Dünyada Çocuk Tiyatrosu Düşüncesi

Çocuğa yönelik seyirlik oyunların öncelikle oluştuğu yer Uzak Doğu’dur. Çin, Hindistan ve Java’da görülen çocuğa yönelik oyunların ilk kaynağı gölge ve kukla oyunlarıdır. Bu oyunların öz açısından çocuklara yakın olması bu gösterilerin genellikle efsane, destan ve mitolojik olaylar ve öyküler içermesindendir (Özertem, 1992: 20-21).

Çağdaş anlamda ilk gelişmiş tiyatro kabul edilen Antik Yunan tiyatrosunda çocuğa yönelik ögelerin bulunmadığı görülür. Antik Yunan’da tiyatro sanatı yalnız yetişkinlere yöneliktir. Tragedya ve Komedya olarak ikiye ayrılmış bulunan tiyatro

24

çalışmaları ve yapıtları arasında çocuklar için hiçbir özel yönelişe rastlanmamaktadır. (Özertem, 1992: 21). Yetişkinliklere yönelik olan bu oyunlara seyirci olarak çocuklarda katılmıştır. Bu durum, çocukların tiyatroyla buluşması açısında önem arz etse de tam anlamıyla çocuğa has bir tiyatronun özelliklerini göstermediği için bu etkinlikleri çocuk tiyatrosu kapsamına dâhil etmek doğru olmaz.

Ortaçağın dinsel oyunlarında izleyiciler arasında ilk sırayı çocuklar almaktadır. Hristiyanlığı yaymak için sahnelenen oyunlarda çocukların ön planda tutulduğu görülür. Bu dönemin çocuk tiyatrosu yönünden en ilginç özelliği, çocuk oyunculardan kurulmuş tiyatro topluluklarının ortaya çıkmış olmasıdır. 17. yüzyılda önceleri İngiltere’de daha sonra Fransa ve Almanya’da görülen “Çocuk Piskopos” (Boy-Bishop) şenlikleri çocuklara yönelik olması bakımından önemlidir (Özertem, 1992: 22).

Çocuk oyunculardan kurulmuş ilk tiyatro topluluğu İngiltere’de St. Paul Okulu’nda görülmüştür. Bu topluluk 1378 yılında “Miracle” adında bir dinsel oyun oynamıştır. Bu durum ortaçağda tiyatronun okullarda yer aldığını göstermektedir. Ayrıca o dönemlerde çocukların tiyatroyla yakın bir ilişki içinde olduğunu ve çocuklardan kurulu bir topluluğun tiyatro yaptığını göstermesi açısından önemlidir (Şahinbaş, 1950; Akt. Özertem, 1992: 23). İngiltere’de 16. ve 17. yüzyılda çocuk tiyatrosuna yönelik benzer çalışmalar vardır. Yetişkinliklere yönelik oyunlar, yalnız çocuk oyunculardan kurulu topluluklar tarafından oynanmıştır. Bu topluluklara ise “Master of Children” denilmiştir (Fuat, 1984)

Shakespeare zamanında erkek çocuklarından oluşmuş grupların yetişkin seyirci için oynamış olmalarına rağmen, İngiltere’de genç izleyiciler için gösteri geleneği ancak on sekizinci yüzyılın başlarına uzanır. Özellikle çocuklar için amaçlanan dramanın gerçek başlangıcı 1914 yılına, Jean Sterling Mackinlay’in Noel Pantomimleri yerine çocuk oyunlarını denediği döneme rastlar. 1918’de Ben Greet’in grubu Londra okulları için Shakespeare gösterileri sunar. Çocuklar için düzenli ilk oluşum belki Bertha Waddell’in 1927 yılında kurulan Scottish Children Theatre’ıdır (Goldberg, 2008). Daha sonraki yıllarda okul ile Çocuk Tiyatrosu işbirliğinin yoğun biçimde öne çıktığı görülüyor. 1944’de Brian Way’in başlattığı eğitimde tiyatronun kullanılması (TIE), profesyonel oyuncuların okullarda çocuk seyircilerle oluşturdukları oyunlar, çocukların oyunlara katılması yöntemi daha

25

sonraları pek çok ülkede ilgiyle karşılandı, Kanada, Avusturalya ve Amerika’da da uygulandı (Kuyumcu, 2000: 21-22).

Çocuk tiyatrosu tarihi içinde yer alan bir diğer önemli girişim de 17. yüzyılda Almanya’da eğitimci ve ozan Christon Weise’in yapmış olduğu çalışmalardır. Christon Weise oyunlarında görev alan okul çocuklarını, oyunculuk yönünden de eğittiği bilinmektedir. Bu gelişmelerden sonra çocuk tiyatrosu adına sistemli ilk örnekler 18. yüzyılda Fransa’da görülmektedir. Kuyumcu’nun belirttiğine göre bu yüzyılda çok sayıda profesyonel topluluk ortaya çıkmıştır. Fransa’da ilk kez tiyatroda çocukların haklarını korumak için 1874’te bazı ilkeler konulmuştur (Kuyumcu: 2000: 21). Paris’te kurulan “Theatre de L’Ambigu Comique” topluluğu çocuklara yönelik ipli kukla oyunları oynamaktadır (Özertem, 1992). Bunun ardından Madame Stephanie de Genlis’in Fransız aristokrasisinin çocukları için ve çocuklarla birlikte yazdığı moral oyunları da çocuk tiyatrosu açısından önemlidir. Jean Jacques Rousseau’nun tanıdığı olan Madame Stephanie de Genlis’nin onun eğitim teorilerinden fazlasıyla etkilendiğine inanılır. Çocuğu kavramanın çağdaş yolu olarak özellikle onların bazı gelişim ihtiyaçları olan yarım yetişkinler değil tersine ruhsal ihtiyaçları olan bireyler olarak değerlendirmesinin etkisinde kalmıştır (Goldberg, 2008: 68).

20. yüzyılda çocuk, birey olarak değer kazanmaya başlamıştır. Birey olarak görülen çocuğun, toplum içinde yetişkinlerden farklı ihtiyaçları olduğu düşüncesi ortaya çıkmıştır. Bu bilincin farkına varılmasıyla da çeşitli ülkelerde, çocuk tiyatroları oluşturulmaya başlanmıştır.

Leon Chancerel, Fransa’nın modern dünya hareketi lideri olarak kabul edilir ve 1929 ile 1963 arası dönemde çocuk tiyatrosu etkinliklerine katkı sağlar. Sahibi olduğu Comediens Routiers ve Theatre of Town and Field gibi tiyatrolarındaki çalışmalarının yanı sıra, günümüz Fransa’sının çocuk tiyatrosu liderlerinin çoğuna ders vermiş ve onları organize etmiştir. Pek çok farklı çocuk tiyatrosu Chancerel örneğini takip ederek biçimlenmiştir (Goldberg, 2008). Chancerel’in, 1937 yılında kurmuş olduğu “Le Centre Dramatique Kellermann” isimli topluluk çocuk tiyatroları sahnelemiştir. Aynı zamanda bu topluluk çocuk tiyatrosunun kuramı ve uygulaması hakkında da sürekli sergiler düzenleyerek ve çalışmalar yaparak çocuk tiyatrosunun

26

temellerini atmıştır. Tiyatro yaşamın kendisidir ve bu nedenle yaşamdan kaynaklanmalıdır savını benimsemiştir, Leon Chancerel (Özertem, 1992: 28).

İlerlemeci eğitime gecikmiş bir ilgi ve bunun sonucu sanatsal “lükslere” güvensizlik sonucu İtalya’da tiyatro; birkaç tiyatro yerel yöneticilerin ya da bazı özel sponsorların iyi niyeti sonucunda yaşar. Milan’daki Teatro per Ragazzi tüm İtalyan çocuk tiyatroları içinde en emniyetli koşullara sahip olan tiyatrodur. 1953’te kurulmuş ve bir kiliseye ait kayıt stüdyosu Angelicum tarafından kısmen güvenceye alınarak, İtalya’da çocuklar için yıl boyunca gösteriler düzenleyen ilk profesyonel tiyatro olmuştur (Goldberg, 2008).

Amerika Birleşik Devletleri’nde çocuk tiyatroları ilk kez 1875 yılında görülmüştür. Çocuklara yönelik olan öykü ve romanların sahneye uyarlanmasıyla çocuk tiyatrosunun ilk örnekleri ortaya çıkmıştır. 1900’lü yıllarda, Amerika Birleşik Devletleri’nde özel tiyatrolar da çocuk tiyatrosuna önem vermeye başlamışlardır. Bu ülkede, çocuk tiyatroları “amatör” ve “profesyonel” olmak üzere iki kesim tarafından yapılmıştır. Amatörler, çocuk tiyatrosunun eğitim yönüyle ilgilenmişlerdir. Çocuk tiyatrolarının, Amerika Birleşik Devletleri’nde gelişmesini sağlayan etkinliklerden biri de Alice Minnie Herts’in 1903-1908 yılları arasında gerçekleştirdiği çalışmalardır. Herts; sokaklarda, parklarda boş zamanlarını geçiren çocuklara yönelik daha faydalı olacağını düşündüğü tiyatro çalışmalarına çocukları katmıştır. Bu amaçla da “Children’s Educatioanl Theatre” adıyla bir topluluk meydana getirmiştir (Özertem, 1979: 28).

Almanya’nın iki yüz yıllık çocuk tiyatrosu geçmişine bakıldığında, dini içerikli seyirciye yönelik olmayan eğitici oyunlar ve Aydınlanma ile ortaya çıkan çocukların evde ve okulda oynadıkları didaktik oyunlar görülür. 1960’lı yıllara kadar Çocuk Tiyatrosu bu çerçeve içinde kalarak masallar ve Noel hikâyelerinin canlandırılmasından öteye gidememiştir. Yirminci yüzyıla kadar Çocuk Tiyatrosu ya bir eğitim aracı işlevi taşımıştır ya da salt çocukları eğlendirmeyi amaçlamıştır (Kalkan, 1997; Akt. Kuyumcu, 2000: 22-23).

Almanya’da 1960 yılların sonuna doğru Grips Tiyatrosu kurulmuştur. Bu tiyatroda oyunlar Almanya’da çocuğun ihtiyaçlarından yola çıkarak onlarla kurulan iletişim sonucunda ortaya çıkmaktadır. Grips Tiyatro, çocuğun içinde yaşadığı toplumu ve koşullarını anlamasına yardımcı olan bir tiyatro anlayışına sahiptir. Bu

27

tiyatroda oyunlar bir ekip çalışması sonucu ortaya çıkmaktadır. Ekip, Berlin’deki okullarda hedef seyircilerine yönelik yaptıkları çalışmalarla, iletişimle, onlara uyguladıkları anketler ve yanıtlarının değerlendirilmesiyle oyunlarını oluşturmaktadır. Yazdırılan kompozisyonlar, yaptırılan resimler oyun metni için birer malzemeye dönüşmektedir. Bunlar çocukların tiyatroda ne istedikleri hakkında bir ipucu oluşturmaktadır. Grips Tiyatrosu’nda en önemli amaç, oyunlarda sergilenen sorunların, kullanılan sözcüklerin, oyuna yönelik her şeyin çocuğun dünyasından ve ihtiyaçlarından yola çıkılarak oluşturulmasıdır (Kuyumcu, 2007b: 178). Kalkan (1997)’a göre, altmışlı yıllardan bu yana Almanya’da Çocuk Tiyatrosunun özellikle Grips Tiyatrosu’nun amacı, çocuğun özgürleşmesine ve toplumda bir birey olarak kabul edilmesine yardımcı olmaktır (Akt. Kuyumcu, 2000: 23).

1970’li yıllarda çocuk tiyatrosunda önemli bir gelişme yaşanmıştır. A. Boal’in aynı yıllarda Güney Amerika’da “Ezilenlerin Tiyatrosu” adı altında gerçekleştirdiği “Forum Tiyatro” farklı bir anlayış ortaya çıkarmıştır. Bilhassa, Kuzey Amerika’da uygulanan bu yaklaşımda seyirci ortadan kalkmakta, bunun yerini seyirci-aktör almaktadır. Bu sayede çocuklar oyunlara etkin olarak katılmakta, tiyatro sahnesini gerçek dünya için bir prova alanı olarak kullanmaktadır. Forum Tiyatro gruplarında cinsel sorunlar, şiddet gibi konular ele alınmakta ve hazırlanan oyunlar okullarda sahnelenmektedirler. Böylece çocuklar kendi yaşadıkları sorunlara sahnede tanık olmakta, oyun sonrasına açılan forum sayesinde neler yapabileceklerini veya neler yapmaları gerektiklerini deneyerek öğrenmekteler (Kuyumcu, 2001; Akt. Şen, 2009: 21). Nutku (1998: 155)’ya göre; bu topluluğun hedefleri arasında, onları, kendi yaşdaşları ve büyüklerin sorunları üzerinde bilinçli bir duruma getirmek ve en önemlisi, Almanya’da popüler bir çocuk ezgisi olan

“Hiçbir Şey Olduğu Gibi Kalmak Zorunda Değildir” sözlerinden hareketle

dünyanın, bireylerin ve toplumların değişebilirliğini vurgulamaktır.

20. yüzyılın en verimli çalışmaları Sovyetler Birliği’nde görülmektedir. Dünyada çocuk tiyatrosu alanında bilinçli çalışmaların öncülüğünü Sovyetler Birliği yapmıştır. Çocuk tiyatrosu konusunda diğer ülkelere göre daha sistemli, planlı ve bilimsel çalışmaları Sovyetler Birliği’nde görmek mümkündür. Oyunların hazırlanma sürecinde psikolog ve pedagoglardan ilk defa yararlanılmıştır. Devlet tarafından çıkarılan yasalarla tiyatronun ülke çapında yaygınlaşması sağlanmıştır. Ayrıca bu yasalar tiyatroya özendirici bir etki yaratmıştır ve tiyatro çalışanlarına

28

sunduğu imkânlarla nitelikli bir çocuk tiyatrosunun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Tüm bu uygulamalara ek olarak Sovyetler Birliği’nde ilk yıllardan beri uygulanan bir diğer uygulama ise oyunlar sahnelenmeden önce gerçekleşen çocuk-oyun birlikteliğidir. Oyun sahneye koyulmadan önce çocuklara okunup hakkında tartışmalar yapılması beklenmektedir. Bu aşamadan sonra provaya geçilirken provada çocuk seyirciler bulundurulmuştur.

Sovyetler Birliği’nde; Stanislavski’nin Moskova Sanat Tiyatrosu’nda çocuklara yönelik sahnelediği “Mavi Kuş” adlı oyun bu alandaki ilk ciddi adım olarak değerlendirilmektedir. 1921 yılında Natalia Satz tarafından ilk yerleşik çocuk tiyatrosu Moskova’da kurulmuştur. Daha sonra benzeri çalışmalarla 1000 çocuk alabilen son derece gelişmiş bir sahnesi olan Leningrad’da 1922’de “Leningrad Çocuk Tiyatrosu” Aleksandr Briantsev başkanlığında açılmıştır. Bu iki önemli Çocuk Tiyatrosu dışında daha sonraları elliyi aşkın bölgede Çocuk Tiyatrosu kurulmuştur. 1940’lı yıllarda on dört dilde oyun sunan 140 tiyatroda oyunlar sergilenmekte ve bunların yarısını kukla tiyatrosu oluşturmaktadır. 1979’da yayınlanan Metin And’ın çalışmasından öğrenildiğine göre, Moskova’da o zamanlar bir çocuk sineması, iki kukla tiyatrosu, sirk ve Moskova Hayvan Tiyatrosu, ayrıca çocukların seyredebileceği bale, opera ve tiyatrolar bulunmaktadır (Kuyumcu, 2000: 22). Bu açıklamalardan anlaşılacağı gibi Sovyetler Birliği çocuğa ve çocuk tiyatrosuna değer verilmesi gerekliliğini uzun yıllar önce kavramıştır. Bugün bile bazı ülkelerde bulunmayan çocuk alanlarını çok eski zamanlarda kurmuştur. Günümüzde modern anlamda yapılan çocuk tiyatrosu çalışmalarının ilk ve en önemli temellerini oluşturmuştur. Kuyumcu (2000: 22)’nun belirttiğine göre, Türkiye de Çocuk Tiyatrosu kuruluş yıllarında bu ülkenin deneyimlerinden yararlanmıştır.

Özetle; bütün ülkelerde çocuk tiyatrosu faaliyetleri, o ülkelerin eğitim programlarıyla yakından ilgili olarak ya tam kontrol altında veya serbest olarak faaliyet göstermektedirler (Karnal, 1989: 8).