĢı k KabdaĢlı

ÖNS ÖZ

Çalış ma mı n çerçevesi ni belirleyen ve çalış ma m boyunca bana yol göst eren Sayı n Doç. Dr. Işı k Kabdaşlı’ ya, Sayı n Pr of. Dr. Olcay Tünay’ a teşekkürl eri mi sunar,

Çalış ma ma yaptı ğı yar dı m ve kat kıları i çi n Ar aş. Gör. Tuğba Öl mez’ e, harital arı n yapı mı esnası nda büyük çaba sarf eden Doç. Dr. Dursun Z. Şeker’ e ve göst erdi kl eri yar dı mlar i çi n ar kadaşl arı m Güli n Er yıl maz, Beyza Sa muk ve Ayt uğ De mir dil ek’ e teşekkür ederi m.

Öğr eni m hayatı m boyunca benden her t ürl ü dest eği esirge meyen ve her an yanı mda ol an canı m ail e me ve dost um Muazzez Çalışkan’ a, ayrı ca zor anl arı mı güzelleştiren ve sonsuz sevgisi ile bana güç veren İs mail Hakkı Şahi n’ e teşekkür ü bir borç biliri m.

Di l ek Yıl mazoğl u Şubat, 2002

Ġ ÇĠ NDEKĠ LER

I. 1. Çalış manı n Anl a m ve Öne mi 1

I. 2. Amaç ve Kapsa m 2- 3

II. RĠSK DEĞERLENDĠ RMESĠ

II. 1. Riski n Tanı mı ve Ölçütleri 4

II. 2. Risk Değerl endir mesi nde Yönt e m ve Yakl aşıml ar 9 II. 3. Risk Değerl endir mesi nde Ameri ka Birleşi k Devl etleri ve Avr upa

Bi rli ği Yakl aşı mları

21

II. 4. Risk Değerl endir mesi Uygul a ması 33

III. ÇALI ġ MA BÖLGESĠ NĠ N TANI TI MI

III. 1 Böl ge Sı nırları ve Coğrafyası 41

III. 2. Böl gede Depre m Riski

III 2. 1. Depre ml er ve Et kileri 44

III 2. 2. İstanbul’da Deprem Ri ski 50

III. 3. Böl gede Ri sk Kaynakl arı 56

I V. BÖLGEDEKĠ ENDÜSTRĠ YEL FAALĠ YETLER

I V. 1. Böl gedeki Endüstriyel Faali yetler 59

I V. 2. Böl gedeki Endüstrileri n Sı nıflandırıl ması

I V. 2. 1. Endüstrileri Sı nıflandır ma Esası 59

I V. 2. 2. Endüstrileri n Sı nıflandır ması 61

I V. 3. Endüstriler İçi n Ri sk Değerl endir mesi İçi n Bir Yakl aşı m 68 I V. 4. Endüstrileri n Ri sk Önceli kl eri ve Değerl endiril mesi 72

V. SONUÇLAR 82

KAYNAKLAR 84

EKLER 87

TABLO LĠ STESĠ

Sayf aNo Tabl o 2. 1. Nu mune ve analiz pl anı dahili nde el e alı nacak

para met rel er

15

Tabl o 2. 2. Ki myasal mael eri n risk değerl endir me yakl aşı mları nı n

karşılaştırıl ması

18

Tabl o 2. 3. USEPA’ da risk değerlendir me çerçevesi 23

Tabl o 2. 4. Far klı ül kel erde kullanılan risk değerl endir me met odl arı 26

Tabl o 2. 5. Far klı ül kel erdeki kaza çeşitleri 27

Tabl o 2. 6. Kaza sı nıflandır mal arı 29

Tabl o 2. 7. Kaza sonuçl arı nı n sı nıflandırıl ması 30

Tabl o 2. 8. Karşılaştır malı risk değerlendir me çalış mal arı 34

Tabl o 2. 9. Katılı mcı karakt eristi kl eri 37

Tabl o 2. 10. Tayvan pil ot çalış ması nda tanı mlanan çevre proble ml eri 38 Tabl o 2. 11. Far klı içeri kt eki riskl er içi n risk puanl andır mal arı 40

Tabl o 3. 1. Çalış ma al anı ndaki ilçel er 42

Tabl o 3. 2. Şi det ve magnit üd değerleri arası ndaki dönüşü ml er 49

Tabl o 4. 1. Endüstri kat egorileri 62

Tabl o 4. 2. Endüstri kat egorileri ni n ilçel ere göre dağılı mı 66

Tabl o 4. 3. Kat egoril eri n puanl andırıl ması 73

Tabl o 4. 4. Ri sk sı nıfları nı n ilçel er bazı nda sayısal dağılı mı 75

Tabl o A EPA’ ya göre endüstri kategorileri 87

ġEKĠ L LĠ STESĠ

Sayf a No ġekil 2. 1. Ri sk değerlendir me ve risk yöneti mi arası ndaki bağl antı 5

ġekil 2. 2. Ri sk değerlendir me adı mları 6

ġekil 2. 3. Çevre duyarlılı ğı ile çevresel konsantrasyon kı yasla ması ile çevresel risk değerlendiril mesi

8

ġekil 2. 4. Or gani zasyon sevi yel eri 10

ġekil 2. 5. Besi n zi nciri 11

ġekil 2. 6. Izl e me progra mı nı n adı mları 16

ġekil 2. 7. Strat eji k risk değerl endirme met odol ojisi 31

ġekil 2. 8. Çevresel zarar i ndeksi 32

ġekil 3. 1. Istanbul ve ilçel eri 41

ġekil 3. 2. Istanbul ve çevresi ni n jeol oji k haritası 43

ġekil 3. 3. Istanbul ve çevresi ni n geni şl etil miş strati grafı k kesiti 44

ġekil 3. 4. Yer kabuğu hareketi ni şemati k anl atı nı 45

ġekil 3. 5. Dal ga çeşitleri 47

ġekil 3. 6. Kuzey anadol u fay hattı 50

ġekil 3. 7. Böl gesel Depre mleri n Dağılı mı 52

ġekil 3. 8. Kuzey sı nır fayı nı n ilçel ere uzaklı kl arı 53

ġekil 3. 9. Istanbul da senar yo depremi nde ol uşacak en büyük ivme değerl eri

54

ġekil 3. 10. Ar azi kullanı mı 55

ġekil 3. 11. Nüf us yoğunl uğu 56

ġekil 4. 1. Topl a m endüstri risk dağılı m haritası 76

ġekil 4. 2. 1. dereceden riskli endüstril er 77

ġekil 4. 3. 2. dereceden riskli endüstriler 77

ÖZET

Bu çalış mada İst anbul’ da ol ası bir depre m dur umunda endüstrilerden dolayı meydana gel ebil ecek et kileri n çevresel risk değerlendir mesi yapıl mıştır.

Bi ri nci böl ümde, çalış manı n anl a mı, a macı ve kapsa mı kısaca özetlenmiştir.

İki nci böl üm, risk değerlendir me il e il gili det aylı literat ür çalış ması nı kapsa makt adır. Genel risk değerl endir me yakl aşı mı i ncel enmiş, Dünya’ da farklı şekillerde uygul anan risk değerl endir me çalışmal arı araştırıl mış ve çevre kirlili ği ve değerl endir mesi nde i ki öne mli ot orite konu munda ol an USEPA ( Uni ted St at es Environ ment al Poll uti on Agency- Ameri ka Çevr e Ki rlili ği Aj ansı) Avr upa Bi rli ği’ni n yakl aşıml arı na yer veril miştir. Ayrı ca yapılan çalış maya da baz t eşkil eden Karşılaştır malı Ri sk Değerl endir me tanı mlanmı ş ve uygul a ması değerlendiril miştir.

Üçüncü böl ümde, deprem hakkı nda genel bil gi veril miş ve İst anbul’ da depre m riski il e il gili yapılan araştır mal ar i nel enmiş ve İst anbul’ da ol ası bir depre m dur umuna her hangi bir şekil de çevreye zararlı et kisi ol abilecek risk kaynakl arı belirlenmiştir.

Dör düncü böl ümde, seçilen çalış ma al anı ndaki endüstriler t ek t ek sapt anmı ş; kirlenme ve ki rl eti ci ye neden ol acak kaynak bazı nda sı nıfl andır ması yapılmı ş; endüstri kat egorileri i çi n risk değerl endir me yakl aşı mı t anıtıl mış ve bu yakl aşım kull anıl arak endüstri kat egorileri içi n risk derecel eri belirlenmiştir.

Son böl ümde ze mi n duru mu ve nüf us yoğunl uğu di kkat e alı narak İst anbul’ da ol ası bir depre m dur u munda endüstrilerden kaynakl anabilecek zararlı et kileri n çevresel risk değerl endir me sonuçl arı veril miştir.

Sı nırları Büyükçek mece’ den Tuzl a’ ya kadar ol an çalış ma böl gesi nde yer al an 709 endüstri den;

1. derece ri skli endüstri kat egoril eri t opl a mı n %28, 2. derece ri skli endüstri kat egoril eri t opl a mı n %22, 3. derece riskli endüstri kat egorileri t opl a mı n %50’ si ni ol uşt ur duğu gör ül mekt edir. Bu sonuçl arı n coğrafi bil gi sistemi ne akt arıl ması il e risk harit al arı nda 15’ den fazl a 1. derece riskli endüstri kat egorilerini n bul unduğu il çel er Beyoğl u, Eyüp, Küçükçek mece, Zeyti nbur nu, Kart al, Pendi k ve Tuzl a, i ki nci derece riskli endüstri kat egorisi ni n yoğun ol duğu ilçel er ise Kart al ve Tuzl a ol arak belirlenmiştir.

Kart al, Pendi k ve Beyoğl u il çel eri he m 1. derece depre m kuşağı nda yer al mal arı he m de 1. derece riskli endüstri kat egorileri ni n ağırlı klı olarak faali yet göst er mel eri nden dol ayı en yüksek tehli ke pot ansiyeli ol an ilçel er ol arak belirlenmiştir.

SUMMARY

In t hi s st udy, envir on ment al ri sk assess ment whi ch causes fr o m i ndustry was done when probabl e an eart hquake happens, i n İstanbul.

In t he first chapt er, t his st udy’ meani ng, ai m and scope was su mmari zed briefl y. Second chapt er scopes det ail literat ure st udy about ri sk assess ment. General ri sk assess ment appr oach was exa mi ned, ri sk assess ment st udi es, whi ch carr y out different ways i n t he worl d, wer e i nvesti gat ed. USEP A ( Unit ed St at es Envi r on ment al Poll uti on Agency) and Eur opean Uni on’ s appr oach about environment al poll uti on and assess ment was me nti oned. Al so, Co mparati ve Ri sk Assess ment was i dentifi ed and practi ces wer e eval uat ed so t hat t his st udy is based on Co mpar ative Ri sk Assess ment.

In t he t hird chapt er, it was gi ven general kno wl edge about eart hquake and ri s k s our ces, i nvesti gati ons abour earthquake ri sk wer e exa mi ned, ho wever, risk s our ces whi ch will cause har m det er mi ned to environ ment when probabl e eart hquake happens i n İstanbul. In t he f ourt h chapt er, i ndustri es wer e det er mi ned i n t he st udy ar ea; it was cat egori zed base on poll uti on and s our ce whi ch wi ll cause poll uti on; t o expl ai ned ri sk assess ment appr oach f or i ndustry cat egori es wer e exa mi ned. and ri sk degrees wer e det er mi ned wi t h t his appr oach was bei ng used.

In t he l ast chapt er, it was gi ven r esults of envir onme nt ri sk assess ment about hazar dous effect s fr o m i ndustry when pr obabl e eart hquake happens i n İst anbul. St udy ar ea’s boundari es are from Büyükçek mece t o Tuzl a. There are 709 i ndustry i n t his area. 1. degr ee ri sky i ndustry cat egori es are %28, 2. degree ri sky i ndustry cat egories are %22, 3. degree ri sky i ndustry cat egori es are %50 i n t he t ot al. Kart al, Pendi k and Beyoğl u i s i n not onl y i n 1. Degr ee eart hquake zone but al so first risky i ndustry cat egori es ar e i n st udy area so t hi s regi ons are t he most risky areas.

I.

GĠ RĠ ġ

I. 1. ÇALI ġ MANI N ANLAM VE ÖNEMĠ

Ġnsanl ar t ari h boyunca doğal afetler ile karĢı karĢı ya kal mıĢtır. Doğal afetler çevreyi tahri p et mekt e ve i nsanları n yaĢa ml arı na t ehdit unsur u ol uĢt ur makt adır. Ġ nsan ve çevreye büyük zararlar veren doğal afetleri n çoğu önceden bili nmesi pek muht e mel ol mayan önl ene mez ol ayl ardır. Sözkonusu doğal afetlerden biri de depre mdir. Dünyanı n ol uĢumundan bu yana sis mi k yönden aktif bul unan böl gel erde depre ml er ol uĢ makt a, bunun sonucunda da mil yonl arca i nsan ve barı nakl arı yok ol makt adır. Depre mi n neden ol abileceği et kileri n det aylı ol arak i ncel enmesi ve değerl endiril mesi istenmeyen sonuçl arı n azaltılabil mesi veya mi nimu ma i ndiril mesi açı sı ndan öne m taĢı makt adır.

GeliĢ miĢ ül kel erde, ol ası bir depre m dur umunda ortaya çı kabil ecek et kiler sadece can ve mal kaybı açısı ndan değerl endiril me mekt e, depre m esnası nda ol uĢabil ecek kazal ar nedeni il e çevrede ol uĢabilecek geçi ci ve kalıcı zararlar da t anı mlan makt a ve bunl arı n azaltıl ması veya mi ni mu ma i ndirilmesi yönünden çalıĢmal ar da gerçekl eĢtiril mekt edir. Aynı za manda doğal bir afet sırası nda meydana gel ebil ecek kazal ar sonucu çevrede ol uĢabilecek geçi ci veya kalıcı zararl arı n kontrol edil mesi ve ort adan kal dırıl ması yönünde de çalıĢ mal ar yür ütül mekt edir.

Endüstriler doğal afetler esnası nda kazaya neden ol ma pot ansi yelleri di ğer kaynakl ara nazaran daha yüksek ve ol dukça kar maĢı k yapı da ol an biri mlerdir. Doğal afetler sonrası endüstrileri n gerek i nsan sağlı ğı gerekse çevre kirlili ği ne sebep ol abileceği göz önüne alı ndı ğı nda, bu biriml eri n t ehli ke pot ansiyell eri ni n araĢtırıl ması ve bil gi eksikli kl eri ni n gi deril mesi gerekmekt edir.

GeliĢ mekt e ol an ül kel er arası nda yer al an Tür ki ye‟de i se doğal afetl ere yakl aĢı m tarzı nda büyük eksi kli kler söz konusudur. Tari hinde birçok depre me t anıklı k et miĢ ol an ül ke mi z, özelli kl e son yıll ar da meydana gel en Kocaeli ve Düzce depr e ml eri

sonrası bu eksi kli kl eri daha fazl a hi sset miĢ ve bu eksi kli kl eri n gi deril mesi yönünde çalıĢ mal arı n yapıl ması öne m kazan mıĢtır.

Tür ki ye ekono mi si nde büyük yer t ut an endüstrileri n çoğunun Ġst anbul ili nde bul unduğu ve Ġst anbul‟un sis mi k ol arak aktif bir böl gede yer al dı ğı göz önünde t ut ul ursa, ol ası bir depre m sonrası, endüstrilerden kaynakl anabil ecek t ehli kel eri n ayrı ntılı ol arak i ncel enmesi bir zorunl ul uk ol arak karĢı mıza çı kmakt adır.

Tü m bu değerl endir meler ıĢı ğı nda, Ġst anbul‟ da ol ası bir depre m dur u munda endüstrilerden gel ebilecek çevresel et kileri n sapt anması, t anı mlan ması ve değerl endiril mesi, fel aketi n çevresel et kileri ni n meydana getireceği zararı n azaltıl ması nda öne mli rol oynayacaktır.

I. 2. AMAÇ VE KAPSAM

Yapıl an çalıĢ mada ol ası bir depre m dur u munda Ġst anbul kı yıları nda f aali yeti ni sürdüren endüstrilerden meydana gel ebilecek et kileri n çevresel değerlendir mesi a maçl anmıĢtır. Bu a maç doğr ult usunda;

Ġki nci böl ümde risk değerl endir me kavra mı nın t anı mı yapıl mıĢ ve genel risk değerl endir me yakl aĢımı i ncel enmiĢ; çevre pr obl e mleri ni n çözümünde farklı Ģekillerde uygul anan risk değerl endir me yakl aĢıml arı değerl endiril miĢ; Dünya‟ da çevre kirlili ği ve değerlendiril mesi konusunda i ki öne mli ot orite konumunda ol an USEPA ( Unit ed St at es Environ ment al Poll uti on Agency) ve Avr upa Topl ul uğu‟ nun yakl aĢı mları ve özelli kle bu çalıĢ maya da baz t eĢkil eden KarĢılaĢtırmalı Ri sk Değerl endir me ( Co mparati ve Ri sk Assess ment) yakl aĢı mı ve bu al anda yapıl mıĢ çalıĢ mal ar tanıtıl mıĢtır.

Üçüncü böl ümde depre mler ve et kileri hakkı nda genel bil giler derl enmiĢ ve Ġst anbul‟ da depre m riski ile il gili deği Ģi k gör üĢl er i çeren araĢtır mal ar i ncel enmiĢ ve belirlenen çalıĢ ma al anı ndaki risk kaynakl arı belirlenmiĢtir.

Dör düncü böl ümde ol ası bir depre m dur u munda endüstrileri n risk değerl endiril mesi nde kullanılan yakl aĢı m t anıtılmı Ģ ve bu yakl aĢı m çerçevesi nde çalıĢ ma al anı nda yer al an endüstriler t ek t ek sapt an mıĢ, kirletici ve kirlen meye neden ol acak kaynak bazı nda sı nıflandır maya t abi t ut ul muĢ ve endüstri kat egorileri el de

ve yangı n kriterleri ne göre sözkonusu kriterler il e il gili yönet meli kl erde di kkat e alı narak puanl andırıl mıĢ; her bir endüstri kat egorisi ne ait puanlandır mal ar değerl endirilerek risk derecel eri ol uĢt urul muĢ ve Ġst anbul‟ un ze mi n dur u mu ve nüf us yoğunl uğu da di kkat e alınarak değerl endir me yapıl mıĢtır.

Son böl ümde de çalıĢ madan el de edil en sonuçl ar veril miĢ il eri ki yapıl acak çalıĢ mal ar içi n öneriler sunul muĢt ur.

II. RĠ SK DEĞERLENDĠ RMESĠ

II. 1. RĠ SKĠ N TANI MI VE ÖLÇÜTLERĠ

Son yıllarda risk değerlendir me i çi n basitten kar maĢı ğa doğr u bir çok t anı m yapıl makt a ve kull anılma kt adır. En basit Ģekli il e risk değerl endirme, fi zi ksel, ki myasal ve bi yol oji k etkil eri n değerl endiril mesini n yanı nda sosyal, eti k, ekol oji k ve ekono mi k yönden de düĢünül mesi gereken bili msel bir pr oses ol arak tanı mlan makt adır. Aynı za manda risk değerl endir me bili msel bil giler, ekono mi, yasal düzenl e mel er ve hal kı n katılı mını da i çeren ger çek anl a mda bi r ri sk yöneti m pr osesi ol arak da ifade edil mekt edir. Bir baĢka t anı ma göre i se, risk değerl endir me zehirlili k ol arak müsaade edil ebilecek zararı t anıml a maya yarayan düzenli raka ml arı üret en bir al gorit ma ol arak el e alı nmakt adır. Ul usl ararası Akade mi Bili mi ( Nati onal Acade my Sci ence)‟ ne göre i se risk değerlendir me zararlı maddeleri n veya dur uml arı n yapacağı et ki yi sapt a maya dayanan bir pr oses ol arak t anı mlan makt adır ( Graha m, 1995). Çevresel risk değerl endir meni n yapıl ması nı n a macı, herhangi bir akti vite veya ol ay sonucu ort aya çı kma i hti mali olan zararlı et ki yi t anı mlama k ve bu et ki ni n yarat acağı riski mi ni mu m veya en az kabul edil ebilir sevi yede değerl endir mektir. Çevresel risk değerl endir me t anı mı,

 çevreyi et kileyebil ecek ma ddeni n veya ki myasalın sahi p ol duğu özelli kl er,  ma dde veya ki myasalı n ekol oji k bileĢenl er ile et kileĢi mi veya bunl ara et kisi, esas ol mak üzere i ki t emel bil eĢenden hareket ile yapıl makt adır. Çevresel riskl eri n belirl eni p değerl endiril mesi, bili msel t e mell ere dayandır ma ve s or unun boyut unu i ncel e me ile mü mkün olma kt adır ( Graha m, 1995).

1985‟ li yıllardan iti baren çevresel risk değerl endir mesi kavra mı he men he men her ül kede günde me gel miĢtir. Ri ski n t anı mla ması i çi n en kapsa mlı ör nek Ul usl ararası Ar aĢtır ma Konseyi (NRC- Nati onal Research Council) t arafı ndan günde me getiril miĢtir. Bu ör nekt e Ul usl ararası Ar aĢtır ma Konseyi risk değerl endirme il e risk yöneti mini ni n birbiri nden far klı kavra mlar ol duğunu öne sür mekt edir. Söz konusu ör nekt e Ul usl ararası Ar aĢtır ma Konseyi risk değerlendir mesi ni obj ektif bili mi n ve bili msel il kel eri n yür ütt üğü bir akti vite ol arak el e alırken, risk yöneti mini ise politi k,

kararl aĢtırılı p seçil mesine yöneli k bir kar ar ver me pr osesi ol arak gör mekt edir. Ul usl ararası Ar aĢtır ma Konseyi‟ ni n savunduğu bu yakl aĢı mda en öne mli nokt a sağlı k ve ekol oji k riskl eri n yanı nda sosyal, eti k vb. di ğer değerl eri n de yer al ması dır. Aynı za manda geni Ģ bir yel pazedeki gör üĢl eri bünyesi nde barı ndıran bu yakl aĢı mı n her bir adı mı nda geri dönüĢl ere sürekli i mkan t anı yan koll ektif düĢün meni n yanı sıra yeni den düzenl e mel er de söz konusu ol abil mekt edir. ġekil 2. 1' de Ul usl ararası Ar aĢtır ma Konseyi‟ ni n öne sür düğü yakl aĢı mda yer al an risk değerl endirme ve ri sk yöneti mi adı mları göst eril mekt edir ( Edulj ee, 2000).

ġekil 2. 1 Ri sk değerl endir me ve risk yöneti mi arası ndaki bağl antı ( Edulj ee, 2000)

Ri sk değerl endi r me Ri sk yöneti mi

Pr obl e m tanı mı Ri sk azalt ma öl çü ml eri Ri ski n t oleransı na karar ver me Ri sk öl çü ml eri ne karar ver me Ri sk

kar akt eri zasyonu Anali z Et ki kaynakl arı nedir? Mar uz kal ma Ģekilleri nedir? Et kil er nel er dir? Ri sk değerl endiricileri ve risk yöneticileri arası nda müzakere (pl anl a ma) Ri sk değerlendiricileri ve risk yöneticileri arası nda müzakere

Genel risk değerl endir me yakl aĢı mı ġekil 2. 2‟ de göst eril di ği üzere birbirinden kesi n çi zgil erle ayrılan ve birbiri ni izleyen,

 zararı n tanı mlan ması,

 doz – t epki değerl endirilmesi,  et ki ni n değerl endiril mesi,  risk karakt eri zasyonunu,

içeren dört etapt an ol uĢ makt adır (Furl ong, 1995). Her bir et ap aĢağı da tanıtıl mıĢtır.

ġekil 2. 2. Risk Değerl endir me Adı mları (Furl ong, 1995)

Zararı n Tanı mlan ması: Her hangi bir et ki ye neden ol abilecek madde veya dur u mun

et kileri ni t anı mla maktır. Değerl endir me genel de çevre ve i nsan sağlı ğına et kil er ol arak i ki açı dan el e alı nmakt adır. Her hangi bir maddeni n çevreye ol abil ecek et kileri ni n t anı mlan ması i çi n yapıl ması gereken t estler, t ehli keli ma ddel eri n sı nıflandırıl ması, paketlen mesi ve eti ketlenmesi ile il gili ol an Avr upa Bi rli ği‟ni n Yedi nci Islah Yöner gesi ( Sevent h Amend ment Directi ve) tarafı ndan;

Zar ar Değerl endiril mesi

Ri sk Kar akt eri zasyonu

Ri sk Sı nıflandırıl ması

Et kileri n Değerl endiril mesi Zar ar Tanı mla ması

 balı kl ar içi n akut t oksisite,  yunusl ar içi n akut t oksisite,  al g büyü mesi i nhi bisyonu,  bakt eri yel i nhi bisyon,  adsor psi yon ve desor psi yon, ol arak veril miĢtir (Furl ong, 1995).

El e alı nan risk, zararlı et kilere bağlı ol duğu kadar et ki süresi ile de doğr udan iliĢkili dir. Çevreye ol abilecek et kileri n değerl endiril mesi yapılırken hangi yönt e me baĢvur ul ursa baĢvur ulsun ya da met odun i çeri ği ne ol ursa ol sun seçilen met od dai ma zarar i çeren madde veya maddel eri n çevre duyarlılı ğı il e ger çek çevresel zararı n karĢılaĢtırıl ması na esasına dayan makt adır. Ġ nsan sağlı ğı üzeri ne ol abilecek ol ası zararlı et kileri n araĢtırıl ması esas ol arak epi de mi yol oji k araĢtır mal ara dayan makt adır. Ancak bu t ür epi de mi yol oji k araĢtır mal arı n yür üt ül mesi nde çok uzun za man dili mleri ne i hti yaç duyul ma kt adır. Ör neği n; kanser oj en maddeni n et kisi 5 il e 15 yıl gi bi uzun bir za man periyodunda ort aya çı kmakt adır. Bu da kor uyucu önl e ml er al ma açısı ndan uzun bir za man dili mine karĢı gel mekt edir. Epi de mi yol oji k araĢtır mal arı sı nırlayan di ğer bir öneml i sor unda mar uzi yetleri n t a m ol arak belirleneme mesi dir. Ol ası zararlı et ki yi ort aya koy mak i çi n kull anılan i ki nci yönt e m i se, hayvanl arı n kobay ol arak kull anıl dı ğı deneyl erdir ( Can, 1999). Toksi kol oji k açı dan bir ma ddeni n zararlı sayılabil mesi içi n;

 deneyl erde her i ki ci nsten, 3 deği Ģi k dozun uygul andı ğı 3 gr up ve bir kontrol gr ubundan ol uĢan ve her gr upt a 50 den fazl a kobay ol arak hayvan kull anılması,  deneyl eri n i ki farklı t ür üzeri nde yür üt ül müĢ ve bunl arı n i st ati ksel ol arak anl a mlı

ol ması,

gerek mekt edir ( Can, 1999)

Doz – Et ki Değerl endi ril mesi: Maddeni n dozu veya zarar sevi yesi il e et kini n Ģi ddeti

arası ndaki iliĢki ni n t ahmi n edil mesi esası na dayan makt adır. Genel de uygul a ma ol arak L( E) C50 ( kr oni k) zehirlili k göz önüne alı n makt adır. Di ğer bir i fade il e pot ansi yel zarar t anı mlandı kt an sonra hangi doz sevi yesi ni n gözl enen etki ye neden ol duğu belirlenmekt edir (Kar man, 2000).

ġekil 2. 3‟ t e çevre duyarlılı ğı il e çevresel konsantrasyon kı yasl a ması na dayanan çevresel risk değerlendirme ni n genel bir çerçevesi veril mekt edir ( Kar man, 2000).

ġekil 2. 3. Çevre duyarlılı ğı ile çevresel konsantrasyon kı yasl a ması il e çevresel risk değerl endir mesi ( Kar man, 2000)

Ri ske bağlı ol arak alı nan doz ve t epki birli kt e i ncel endi ği nde söz konusu zararı tanı mla mak ve ni celi ksel ol arak ifade et mek ol anaklı hal e gel mekt edir. Çevreye bağlı ol arak i nsan sağlı ğı riskleri ni n değerl endiril mesinde epi de mi yol oji k araĢtır mal arı n yokl uğunda yüksek dozları n kull anıl dı ğı deneysel araĢtır mal ara baĢvur ul makt adır. Bu dur u mda da s onuçl arı n yüksek dozdan düĢük doza i ndir gen mesi gerek mekt edir. Bur ada i ki farklı yakl aĢım s öz konusudur; eğer eĢi k değer varsa söz konusu değer den aĢağısı prati k ol arak zararsı z kabul edil eceği nden bu eĢi k değeri n sapt anması öne m taĢ makt adır. EĢi k değeri n söz konusu ol madı ğı dur uml ar da i se mate mati ksel yönt e mler sayesi nde çok küçük dozl ara kadar doz-t epki iliĢkisi i ndirgen mekt edir ( Can, 1999).

Et ki Değerl endi r mesi: Ri sk değerl endir meni n bu adı mı nda araĢtır macılar et ki yi ve

et ki ye neden ol an di ğer fakt örleri i ncel eyerek araĢtır mayı geniĢl et mekt edir. Bu fakt örler; et ki ye neden ol acak pot ansi yel kaynakl ar, kaynakt a et ki ye neden ol acak konsantrasyon, hava su ve yi yecekl ere il etil me yol u ve gerçek seviye ol arak sıral anmakt adır (Furl ong, 1995).

Ar aĢtır macılar gerçek ölçüml eri veya mat e mati k modell erden geliĢtirilen sonuçl arı kull anarak analizl eri ni geniĢl et mekt edir. Ayrı ca yaĢa m t arzı da araĢtır maya dahil edil mekt edir. YaĢa m t arzı dat ası, yaĢ, t ür, nesil, kiĢileri n sağlı k alıĢkanlı kl arı vb.

Modell e me Ġzl e me Ri sk Anali zi Zehirlili k Testi Çevresel Konsantrasyon Toksisite EĢi k Değerl eri

popul asyonl arı ve çevresel bil eĢenl ere et ki ni n t ahmi ni i çi n yayılı m ve t aĢını mı nı n da tanı mlan ması gerekmektedir. Çevresel et ki ni n t ah mi ni i çi n hava, su, t oprak bil eĢenl eri di kkat e alın makt adır. Tah mi nl er genelli kl e önerilen modell erle yapıl makt adır (Furl ong, 1995).

Ri s k Karakt eri zasyonu: Ri sk değerl endirmesi ni n s on adı mı ol an ri sk

karakt eri zasyonunda önceki üç adı mdaki t üm bil giler kull anılarak risk bir büt ün ol arak t anı mlan makt adır. Ri sk karakt erizasyonu risk değerl endir meni n bir ür ünü ol arak raka msal ol acak Ģekil de ifade edil mekt edir ( Edulj ee, 2000).

Bi li msel araĢtır mal ar da risk değerl endir mesi, spesifi k öl çü ml er de hat a ol ması veya bili msel ol ayl ar hakkı nda bil gi eksi kli ği ol duğu dur u ml arda belirsizli kl eri de içerebil mekt edir. Bili msel belirsizli kl ere ek ol arak risk değerl endir me, düzenl eyi ci kararlar i çi n risk met odl arı ndan, kaynakl ardan ve yasal ol arak za man sı nırla mal arı ndan ort aya çı kan kı sıtla mal ara da mar uz kal abil mekt edir. Ri sk değerl endir me it eratif bir pr oses ol up, el deki me vcut bil giler yenil endi ği veya yenil eri ekl endi ği za man değerl endir meni n gözden geçiril mesi ve t ekrarlanması gerek mekt edir ( Edulj ee, 2000).

II. 2.

RĠ SK

DEĞERLENDĠ RMESĠ NDE

YÖNTEM

VE

YAKLAġI MLAR

Bu böl ümde çevre pr obl e mleri ni n çözü münde f ar klı Ģekillerde uygulanan risk değerl endir me yakl aĢı mları na yer veril miĢtir. Günü müzde risk değerl endir me konusunda bir çok uygula ma bul un makl a beraber risk değerl endir meni n esas al dı ğı konul ar ekol oji ve i nsan sağlı ğı dır. Ekol oji ve i nsan sağlı ğı nı n dı Ģı nda ki myasall arı n taĢı nı mında doğacak kazal ara karĢı yapıl an risk değerl endir me çalıĢ mal arı geni Ģ yer al makt adır. Ayrı ca birden fazl a kaynağı n neden ol duğu kirl enmel erde farklı et kil enen gr upl arı açısı ndan değerlendir meye i mkan veren karĢılaĢtır malı risk değerlendir meye de yer veril mekt edir.

Genel bir ekol oji k risk değerl endir me kavra mı el e alı ndı ğı nda, ekol oji k değerl endir me i çi n çevresel değerl endir me kavra mı kull anılsa da, değerlendirilen akti vite i çi n ekol oji k risk değerl endir me t eri mini kull anmak daha kesi n bir yar gı yı sağl a makt adır ( USEPA, 1986).

Ekol oji k risk değerl endir me, nit eli ksel veya ni celi ksel ol arak i nsanl ar, bit kiler, hayvanl ar ve ehli türl er üzeri ndeki gerçek veya pot ansi yel et kil eri n değerl endiril mesi dir. Kı saca ekol oji k değerl endirme bekl enen veya gözl enen et ki ni n geçi cili ği ni veya süreklili ği ni, büyükl üğünü ve yapısı nı sapt ama k i çi n kull anıl makt adır. Ekol ojistler genel de risk değerl endir me yaparl arken ġekil 2. 4‟ t e de gör ül eceği üzere popul asyon, t opl ul uk ve ekosiste m ol mak üzere üç sevi yeyi di kkat e al makt adırlar ( USEPA, 1986).

ġekil 2. 4. Or gani zasyon sevi yel eri ( USEPA, 1986)

Popul asyonl ar bazı t ürl eri n ol uĢt urduğu or gani z ma gr upları ol arak tanı mlan makt adırlar. Popul asyonl ar i ncel enirken büyü me, doğu m, öl üm, i çe göçl er ve dı Ģa göçl er di kkat e alı nmakt adır. Popul asyonl arı n birli kt e yaĢa masıyl a ort aya çı kan ko mpl ekse t opl uluk adı veril mekt edir. Ekosiste mler i se enerji ve madde sirkül asyonu ve transferini n ol duğu i Ģl evsel sisteml er ol arak ifade edil mekt edi r. ġekil 2. 5‟ te besi n zi nciri verilme kt edir ( USEPA, 1986).

ġekil 2. 5. Besi n zi nciri (USEPA, 1986)

Ekosiste mler, t opl ul ukl arda ol duğu gi bi bazı ölçü ml erle karakt eri ze edil mekt edir. Bunl ar;

 t ür kompozi syonu ve çeĢitlili k,  besi n ve enerji akıĢ oranları,  üreti m, t üketi m ve çür üme,

ol arak sıral anabil mekt edir. Ayrı ca öl çüml eri n yanı nda değerl endir mede ekosi st e mi n enerji ve madde akıĢı na da yer veril mesi gerekmektedir ( USEPA, 1986).

 Ekol oji k değerlendir meni n yür üt ül mesi;  Bul aĢ manı n derecesi ni n tanı mlan ması,

 Kor unan vahĢi yaĢa m t ürl ere, habit atlara ve kor umaya alı nmıĢ özel çevreye bul aĢı cıları n gerçek veya pot ansi yel et kileri ni n sapt anması,

 Islah et me araĢtır ması nı n bir parçası ol arak bul aĢıcıları n ekol oji ye et kileri (gerçek veya pot ansi yel) hakkı nda rapor hazırlanması,

 ĠyileĢtir me kriteri ni n geliĢtiril mesi,

 Fi zi bilite çalıĢ ması nı n parçası ol arak i yil eĢtirici alternatifler il e ekol oji k etkil eri ni değerl endiril mesi,

Ģekli nde ol abil mekt edir (USEPA, 1986).

Bul aĢı cıları n or gani z maya et kisi ni n değerl endiril mesi nde önce hangi mi kt ar daki ki myasalı n ( gerçek veya pot ansi yel ol arak) zarar nokt ası na ul aĢacağını bil mek gerek mekt edir. Bu da bul aĢı cı nı n, or gani z manı n ve çevreni n karakt eristi kl eri ne bağlı dır. Zarar değerlendirilirken;

1. Böl gede gerçekt en veya pot ansi yel ol arak hangi organi z mal ar et kil enecektir? 2. Et ki ni n güzer gahı ne ol acaktır?

3. Or gani z mal arı gerçek ve pot ansi yel ol arak her bir bul aĢı cı nı n ne kadar mi kt arı et kil e mekt edir?

4. Her bir et ki ni n süresi nedir ? 5. Ha ngi sı klı kl a et ki ol maktadır?

6. Me vsi msel ve i kli msel deği Ģi kli kl er nedir?

7. Spesifi k, jeol oji k, fi zi ksel ve ki myasal koĢull ar nelerdir? sorul arı na cevap aranması gerekmekt edir ( USEPA, 1986).

Ki myasal madde il e ekosiste mi n et kileĢi mi, or gani z mal arda direkt zarara yol açabil mekt e veya dol aylı ol arak yaĢa m ve üreme kabili yeti ni et kileyebil mekt edir. Eğer et ki ye neden ol acak ki myasal yet erli konsantrasyonda i se ve or ganiz mal ar ve çevresel ort a m il e zararlı et kileĢi m hali nde i se bul aĢı cı nı n girdi ği çevrede et ki ye neden ol makt adır. Ki myasal madde; popul asyon büyükl üğünün azal ması, t opl ul uk yapı sı nda deği Ģi m, ekosiste mleri n yapı sı ve i Ģl evi nde deği Ģi m gi bi çeĢitli et kil ere neden ol makt adır ( USEPA, 1986).

Ki myasalları n et kileri, fi zi ksel ve ki myasal özelli kl eri ne bağlı olduğu kadar ekosiste mdeki fi zi ksel, ki myasal ve bi yol oji k pr osesl eri n ko mbi nasyonuna göre de deği Ģi m göst er mekt edir. Buna ek ol arak et kilenen or gani z ma grupl arı nı n ki myasallara karĢı ol an t ol erans farklılı kl arı, yaĢa m ve davranıĢ karakteristi kl eri, et kilenebilecekl eri doz ve et ki süresi farklılı kları nedeni il e de t epkiler farklı ol makt adır. Ekol oji k risk değerl endir me yapılırken di kkatle i ncel enmesi gereken et kenl er; ki myasalı n yapı sı, deĢarjı n sı klı ğı, zehirlili k ve çevreni n fizi ksel ve ki myasal özelli kl eri ol arak veril mekt edir ( USEPA, 1986).

Ki myasalları n fi zi ksel ve ki myasal özelli kl eri, genel ol arak belirli çevredeki ki myasalı n t aĢı nı mında ve çevredeki deği Ģi minde öne m kazan makt adır. Ayrı ca hakkı nda az Ģey bili nen ki myasallar i çi n bu karakt eristi kl er, ki myasalı t anı ml a mada yar dı mcı ol abil mekt edir. Ki myasalları n çevreye etki si değerl endirilirken, kimyasall ar i norgani k ve or gani k bileĢi kl er ol mak üzere i ki gr upt a el e alı nmakt adır. Ġ nor gani k gr up ağır met aller ve siyanür den ol uĢ makt adır. Or gani k gr upl ar uçucul ar ( benzen, vi nil kl orür), yarı uçucul ar (fenol, naft ali n), pestisitler ( DDT, ar omat i k kl orl u bil eĢi kl er) den meydana gel mekt edir. Ki myasallar; met aboli k pr osesl eri, geliĢi msel oranl arı, fizyol oji k i Ģl ev ve davranıĢl arı değiĢtir me, hast alı k veya sal gı nl arı artır ma, mut asyona neden ol ma yada yaĢa ma ait akti viteleri azalt ma gi bi et kilere neden ol abil mekt edirler. Toksik et ki, akut veya kr oni k ol mak üzere i ki gr upt a el e alı nmakt adır. Akut zehirlili k, öl üm ve ekstre m fi zyol oji k et kilere neden ol ma kt adır. Kr oni k zehirlili k i se ki myasalı n küçük dozl arda uzun döne mli et kisi ni i çerme kt edir. Et kil er hayati f onksi yonl arı n azal ması ol arak ort aya çı kmakt adır. Toksi k ki myasalları n çevreye gi riĢi veya çevre bil eĢenl eri arası nda t aĢı nı mı sadece bir kere (kaza sonucu dökül mel er), kesi kli, mevsi msel, düzenli gi bi farklı za man öl çekl eri nde ol abil mekt edir ( USEPA, 1986).

Ekol oji k değerl endir mede çevreni n fi zi ksel ve ki myasal özelli kl eri ni belirle mede i ncel en mesi gereken paramet rel er;

 sı caklı k,  p H,  t uzl ul uk,

 t oprak ko mpozi syonu,

ol arak sıral anmakt adır (USEPA, 1986).

Bul aĢı cıları n popul asyonl arı n, t opl ul ukl arı n ve ekosist e mleri n üzeri ndeki et kisi ni karakt eri ze et mek i çi n anali zi yapan ki Ģi çalıĢma nı n hedefi ne bağlı ol arak bir veya daha çok öl çü m seçebilme kt edir. Bu öl çü ml eri n di kkatli ol arak seçilecek r eferans böl ge ile karĢılaĢtır ması nı n yapıl ması gerekmekt edir ( USEPA, 1986).

Seçil ecek referans al an;

 Bul aĢ manı n ol duğu böl geni n özelli kl eri ne çok yakı n özelli kl eri taĢı malı,

 Ġl gili böl geyi t opoğraf ya, t oprak ko mpozi syonu, su ki myası açısı nda çok i yi te msil et meli dir.

Et ki ye mar uz kal an böl ge ile referans al an arası nda kı yasl a ma yapılırken;  yaĢ yapısı,

 pot ansi yel üre me yet eneği,  t ürleri n çeĢitlili ği,

 besi n zi nciri veya trofi k çeĢitlili k,  besi n kaybı,

 üret kenli k,

gi bi fakt örler di kkat e alı nmalı dır ( USEPA, 1986).

Ekol oji k risk değerl endir mede i zl e me verileri nin t opl anması ve değerlendiril mesi öne m t aĢı makt adır. Ġzl eme ve modell e me, ekoloji k risk değerl endir meni n ayrıl maz parçal arı dır. Ġzl e me yapılması nı n a macı; gözl e mleme k, kontrol et mek, özelli kl e bazı za manl ar i st enilen kaliteye ul aĢıl ması ve doğr ul uk i çi n yeni den düzenl e meyi sağl a maktır. Nu mune ve analiz pl anı dahili nde ele alı nacak para metrel er Tabl o 2. 1.‟ de veril miĢtir ( USEPA, 1986).

Tabl o 2. 1. Nu mune ve analiz pl anı dahili nde el e alı nacak para metrel er ( USEPA, 1986)

Su kalit esi para met rel eri Hi dr ol oji k para met rel er Sedi ment para met rel eri

 Sertli k

 p H

 Çözün müĢ oksijen

 Tuzl ul uk

 Sı caklı k

 Ter mokli ni n varlı ğı veya yokl uğu

 Çözün müĢ or gani k kar bon

 Ġlet kenli k

 Topl a m askı da madde

 Akı Ģ oranı

 Aki fer kalı nlı ğı

 Hi dr oli k il et kenli k

 Deri nli k

 Hı z ve akı m yönü

 Gel git peri yodu ve yüksekli kl er

 Yüzey suyu giriĢ ve çı kıĢları

 Dane büyükl üğü, boyut dağılı mı

 Geçirgenli k ve por ozite

 Or gani k kar bon içeri ği

 p H

 Renk

 Ge nel mineral ko mpozi syonu

 Benti k oksijen koĢulları ve su içeri ği

Ġzl e me verileri ni n spesifi k yer ve za manl a iliĢkili ol ması gerek mekt edir. Eğer za mansal ve uzaysal spesifi k dat a hali hazır model değerl endir mesi veya çevresel risk değerl endir me a maçl arı içi n kull anılacak i se el deki öl çül ecek verileri n pozisyonl arı öne mli ol acaktır. Çevresel i zl enmeni n uzun döneml i ol arak yapıl ması gerek mekt edir. Çevreni n hali hazır duru munu belirle mek i çi n öl ç mel er st andar di ze edil meli, değerl endiril meli ve çevreni n özelli kl eri ol arak rapor edil meli dir ( Kar man, 2000). ġekil 2. 6‟ da da gör ül düğü üzere i zl e me pr ogra mı pl anl a ma, uygul a ma ve r apor ol mak üzere üç kı sı mdan ol uĢ makt adır. Ri sk değerl endir mede pl anl a ma adı mı nı n yapıl ması nı n a macı pr ogra ml an mıĢ hedefl eri belirle mek, i yileĢtir me il e il gili kararları belirle mektir. ĠyileĢtir meye karar ver mek i çi n

 al andaki bul aĢı cıları n özelli ği, çeĢi di ve f or mu, bul aĢı cıları n çevreye pot ansi yel veya gerçek deĢarjı,

 böl geni n t opoğrafi k, hi drol oji k, fizi ksel ve uzaysal özelli kl eri,  böl gede pot ansi yel ol arak et kilenebilecek popul asyonl ar,

 pot ansi yel ol arak kor uma ya alı nmıĢ popul asyonl ara et ki yoll arı, bul aĢı cıları n gerçek ve pot ansi yel ekol oji k et kileri, gi bi faktörl eri n pl anl a ma adı mı na dahil edil mesi gerek mekt edir (Kar man, 2000).

ġekil 2. 6. Ġzl e me pr ogr amı nı n adı mları ( Kar man, 2000)

Prati kt e l aborat uvar ve al an verileri, modell er i çi n ve para metrel eri sağl a mada kull anıl makt adır. Ġzl e me ve model sonuçl arı arası ndaki farklılı kl ar i zl e me verisi ve modell eri n t e msili nden önce araĢtırıl malı dır. Böyl ece risk değerl endir mesi model tahmi nl eri il e l aborat uvar ve i zl e me verileri ni n uyu mu sağl anabil mekt edir ( Kar man, 2000).

Ki myasal maddel eri n risk değerl endir mesi içi n yaygı n ol arak kull anılan dört yönt e m,  Röl atif Risk Met odu,

 Zehirlili k ve Süreklili k Met odu,  Or anlı ve Sürekli Zehirlili k Met odu,

 Det aylı Ki myasal Madde TaĢı nı m ve Zehirlili k Met odu,

Pl anl a ma Uygul a ma Rapor

ÇalıĢ ma hedefleri ni n sapt an ması

Ġl gili böl ümleri n tanı mlan ması

Yöneti m hedefi ni kur ma

Veri anali zi

Veri yor u mlan ması

Veri irtibatı Ol ası alanl arı Alan

tanı mla ma seçi mi

Uygun değil Pil ot çalıĢ ma

nu mune düzenl eme strat ejisi

nu mune topl an ması

anali z

ol arak sıral anmakt adır (Zhang ve di ğ, 2001). Bu yönt e mlerden Röl atif Ri sk Met odu ki myasal maddel eri n sadece r öl atif zehirlilikl eri ni n karĢılaĢtırıl ması esası na dayan makt adır. Sözkonusu bu yönt e mde et ki bileĢenl eri i h mal edil mekt edir. Di ğer bir ifade il e bu yönt e mde t üm ki myasal maddel eri n et ki sevi yel eri ni n aynı ol duğu kabul edil mekt edir. Zehirlili k ve Süreklili k Met odunda i se ki myasal maddel eri n i zafi zehirlili ği ve bunl arı n et kisi reaksi yon süresi ne dayandırıl makt adır. Or anlı ve Sürekli Zehirlili k Met odunda i se ki myasal maddel eri n et kileri ve reaksi yon süreklili ği bir model vasıtası ile hesaplan makt adır. Aynı za manda t opl a m et ki ki myasal ma ddeni n sedi mett e, suda, havada ve t oprakt aki yüzdesi ne dayandırıl makt adır. Det aylı Ki myasal Madde TaĢı nım ve Zehirlili k Met odu ise t opl a m et ki ki myasal maddeni n ort a mdaki hali hazır duru munu t ah mi n et mekt e kull anılan bir model vasıtası il e hesapl anmakt adır. Yukarı da sözü edil en bu yönte mler ve bunl arı n karĢılaĢtır ması Tabl o 2. 2.‟ de veril miĢtir ( Zhang ve di ğ, 2001).

Tabl o 2. 2. Risk değerlendir me yakl aĢı mları nı n karĢılaĢtırıl ması ( Zhang ve di ğ, 2001)

Met od Röl atif risk met odu Toksisite süreklili ği met odu Or anlı sürekli toksisite met odu Det aylı ki myasal taĢı nı m met odu

Ri sk i ndeks denkl e ml eri

cp i ref ep i ep m TX TX , , ,

























Dayandı ğı zehirlili k Röl atif zehirlili k Röl atif zehirlili k Röl atif zehirlili k Röl atif zehirlili k

Dayandı ğı zarar N / A Sür eklili k (  ) _{Sür eklili k ve iĢlev}





Zar arı n hesapl an ması içi n mekani z mal ar N / A Reaksi yon Reaksi yon Kütl e transferi, reaksi yon

Kull anılan model N / A N / A Sevi ye I modeli

( Level I fat e model)

Sevi ye III modeli

( Level III fat e model )

RI : Ri sk i ndeks; ep: et ki yol u; cp : çevresel bil eĢen; TX : zehirlili k; Ref: referans ki myasal; i: ki myasal madde;  : reaksi yon ömr ü; : ki myasal iĢlev; C: ki myasal konsantrasyon; N / A : uygul anabilir değil, m: kütle bırakı mı

Tabl oda sol dan sağa doğr u gi dil di kçe ko mpl eksli k art makt a, bununla beraber güvenilirli k t e ko mpl eksli kl e art makt adır. Ancak gereken giriĢ para metrel eri ni n sayısı da kompl eksli kl e art makt adır ( Zhang ve di ğ, 2001).

Ri sk değerl endir me yaklaĢı mları nda modell erden yol a çı karak yapıl an çalıĢ mal ar da i ki ayrı model kull anıl mıĢtır. Bir model e göre, dengeye büt ün ort a mda ul aĢıl makt a ve sadece al an özelli kl eri verileri, henr y sabiti, okt anol su partisyon kat sayı nı gerek mekt edir. Bununl a beraber kütl e transferi ve reaksi yon gi bi mekani z mal ar i hmal edil mekt edir. Di ğer model de i se her bir orta mda ki myasalı n hali hazır dur u mu tahmi n edil mekt e ve model, kütl e denge denkl eml eri ne dayan makt adır. Söz konusu model de di kkat e alı nan bil eĢenl er, e misyonl ar, orta m ve ayrıĢ ma arası ndaki kütl e transferi ne dayan makt adır ( Zhang ve di ğ, 2001).

KarĢılaĢtır malı risk değerlendir me ( Co mparati ve Ri sk Assess ment) i se i nsan sağlı ğı ve çevreyi et kileyebil ecek farklı i çeri kt eki çevre pr obl e mleri ni n risk derecel eri ni n değerl endiril di ği sist e mati k bir yakl aĢı m öngör mekt edir. KarĢılaĢtırmalı risk değerl endir mede modelleri n karĢılaĢtır malı ol arak veril mesi ni n a macı, kimyasall arı n zehirlili k, reaktifli k ve fi zi ksel özelli ği ni değerlendir mek değil dir. KarĢılaĢtır malı risk değerl endir me f arklı i çeri kt eki çevre probl e mleri ni n beraber olarak risk derecel eri ni n sapt anmasına i mkan ver mekt edir (Mor genst ern, 2000).

KarĢılaĢtır malı risk değerlendir me, risk değerl endir me ve risk yöneti mi ol ma k üzere i ki adı mdan ol uĢ makt adır. Ri sk değerl endir me adı mında, böl gede karĢılaĢılan çevre pr obl e mleri t anı mlanmakta, değerl endiril mekt e ve i zafi duyarlılı kl arı nı n belirlenmesi içi n pr obl e mleri n sıraya konul up, puanl andırılması ve geliĢtiril mesi hedefi il e kı yasl a ma yapıl makt adır. Ri sk yöneti mi adı mı nda i se ekono mi k denge, t ekni k, yasal ve politi k fakt örler yer alma kt adır ( Mor genst ern, 2000).

KarĢılaĢtır malı risk değerlendir me il k ol arak USEPA ( Unit ed St at es Environment al Poll uti on Agency- Bi rl eĢik Devl etl er Çevr e Kor uma Aj ansı) t arafı ndan geliĢtiril miĢtir ( USEPA, 1995). Çevresel kirlili k pr obl e mleri hava kirlili ği, yüzey sul arı nın kirlili ği, iç me suyuna bul aĢ ma, zararlı ve zararsı z atı kl ar gi bi çeĢitli Ģekillerde tanı mlan makt adır. Ayrı ca böl gede et kili pestisitler, zehirli maddel eri n akut et kileri, trafi k kazal arı, çölleĢ me gi bi di ğer pr obl e mler de t arif edil mekt edir. Ameri ka‟ da yür üt ül en karĢılaĢtır malı risk değerl endir me çalıĢmal arı nda genel de birkaç et kil enen

kull anıl makt adır. Bunl ar dan en yaygı n ol anl arı i nsan sağlı ğı ve ekol oji kat egorileri dir. Ameri ka‟ da yür üt ül en birkaç pr oj ede t ek kat egori de büt ün t ek sonuçl ul arı n kull anıl ması düĢünül müĢt ür. Di ğerleri nde il k ol arak et kilenenl er ayrı düĢünül mekt e ancak sağlı k, ekosist e mler ve yaĢa m kalitesi i çi n derecelendir mel er ko mbi ne edilerek tek kategori ye konul makt adır (Mor genst ern, 2000).

II. 3. RĠ SK DEĞERLENDĠ RMESĠ NDE AMERĠ KA BĠ RLEġĠ K

DEVLETLERĠ VE AVRUPA TOPLULUĞU YAKLAġI MLARI

Dünya‟ da çevre kirliliği ve değerl endiril mesi konusunda USEPA ( United St at es Environ ment al Pr ot ection Agency) ve Avr upa Topl ul uğu i ki öneml i ot orite konu mundadır. USEPA Ameri ka‟ da i nsan sağlı ğı ve doğal çevreyi kor u mak a macı yl a kur ul muĢ ol an ve çevre bili mleri, araĢtır mal arı ve değerlendir mel eri konusunda Ameri ka‟ da li derli ği üstlenmesi ni n yanı nda ul usal st andartları koy ma görevi ni de yeri ne getir mekt e ol an bir or gani zasyondur ( www. epa.gov). Bu or gani zasyonda i nsan sağlı ğı ve çevresel riskl er hakkı ndaki birçok kararlar, mevcut bil gil eri n anali z edildi ği risk değerl endirme çalıĢ mal arı nı n sonuçl arı na dayandırıl makt adır ( USEPA, 1995).

Günde me gel di ği ve çalıĢ mal arı n yür üt ül meye baĢl andı ğı il k yıllarda t ek et kilenen, tek kaynak ve t ek güzergah çerçevesi nde el e alınan risk değerl endir me son yıll arda t üm dünyada ol duğu gi bi USEPA‟ da da geniĢ t abanlı ol arak düĢünül meye baĢl anmıĢtır. Di ğer bir ifade il e farklı et kilenen gr upl arı n ve çokl u güzer gahl arı n di kkat e alı ndı ğı geni Ģ ölçekli risk değerl endir me yakl aĢı mına yöneli nmiĢtir. USEPA mer kezi odaklı kontrol ve karar ver me ot oritesi ni de bu doğr ult uda yeni den düzenl e miĢtir. Dol ayısı yla söz konusu ot orite geniĢ t abanlı karar ver me ot oritel eri ne dönüĢt ürül müĢt ür ( USEPA, 1997).

USEPA‟ nı n risk değerl endir me yakl aĢı mında pl anl a ma yapılırken; riski n boyutl arı nı n ne ol duğunun ve değerl endir meni n boyutl arı nı n ne ol acağı nı n belirlenmesi öne mli bir aĢa mayı ol uĢt ur makt adır (USEPA, 1997).

USEPA‟ daki Ri sk Değerlendir me çalıĢ mal arı nda analiz edil ebilecek çevresel riski n içeri ği ni n t anı mlan ması il k adı mı ol uĢt ur makt adır. Muht e mel riski n faaliyet al anı nı

kaynakl arı n, et kileri n i zledi ği yol un, et kileri n zama nl a mal arı nı n gözden geçiril mesi gerek mekt edir. Ayrı ca faali yet al anı ndaki riskt en et kilenecek popul asyonl arı n karakt erl eri ni n (t ür, yaĢ, hast alı k, geliĢi m basa mağı, vb.), sosyal, ekono mi k ve fizyol oji k özelli kl eri n de göz önüne alı nması gerek mekt edir. ( USEPA, 1997).

USEPA‟ nı n risk değerlendir me yakl aĢı mında zararı n t anı mlanması ndan sonraki en öne mli adı m risk karakt erizasyonudur. Ri sk karakt eri zasyonunun USEPA‟ nı n hazırladı ğı pr ogra mlar çerçevesi nde sor gul ayı cı, sayda m ve açı k bir yakl aĢı m doğr ult usunda gerçekl eĢtiril mesi ve bili msel sonuçl arı n politi k kararlar dan ayrı ol arak t anı mlan ması gerek mekt edir. Bununl a birli kt e risk karakteri zasyonu yapılırken di ğer benzer riskl er il e kı yas yapıl ması, benzer dur u ml arı n karĢılaĢtırıl ması na da yer veril mesi ve benzer bütün USEPA r aporl arı na, yayı nl arı na, karar paketl eri i ncel e mel eri ne ri sk kar akt eri zasyonunda yer veril mesi gerek mekt edir. Bi r risk karakt eri zasyonunun t a m ol arak yapıl ması i çi n i ki öne mli nokt ada odakl anıl ması gerekmekt edir. Ġl k ol arak karakt erizasyonun, değerl endir meni n nit eli ksel ve ni celi ksel ol arak özelli kl eri ni sağla ması gerek mekt edir. Ġ ki nci ol arak riskt eki güvenilirli ği n bir parçası ol an belirsizli kl eri n ve kı sıtla mal arı n t anıml an ması öne mli dir. Ri sk değerl endir me pr osesi gerçekl eĢtirilirken birçok farklı kavra mdan yararlanıl ması nı n yanı nda farklı yönl erden de bakıl dı ğı ndan güvenilir veri ol ma ması i hti mali de bul un makt adır. Aynı za manda risk değerl endir me pr osesi i çin yaĢa mı n gerçeği ol an bili msel belirsi zli kl eri de kapsayabil mekt edir. Belirsi zli kl eri n tartıĢıl ması nda el deki niteli ksel ve ni celi ksel verileri n; spesifi k ki myasal ma dde hakkı ndaki i hmall eri, bi yol oji k ol ayl arı, bili msel yar gı yı ve bili m politi kası nı n yor uml a mal arı nı da içermesi gerekmekt edir ( USEPA, 1995).

ĠletiĢi m risk karakt erizasyonunun ana gereklilikl eri nden biri dir. Dol ayısı ile bir pr osesi n i nt eraktif ol abilmesi i çi n bireyl er, gr upl ar ve endüstril eri n gör üĢl eri ni de taĢı ması veya en azı ndan onl arı n da bil gisi dahilinde yapılı yor ol ması gerek mekt edir ( USEPA, 1995).

Tabl o 2. 3.‟ t e USEPA‟ da bir risk değerl endirme yapılırken ve t eknik boyutl ar tartıĢılırken izlenen yakl aĢı m veril mekt edir.

Tabl o 2. 3. Risk değerl endir me çerçevesi

Et kil enenl er Et ki ye neden ol an kaynakl ar Et ki ye neden ol an ma dde

veya dur u ml ar

 Insanl ar

 Ekol oji k t ürler

 Faali yet alanı veya

jeografi k konul ar

Yer altı suyu akiferleri Ha vzal ar

Ha va havzal arı Böl gesel ekosiste mler Rekr easyonel al anl ar

 Tekil kaynak

Nokt asal kaynak ( ör neği n; endüstri veya ticaret hane deĢarjları)

Nokt asal ol mayan kaynak (örneğin; ot o mobiller, ziraat, tüketici kullanı m atı kl arı

Doğal kaynakl ar (örneği n; sel, fırtına, depr e m ve or man yangı nl arı )

 Çokl u kaynakl ar (tekil

kaynakl arı n çeĢitli ko mbi nasyonl arı)

 Ki myasal maddel er

Tekil ki myasal maddel er

KarıĢı m hali nde ol an ki myasal maddel er

 Radyasyon

 Mi kr obi yol oji k veya

bi yol oji k maddel er

 Ekono mi k (örneği n;

sağlı k öne mi ni n artırıl ması)

 Psi kol oji k (örneği n;

belirsi z riskl eri n yakı nı nda yaĢa manı n bili nmesi)

 Al ı Ģkanlı k değiĢi mi

(kentleĢ me, hi drol oji k deği Ģi m)

 Ar azi kullanı mı

deği Ģi mi (örneği n; ziraatten yerl eĢi k yaĢa ma, özel

rekreasyonel alanl arı n hal ka açıl ması)

 Gl obal i kli m

deği Ģi kli kl eri

 Doğal felaketler (ör neği n; sel, kasırga, depre m, sal gı n)

Tabl o 2. 3.( Deva m) Risk değerl endir me çerçevesi

Et ki ni n izledi ği yol Et kil er Et ki süresi

 Çevrede izl edi ği yol

Ha va Yüzey sul arı Yer altı sul arı Topr ak Katı atı klar

 Ġnsanl ara et ki yol u

Yi yecek dıĢı ndaki ürünl er, ilaçlar ile Ağı z yol u ile (yi yecek ve su her iki si de) Ci lt yol uyl a ile

 Ekosist e mler ve

t opl ul ukl ar içi nde izledi ği yol

Di r ekt kont ak Bi yoakü mül asyon Bi yol oji k çoğal ma TaĢı yı cı transferleri (parazitl er, si vrisi nekl er)

 Ġnsan sağlı ğı et kileri

(hayvançalıĢ mal arı, öl üm, hast alı k,laborat uar ve kli nik çalıĢ mal ar ve epi de mi yol ojik çalıĢ mal ara dayanır.)

Ka nser oj eni k Nör ot oksi kol oji k

Kal p hast alı kl arı na neden ol an Ġdrar yol u hast alı kl arı na neden olan Kar aci ğer hastalı kları na neden olan

 Ekol oji ksel Et kil er

Popul asyon ve t ürler

( Büyü me oranı nı n azal ması, akut veya kr oni k t oksi sit e)

 Topl ul uk

( Türleri n çeĢitliliği ni n kaybı, yabancı türlerle karĢılaĢ ma, ana t ürleri n kaybı) Ekosi st e m

(faali yetleri n kaybı (örneği n:fot osent ez, mineral

met aboli z ma), habit at yapı sı nı n kaybı, ikli m değiĢi kli ği (örneği n: güneĢ ıĢı ğı,ısı değiĢi mi)

 Akut

 Kr oni k

 Za man za man

dur arak

BaĢl angı çt a kur ul uĢ a macı ti caret ve üye ül keleri ni n geliĢi mleri ni sağl a mak ol an Avr upa Topl ul uğu‟ nda daha sonraki yıllarda, sözkonusu geliĢ meni n sadece çevreni n tahri batı nı n önl enmesi ve doğal kaynakl arı n t üketil mesi ni n sı nırlandırıl ması il e sağl ana mı yacağı gör üĢü öne m kazan mıĢtır. Bu nokt adan hareketle Avr upa Topl ul uğu‟ nda üye ül kelerde uygul anan atı k yöneti mi, su kirlili ği ve hava kirlili ği konul arı nda st andartlar geliĢtiril miĢtir (www. eu.int). Avr upa Topl ul uğu‟ nda zararlı

ki myasal madde t aĢı nı mı ve endüstrilerde ki myasal madde kullanı mı ndan doğabil ecek riskl eri n ve doğal riskl eri n t ahmi ni değerlendi r mel er yapılma kt adır. Avr upa Topl ul uğu‟ nda risk değerl endir mede ni celi ksel ve nit eli ksel yakl aĢı m sözkonusudur ( EU, 1998).

Niceli ksel risk değerl endir me met odl arı;  Ge nel met odl ar,

 Ri skl eri n tanı mlanması,

 Tanı mlanan riskl eri n sonuçl arı nı n değerlendiril mesi,  Di ğer met odl ar,

ol arak sıral anmakt adır ( EU, 1998). Nit eli ksel risk değerl endir me met odl arı i se aĢağı daki Ģekil de veril mekt edir;

 HAZ0P Met odu : Kaza dur uml arı ndaki pot ansi yel i Ģl et me pr obl e mleri ni ve risk fakt örleri ni tanı mla mada kull anıl makt adır.

 Ol asılı klı Ri sk Değerl endir me Met odu: Si st e mat i k analiz met odu ol up kazaya neden ol abilecek tekni k kayı pl ar veya iĢlet me hatal arı içi n yapıl makt adır.

 Fault Tree Met odu : Bel irli zarara yol açacak yanlıĢları n ve mekani k i hmall eri n ko mbi nasyonunun tanı mlan ması içi n kullanıl maktadır.

 Event Tree Met odu : Kazadaki çeĢitli adı mlar arası nda var ol an zarara neden ol abilecek ol ayl arı n baĢl angı cı nı n t anı mlan ması ve değerl endiril mesi nde kull anıl makt adır.

 Ġnsan Hat ası Anali z Met odu: Kull anı mı bir iĢl e mi n farklı veya özel bir yönüyl e il gili ol abil mekt edir ve çeĢitli dur uml ardaki davranıĢı mantı ksal bir sırada bel gel e mek ve ci ddi sonuçl ara yol açabil ecek hat al arı belirle mek i çi n kull anıl makt adır.

 Çevresel Risk Değerl endir me Met odu  Di ğer Met odl ar ( EU, 1998)

Yukarı da sözü edil en ni celi ksel ve nit eli ksel risk değerl endir me met odl arını n Avr upa Topl ul uğuna üye ül kel ere göre dağılı mı Tabl o 2. 4.‟ de veril miĢtir ( EU, 1998).

Tabl o 2. 4. Farklı ül kel erde kullanılan risk değerl endir me met odl arı ( EU, 1998)

Met odl ar AU BE DK FI FR GE GR I R NL NO PT S W UK

Ni celi ksel Risk Değerl endir me Met odl arı

Ge nel Met odl ar X X X X X X X X X X

Ri skl eri Tanı mla ma X X X X X X X X X X X X

Değerlendir me Sonuçl arı X X X X X X X X X X X X X

Di ğer Met odl ar X X X X

Nit eli ksel Risk Değerl endir me Met odl arı

Tehli keli Opr easyonl ar X X X X X X

Ol ası Risk Değerl endir me X X X X X

Fault Tree X X X X X X

Event Tr ee X X X X X X X

Ġnsan Hat ası Analizi X X X X X

Çevresel Risk Değerlendir mesi

X X X X X X X

Di ğer Met odl ar X X

AU: Avust ur ya, BE: Bel çi ka, DK: Dani mar ka, FI: Fi nlandi ya, FR: Fr ansa, GE: Al manya, GR: Yunani stan, I R: Ġrlanda, NL: Holl anda, NO: Nor veç, PT: Port eki z, S W: Ġsveç, UK: Ġngiltere

Bi r çok Avr upa ül kesinde ni celi ksel risk değerlendir me met odl arı nı n nit eli ksel ol anl ara nazaran daha yaygı n ol arak kull anıl dığı Tabl o 2. 4‟ den gör ül mekt edir. Ni t eli ksel met odl ar ise daha çok Bel çi ka, Fransa, Holl anda, Nor veç, Port eki z ve Ġsveç gi bi ül kel erde kull anıl makt adır ( EU, 1998).

Tabl o 2. 5‟ de Avr upa Topl ul uğu‟ na üye ol an ül kel erde en sı k rastlanan kaza çeĢitleri veril mekt edir ( EU, 1998) .

Tabl o 2. 5. Farklı ül kel erdeki kaza çeĢitleri ( EU, 1998) ÜLKE ZARAR AU BE DK FI FR GE GR I R LU NL NO PT UK Yangı n X X X X X X X X X Patl a ma X X X X X X X Zararlı Madde TaĢı nı mı X X X X X Havaal anı X X X X De ni z X X X Gaz e misyonu X X X X X X X X Akı Ģkan e misyonu X X X X X X X X X Endüstri X X X X X X X X Nükl eer e misyon X X Sel X X X X X X X X Çı ğ X X X Kasırga X Topr ak kay ması X X X De pr e m X X X X Vol kan X X Or man yangı n X X X

Tabl o 2. 5 i ncel endi ği nde sözkonusu ül kel erde en sı k rastlanan kaza çeĢitleri ni n yangı n, patl a ma, gaz emi s yonl arı nı n at mosfere yayıl ması, akı Ģkan e misyonl arı nı n çeĢitli orta mlara yayıl ması ve sel ol duğu gör ül mekt edir.

Avr upa Topl ul uğu t anı mına göre, doğal afetler çevre veya i nsan sağlı ğı nı et kileyebilen fırtı na, kasırga, sel, sı cak hava dal gal arı, yangı nl ar, depre ml er ve vol kani k akti vit el er dir. Bu akti vit el er de kaza ol arak i fade edilme kt edirl er. Teknol oji k kazal arda ol duğu gi bi bunl arı n da et kisi, et ki ni n süresi ve yapı sı, ol ayl arı n karakt eristi kl eri ve nüf us yoğunl uğu, önl e m il keleri ve acil yar dı m pl anl arı na bağlı ol makt adır. Doğal afetler ayrı ca pot ansi yel ol arak t eknol oji k kazal ara da neden

ol abil mekt e veya et kileri artırabil mekt edir( Kirchst ei ger, 1999). Kazal arı n t ersi ne doğal afetler çevresel deği Ģi m pr osesi ni n di na mi ği nden dol ayı öne mli dirl er ve sonuçl arı ile süreklili ğini n ne kadar ol duğu t a m ol arak bili nmedi ği nden kesi n tanı mla mal arı n sağl anması güçt ür. Bili ndi ği üzere kazal ar ve fel aketler beklenmeyen ol ayl ardır ve bu yüzden de bunl arı n ne za man veya nerede ol acağı il e derecesi ni n tahmi ni i çi n i st atisti ksel met odl ar kull anıl makt adır. Bununl a beraber öne mli ni celi ksel t ahmi nl eri t üret mek her za man mü mkün ol mayabil mekt edir. Bunl arı n sonuçl arı di kkat e alı nan kriter ve ol ayı n ör nek sonuçl arı ndan farklı olma kt a ve böyl ece ho moj en ol mayan bir veri ortaya çı kmakt adır ( Kirchst ei ger, 1999).

Avr upa Topl ul uğu‟ nda risk değerl endir mede genel ol arak kull anılan pr osedür; riski n tanı mlan ması ve analizi ve risk yöneti mi adı mları ndan ol uĢ makt adır. Ri sk değerl endir me pr osedür ünde farklı riskl eri n ol ma ol asılı ğı t ahmi n edil mektedir. Ri sk Değerl endir meni n il k adı mı nda belirli al andaki veya bi nadaki olası riskl er tanı mlan makt adır.

Avr upa Topl ul uğu yaklaĢı mında farklı i çeri kt eki kaza çeĢitleri ni n liste Ģekli nde hazırlanması riski n t anıml an ması nda f aydalı bir araç ol arak göst eril mektedir. Tabl o 2. 6‟ da söz konusu listenin nasıl hazırlanabileceği göst eril mekt edir.

Avr upa Topl ul uğu‟ nun yakl aĢı mına göre r öl atif risk raka mı, riski n öne mi , riskl eri n sı nıflandırıl ması nı n önceli ği gi bi t er minol ojiler ile i si mlendirilen risk; riski n ol ma ol asılı ğı ile riski n sonucunun çarpıl ması Ģekli nde hesapl anmakt adır.

Tabl o 2. 6. Avr upa Topl ul uğu kaza sı nıflandır mal arı ( EU, 1998)

Yangı n Patl a ma Doğal Fel aketler Tr afi k kazal arı Çök mel er Çevreyi et kileyen

kazal ar  Bi nal ar, endüstri yel al anl ar, or manl ar, tankerl er, ka myonl ar  Yangı n ve patl a ma  Yangı n ve tehli keli ma ddel eri n boĢaltı mı  Yangı n ve bi nal arı n çök mesi  Patl a ma ve yangı n  Patl a ma ve tehli keli ma ddel eri n bırakıl ması  Patl a ma ve çevreni n zarar gör mesi  Patl a ma ve bi nal arı n çök mesi  De pr e m  Topr ak kay ması  Sel  Fırtı na, t ufan, kasırga  Ts una mi  Doğal fel aket ve yangı n  Doğal fel aket ve tehli keli ma ddel eri n bırakıl ması  Di ğer ol ağanüst ü hava ve doğa koĢulları  Ha vada ol an kazal ar

 Yol kazal arı

 De ni zde ol an kazal ar  Tr afi k kazası ve yangı n, patl a ma ve tehli keli ma dde bırakıl ması  Bi nal ar  Ma denl er  Tüneller  Bar ajl ar  Atı k barajları  Tehli keli ma dde bırakıl ması  Tehli keli ma dde bırakıl ması ve yangı n veya patl a ma  Toprağa petrol

bul aĢ ması

 Ġçsul ara petrol

bul aĢ ması

 De ni ze petrol

bul aĢ ması

 Petr ol

yangı nl arı

 Nükl eer

tesisl erde pr oses kazal arı

 Nükl eer tesisl erde yangı n  Nükl eer tesisl erde patl a ma  Nükl eer tesisl erden deĢarj  Nükl eer ge mi kazal arı  Nükl eer uydu kazal arı  Nükl eer silah kazal arı  Radyoaktif ma ddel eri n kullanıl ması ile ort aya çı kan kazal ar

 Nükl eer

ma ddel eri n taĢı nı mı ve depol an ması ile ort aya çı kan kazal ar Di ğer bir ifade ile risk;

Ri sk = Ri ski n Sonucu * Ri ski n Ol ma Ol asılı ğı ol arak tanı mlan makt adır. Bu ifade de riski n sonucu,

Ri ski n sonucu = ( L+F+P+E)

Bur ada;

L: yaĢa m veya sağlı k içi n sonuçl ar, E : çevresel sonuçl arı,

P: mül k içi n sonuçl ar, F : ol ayı n ilerle me hı zı nı,

göst er mekt edir. Olasılı k Pb ve risk R il e ifade edildi ği nde söz konusu eĢitlik,

R= ( L+F+P+E) * Pb Ģekli ne dönüĢ mekt edir. Avr upa Topl ul uğu‟ nda kullanıl an ri sk hesapl a ma yakl aĢı mını n en öne mli özelli ği riski n sonuçl arı nı n t opl anabilir bir büyükl ük ol ması dır. Bu yakl aĢı mda riski n sonuçl arı öl üml er, yaral anmal ar, mal kaybı ve çevresel zararlar Ģekli ne t anı mlan makt adır. Aynı za manda sonuçlar kazanı n geliĢi p il erle mesi il e geliĢ me hı zı ndan et kileneceği nden ol ayı n il erle me hı zı da riski n hesapl anması na esas alı nan bir fakt ör ol arak i fade edil mekt edir. Ol asılı kl arı sonuçl arla karĢılaĢtırarak değerl endir mede çeĢitli zorl ukl arla karĢılaĢıl makt adır. Bu nedenl e Tabl o 2. 7‟ den de gör ül eceği üzere Avr upa Topl ul uğu yakl aĢı mına göre risk hesapl a mal arı nda sonuçları n sı nıflandırıl ması nı n kull anı mı t avsi ye edil mekt edir ( EU, 1998).

Tabl o 2. 7. Avr upa Topl ul uğu‟ nda sonuçl arı n sı nıfl andırıl ması ( EU, 1998)

Sı nıflandır ma YaĢa m ve sağlı k içi n sonuçlar

 Öne msi z Tek zarar, dai mi sakatlı k

 Sı nır Tek zarar, ci ddi yaral an ma

 Ci ddi Tek öl üm, birkaç ci ddi yaralanma

 Çok ci ddi 5‟ ten az öl üm, 20 ci varı ciddi

yaral anma, 500 ci varı tahli ye

 Fel aket 5‟ ten az öl üm, onl arca ci ddi yaral anma,

500‟ den fazl a tahli ye

Sı nıflandır ma Kazanı n süreklili ği

 Er ken uyarı Çok az sıçra ma, tehli ke yok

 Ort al a ma Belirli sıçra ma, az tehli ke

 Uyarı yok Art an kaza, ort a dereceli sıçra ma (patl a ma)

Sı nıflandır ma Çevre içi n sonuçl ar

 Öne msi z Bul aĢ ma yok, böl gesel et kiler

 Sı nır Az bul aĢ ma, böl gesel et kiler

 Ci ddi Az bul aĢ ma, sıçrayarak artan et kiler

 Çok ci ddi Çok bul aĢ ma, böl gesel et kiler