Sigorta ile ilgili birçok ilkenin ve uygulamanın sebeplerinin anlaşılmasında özel sigortamn tarihçesini incelemek yararlı olabilir. Aslen sigorta fikri kanun koyucunun eseri olmaktan çok insanoğlunun gereksinimlerinin bir sonucudur25. Dolayısıyla sigortanın tarihçesi aym zamanda insanoğlunun gereksinimlerinin de tarihçesidir.
23 BOZER, s.6; ÖCAL, s.2.
24 Sigortalılann, özellikle yaşam sigortaJannda bu tür iyiniyet kurallarına aykırı davranışİarına rastlanmaktadır. Bunlara sigorta bilesi adı verilmektedir. Sigorta hilelerine karşı iyiniyelin esas
olması gerekligini savunan ve bu konuda ilkeler ortaya koyan doktrinc "ubcrrima fidcs" doktrini denilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. BIRDS, s. 143.
25 BOZER, s.4.
Önce de belirttiğimiz gibi insanoğlunun en önemli gereksinimlerinden biri güvencedir. Bu gereksinim önceleri aile ve toplum tarafından karşılanırken, sonralan bu iki kurumun yerini sigorta almıştır.
Tarihsel açıdan sigorta niteliğini taşıyabilecek ilk uygulamalara Hammorabi Kanunlarında (M.Ö.1750) rastlanmaktadır. Bu kanunlarda, evi soyulan kişinin öldürülmesi durumunda, devletin, geride kalanlara tazminat ödeyeceği taahhüt edilmektediı-26. Bunun dışında Eski Yunan ve Roma'da da benzer zarar üstlenme ve tazmin uygulamalanna rastlanmaktadır.
Ortaçağda sigorta uygulaması ile en yakın benzerliği olan örgütlerin loncalar olduğu
görülmektedir. Bugünkü karşılıklı sigortanın27 temeli sayılan loncalar, o dönemde özellikle İngiltere ve Almanya'da yaygındır. Temel amacı dinsel, sosyal ve ekonomik olan loncalar, üyelerinin belli riskiere maruz kalmalan halinde onlara parasal yardım yapan
karşılıklı dayanışma örgütleridir. Aslen, ileriki dönemlerde loncalann bir çoğu karşılıklı
sigorta şirketlerine dönüşmüştür.
İngiltere'de ilk gerçek karşılıklı sigorta şirketi The Life Assurance and Annuity Association adı ile 4 Ekim 1699 yılında kurulmuştuı-28.
Bunun dışında hemen hemen aynı dönemde ortaya çıkan bir başka gelişme ise denizcilikte yaşanmaktadır. Özellikle İtalyan denizcileri ile başlayan ve İngiliz denizcileri ile süren bu gelişimin esasını, denizcil erin, deniz risklerine karşı birbirlerini güvence altına
almaları oluşturmaktadıı-29.
Sigortacılık bu dönemdeki haliyle başta Common Law'ın ilgisini çekmezken,
18.yüzyılda Sigorta Odasının (Chamber of Assurance) kurulması ile yasal bir statüye de kavuşmuştuı30.
Deniz sigortası ilkeleri sonraları başka dallara da uygulanmıştır. Örneğin 1666
yılında Londra yangını sonrası yangın sigortası; 18. yüzyılda gelişen endüstrileşme 26 BLACK JR.-SKIPPER JR., s.48.
27 Bkz. TTK.m.l263/II.
2S BLACK JR.-SKIPPER JR., s.49.
29 Deniz sigortalannın en önemli gelişme cvrcsi Londra'daki bir barda gerçekleşmiştir. Lloyd isimli bir şahsa ait ve gemicilerin uğradığı bu barda; sefere çıkacak gemici malın değerini bir kağıda yazmakla, bunun için istediği tazminatı ve ödeyeceği primi bclirlcmcktcdir. Diğerlerinin bu riski ve lazminatı
kabul etmesi (underwrite) ile sigorta sözleşmesi oluşmaktadır. Lloyds'un bu uygulaması çok yaygın ve etkili olmuş ve İngiltere'nin 1906 Deniz Sigortalan Ya.<;asında Lloyds uygulamalarının büyük etkisi görülmüştür. Ayrıntılı bilgi için bkz.BIRDS, s.2 vd.
30 BLACK JR.-SKIPPER JR., s.52; BIRDS, s.2; BOZER, s.4 ve aynı sayfada dipnot 1.
olgusu ile bir gereksinim olarak yaşam ve kaza sigortalan ortaya çıkmıştı~ ı.
Modem anlamda bir yaşam ve kaza sigortası ise ancak kapitalizmin toplumda kabul görmesi ve bilimadamlarının olasılık ve aktüeryal hesaplar konusunda yeni teoriler geliştirmeleriile32 olanak bulmuştur.
Fransa'da gerçek anlamda ilk yaşarn sigorta şirketi Cornpaigne d'Assurance Generales sur la Vi e 1819' da; Almanya' da ise Deutsche Lebenversicheriungs Gesellschaft
adı ile 1828'de kurulmuştur. Japonya'da ilk yaşam sigortası şirketi olan Meiji Life Assurance 1868' de faaliyete geçmiştir.
ABD sigorta uygulamasına ilişkin ilk bilgiler American Weekly Mercury dergisinin 1721 yılında yayınlanan bir nUshasında yer alan bir sigorta reklamıdır. Bunun dışında ilk
yaşam sigortası sayılabilecek uygulama 1794 yılında kurulan ve dinsel yönü ağır basan Presbyterian Minsters Fund' dur. Tek amacı sigortacılık olan ilk şirket ise 1812' de kurulan The Pennsylvania Company ForThe lnsurance on Lives and GrantingAnnuities'di~3.
Yirminci yüzyıl başlarında bir önceki yüzyılın çizgisini sürdüren sigorta şirketleri
özellikle l 950'ler ve 1960'larda altın çağlanın yaşamışlardır. Ancak 1970'lerdeki tüketici
esaslı gelişim (consumerism) sigorta şirketlerini altın çağını sona erdirmiş ve bir düşüş başlamıştır. Değişen düşünce kalıptan, şirketlerin 1980 ve 1990'larda eski rahat günlerini ortadan kaldınnıştu-34.
2. Türkiye,deki Gelişim
Ülkemiz açısından 1862 yılından önceki dönemde sigorta sayılabilecek bir uygulamayarastlamak güçtür. Gerek Osmanlı ve gerekse Selçuklu Devletlerinde görülen
vakıf ve I oncalar ise bir sigorta sisteminden çok yardım kurutuşlan niteliğini taşımaktadır.
1862 yılındaki gelişme ise Riunioni Adriatica di Sigorta adlı İtalyan şirketinin istanbul' da faaliyete geçmesidir. 1870'de BeyoğluYangınından sonra ise bir çok yabancı
sigorta şirketinin istanbul' daacente açtıklan görtilmektedi~5.
31 BIRDS, s.3.
32 örneğin 1789 yılında Edward Wigglesworth Massachusets'de yeni bir yaşam tablosu geliştirmiş;
1853'de Elizur Wright yaşam değerleme tablosu oluşturmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Gene A.
MORTON, Principles of Life And Health lnsuranee, Atlanta, 1984, s.l2-l3; BIRDS, s.54.
33 Ayrıntılı bilgi için bkz. BLACK JR.-SKIPPER JR., s.52 vd.
34 BIRDS, s.6; BLACK JR.-SKIPPER JR., s.57.
35 Ayrıntılı bilgi için bkz. H.TAHSİN-R. SAKA, Sermayenin Şirketlerde Hareketi, İstanbul, 1929; H.TAHSİN-R. SAKA, Sermaye Hareketi, İstanbul, 1930.
1892 yılında ilk kez Türk ortakların da bulunduğu Osmanlı Umum Sigorta Şirketi kurulmuştur. Dönemin en yaygın sigorta branşları yangın ve denizciliktir. 1894 itibaoyla İstanbul' da denizcilik branşında 52, yangın branşında 49 ve yaşam branşında 36 sigorta şirketi faaliyette bul unmaktadır'6.
1923 yılında İzmir İktisat Kongresi ile İş Bankası kurulmuş; İş Bankası ise ilk reasürans şirketini 1929'da kurmuştur. Bundan sonraki yıllarda, yoğun şekilde Türk ve
yabancı ortaklardan oluşan sigorta şirketleri kurulmaya başlanmıştır. Bu gelişme
günümüzde de devam etmektedir'7.
Tarihse] gelişimini kısaca incelediğimiz sigorta sektöründe bugün için gelinen nokta ise kaybın ya da zararın olabileceği her riskin sigortalanması yönündedir'8. Başka bir
deyişle bugün için her türlü risk özel sigortaların konusunu oluşturabilmekte, özel sigortalar çok geniş bir uygulama alanına sahip bulunmaktadırlar.
§. 2. TÜRKİYE'DE ÖZEL SİGORTA KURULUŞLARININ YAPISI I.Genel Olarak
Sigorta kavramının evrenselliğine, yani her ülkede hemen hemen aynı anlamı taşıyor olmasına rağmen, ülkelerin özel sigorta sistemleri de aynı sosyal sigortalarda olduğu gibi birbirinden önemli ölçüde farklılıklar göstermektedir. Bunun başlıca sebepleri
- Her ülkenin ekonomisinde ve çeşitli piyasalarında sigortaya verilen önemin
farklılığı,
- Hükümetlerin vergi politikaları, finansal düzenlemeleri, sosyal politikalan ve diğer
finansal kurumlara ilişkin düzenlernelerin farklılığı,
-Pazarlarda kartelleşme ve fiyat mekanizmalannın yapısal farklılıkları,
- Ülkedeki doğal ve sosyal yapı ile, oluşan güvenlik bilinci farklılıklandu39.
İşte bu faktörler ülkeden ülkeye değiştiğinden, her ülkenin özel sigorta sistemi ve
yapısı farklı şekilde oluşmuştur.
Biz de bu farklılıklar içinde kaybolmak yerine ülkemizdeki yapıyı, gerekli ölçüde
karşılaştırmalar yaparak incelemeye çalışacağız.
36 ELVEREN, s.l6.
37 Türközel sigortasektöründeki gelişmeleri gösteren kronolojik bir tablo için bkz. EL VEREN, s.25-27.
38 BIRDS, s.3.
39 BLACK JR.-SKJPPER JR., s.67.