M.Ö. 64 yılında Romalı lider Pompeius Kilikya ovaları üzerinden Suriye'ye geldiğinde, Seleukoslar son hükümdarlarının kendi içlerindeki çatışmalardan dolayı Suriye’yi bir kaos ortamında bıraktıkları için bölge tamamen Roma Eyaleti haline gelmiş ve ''Provincia Syria Romaine'' olarak ilan edilmiştir.55 Antiokheia şehri eyaletin başkenti olarak özerk olarak kalmıştır.56 Ayrıca diğer kentlerin de yerel kralları da, Roma’ya yıllık vergi ödemesi şartıyla Pompeius tarafından verilen bir imtiyazla tahtlarında kalabilmiştir.
Bunu yanı sıra Suriye'de konsolosluk işleri ile ilgili bir vali atanmıştır. Bu valinin görev süresi 3-5 yıllar arasında değişmekte ve dört tugayı askerlerine komuta eden bu valinin diğer bir görevi de batı Asya'daki Roma'ya ait alanların sorumluluğunu üstenmiş olmasıdır.57 Bu süreçte Suriye'de on şehir arasında ''Dekapolis'' 58 olarak adlandırılan bir ittifak oluşturulmuştur. (Harita 4)
Suriye’de, Pompeius tarafından atanan konsoloslardan ilki Aulus Gabinius’tur.
M.Ö. 57- 55 yılları arasında onun idaresi döneminde daha önceki savaşlarda yıkılmış olan Dura ve Gaza gibi bazı Suriye şehirleri yeniden inşan edilmiştir.59 Gabinius’un şehirler ittifaka dâhil edilmiştir. Bunlarından bazıları; Feladelfia (Amman bugünkü), Pella, Jerash, Gadara ya da Umm Qais, Kantha (Kanawat güney Suriye'de), Abila, Deyoun (Bugün İrbed Ürdün’de), Hippos (Al Huson), Skysopolis (Bisaan), Ravana (Tell Şhab) ve Şam. Bkz. Erskine, 2009: 149-157; Browning, 1982:
11-29.
59 Sartre, 2005 a: 44.
28
yönetiminden sonra gelen dönemde, M.Ö. 54 yılında, Romalı zengin ve politikacı olan Marcus Licinius Crassus görevi devralmış, Armenia Krallığı onun yönetiminde ilhak edilmiştir.60 Crassus Partlara karşı Fırat Nehri nehrini geçerek birkaç savaş gerçekleştirilmiş ve Karrhae (Harran) da tutsak düşerek M.Ö. 6 Mayıs 53 öldürülmüştür.61 Crassus’tan sonra Suriye'ye atanan komutan Gaius Cassius Longinus’tur. 62
Diğer yandan, Roma'da iç savaşlar ortaya çıkmış, bu durum Suriye Eyaleti üzerindeki siyasi durumu da etkilenmiştir. Özellikle Octavianus ve Marcus Antonius ile arasında çatışma sırasında Koile-Syria ve Fenike bölgesinin büyük bir kısmı Marcus Antonius tarafından ele geçirilip Mısırlı karısı Kleopatra'ya sunulmuştur.63 Ardından M.Ö. 31 yılındaki Aktium savaşından sonra savaşı kazanan Octavianus Roma'nın tek lideri haline gelmiş ve Suriye Eyaleti bu savaştan sonra yeni bir istikrar dönemine geçmiştir.64 Octavianus (Agustus) döneminde Suriye Eyaleti’nde askeri tahkimatlar artmıştır. Bunu yanı sıra Parth tehlikelerine karşı Roma İmparatorluğu sınırlarını güçlendirmek amacıyla ve bölgenin kademeli olarak gücünü ve ticari faaliyetlerini arttırmak için de bölge geri kazanılmıştır.65 Ama Roma Erken İmparatorluğu Dönemindeki Suriye Eyaleti’ndeki Kuzey ve Orta bölgelerindeki kentlerdeki mimari faaliyetler ve dini propaganda ilgili olarak antik kaynaklar çok az bilgi vermektedir.66
M.S. 96-180 yılları arasında Romanın Evlatlık İmparatorlar Dönemi sırasında, Suriye Eyaleti ekonomik ve ticarette önemli bir bölge haline getirilmiştir. Doğu ile batıyı birbirine bağlayan önemli ticaret yolları oluşturulmuştur.67 Bunlardan biri imparator
60 Sartre, 2005 a: 44-45.
61 Fazla bilgi için Bkz. Kurt, 2015: 151-170.
62 Hetti, 1982: 310; Sartre, 2005 a: 44.
63 Butcher, 2003: 38-39-92.
64 Green, 2007: 12.
65 Hetti, 1982: 311.
66 Abdulkerim, 2010: 17.
67 Starr, 1982: 9; Matthews, 2010: 342-344.
29
Trajan döneminde gerçekleşmiş, bu dönemde (M.S. 98-117), imparator Trajan hem Nabati Krallığının siyasi nüfuzunu ortadan kaldırmayı başarmış68 hem de Arabia Eyaletini kurulmuş ve Bostra (Busra) kentine ''Nea Bostra Traian'' 69 ismini vererek eyaletlerin baş şehri yapmıştır.70 Buna ek olarak Roma İmparatorluğu doğu sınırını Fırat Nehrinin doğusuna taşımış ve Palmyra kentinde ticari konvoyların geçişini güvenlik altına almak amacıyla bir askeri garnizon kurmuştur; çünkü o dönemde Palmyra kenti önemli bir ticaret merkezi ticarette kullanılan yolların önemli geçiş noktası haline getirilmiştir.71
Suriye Eyaletinde, imparator Hadrianus Dönemi’nde (M.S. 117-138) de birçok yerel reformlar yapmıştı.72 M.S. 129 yılında Palmyra kentine ziyaret eden imparator, kente ''Özgür Şehir'' ünvanı vermiş,73 bunun yanı kente siyasi ve askeri bağımsızlık tanıyarak, ismini ''Hadriane Palmyra '' olarak değiştirmiştir.74
Severuslar Dönemi’nde (M.S. 193-235) Roma İmparatorluğu içinde özellikle, Suriye Eyaletinde önemli olaylar yaşamıştır. Özellikle imparator Septimius Severus 75 döneminde, Antiokheia’nın başkent olarak metropolis’lik rütbesi azaltılmış, bu süreçte Septimius'nu rakibi Gaius Pescennius Niger Antiokheia’da merkeze muhalif bir yönetim
68 Browning, 1982: 30.
69 Bowersock, 1994: 100.
70 Jounz, 1987: 119.
71 Zihdi, 1972: 63; Kadous, 2000: 92-93.
72 Andrade, 2013: 180.
73 Salhab; Kiwan, 2011: 69.
74 Bounni, 1978: 73.
75 Septimius Severus: Publius Septimius Severus Fenike kökenli olan ilk Roma İmparatordur, M.S.
146 yılında kuzey Afrika eyaletinde, bugünkü Libaya’nın ünlü antik kenti Leptis Magna’da doğmuş, Severuslar Handan’ının kurucusudur. M.S. 189 yılında Suriye Emasa'nın hamisi güneş tanrısı Heliogabalus'un rahibi Julius Bassianus'un kızı Iulia Domna ile evlenmiş ve iki çocuğu Caracalla ve Geta doğurmuştur. Parthlara karşı birçok zaferler elde etmiş ve Afrika'da Roma İmparatorluğun sınırlarının güçlendirilmesi üzerinde çalışmıştır. Bugüne kadar bazı mimari yapıla onun adıyla anılır. Suriye'de Laodikeia kenti ve Leptis kentindeki Zafer Takı gibidir. Fazla bilgi için Bkz. A.R. Birley (1999), Septimius Severus the African Emperor; M. Grant (1996), The Severans: The Changed Roman Empire; J. Hasebroek (1921), Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers Septimius Severus.
30
ilan etmişti. M.S. 202 yılında Antiokheia kenti, Laodikeia kentine ait bir kasaba statüsüne düşürülmüş, ve Laodikeia metropolis’lik statüsü kazanmıştır.76
Septimius Severus döneminde M.S. 193 yılında Suriye Eyaleti, iki eyalete bölünmüştür.77 Bunlardan ilki Kuzey Suriye Eyaleti olarak adlandırılan Antiokheia kentinden Apamea kentine kadar uzanan bölgedir.78 İkincisi Palmyra ve Lübnan dağlarının sınır oluşturduğu Suriye'nin Fenike denilen bölgesini kapsayan ve başkenti Sur şehri olan Güney Suriye bölgesidir.79
M.S. 211 yılında imparator Septimius Severus’un ölümünden sonra80, imparator oğlu Caracalla, Septimius Severus'un politikasını devam ettirmiş ve bu aşamada Humus şehri başta olmak üzere Damascus (Şam), Palmyra ve Dura-Europos gibi bazı şehirler koloni (colonia) statüsü kazanmıştır.81 İmparator Caracalla Parthlar ile girdiği savaş sırasında Suriye'nin Kuzeyinde Karrhae’de (Harran) M.S. 217 yılında öldürülmüştür.82 Severuslar Hanedanından son imparator olan Severus Alexander döneminde, Suriye Eyaleti bir süre ticari istikrarsızlık yaşamıştır.83 Özellikle bundan en çok etkilenen şehir Palmyra olmuş, M.S. 228 yılın Sasani güçleri tarafından Fırat ve Dicle Nehrinin ticaret yollarının ele geçirilmesinden sonra bu ticaret yolu yavaş yavaş Antiohkeis (Antakya) kentine yönelmiştir.84
Severuslar Hanedanlığının sona ermesiyle birlikte, Suriye eyaletinde doğmuş olan ve yönetime geçmiş olan imparator Philippus Arab döneminde Suriye Güney Eyaletinde birçok ekonomik ve politik reformlar yapılmıştır.85 İmparatorun doğduğu şehir olan
76 Hetti, 1982: 334; Salhab; Kiwan, 2011: 71-70.
77 Klingle, 1985: 62.
31
Şahba kenti M.S. 244 yılında, imparator Philippus Arab tarafından yeniden kurulmuş ve ihya edilmiş; şehir kendisi tarafından ''Philippopolis''86 olarak adlandırılmıştı. Bu dönemde, Philippopolis kenti gümüş ve bronz sikkelerinin darp edildiği merkez haline getirilmiştir. Buna yanı sıra imparatorun döneminde Hierapolis (Münbiç) ve Damascus (Şam) de önemli merkezler haline gelmiştir.87
Roma Dönemi’ne ait tiyatrosu, tapınakları, hamamlar, döşeli sokaklar ve zengin sahneli mozaikleriyle Philippopolis bugün hâlâ günümüze kadar mimari anıtları ayakta duran iyi korunabilmiş bir şehirdir.88 İmparator Philippus Arab ölümünden sonra gelen altı imparator çeyrek asırdan daha az bir süreliğine Palmyra’yı ellerinde tutabilmiştir.
Aurelianus, M.S. 273 yılında Palmyra kentini yeniden geri aldıktan sonra İmparatorluğun doğu sınırını yeniden düzenlemiş ve Roma İmparatorluğu'nun her yerinde Güneş Tanrısı Sol Invictus 89 tapınımını yaygınlaştırmıştır.90
M.S. 3.yy.’ın sonunda ve 4.yy.’ın başında Roma İmparatorluğundaki Pagan inancı çöküşün dönemine doğru gidiyordu, bununla birlikte Hıristiyan dini uzun süreli bir tiranlık döneminden sonra yayılmaya başlamıştır.91 Özellikle İmparator I. Constantin (M.S. 306- 312) Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan Hristiyanlara din özgürlüğü tanıması ve tüm imparatorluğun Pagan inanç sisteminden, bu tek tanrılı yeni dine geçirmesini başlatmasıyla tanınır.92 Suriye Eyaleti, Hıristiyanlıktaki ilk örgütleşmenin oluştuğu merkezlerinden birisi olarak söylenebilir. Suriye Eyaleti, M.S. 4.yy. sonunda, birkaç eyaletle ayrılmıştır:93
86 Suriye'nin Şam kentine yaklaşık 90 km. mesafedeki Şahba'dır.
87 Salhab; Kiwan, 2011: 75.
88 Kadous, 2000: 20-21; Klingle, 1985: 85-86.
89 Salhab; Kiwan, 2011: 76.
90 Bouchier, 1915: 107-108.
91 Moore, 1919: 122-124.
92 Jones, 1964: 131.
93 Hetti, 1982: 387-388.
32
- Kuzey Suriye bölgesi iki bölüme ayrılmıştır; Bunun ilk alanı, Antiokheia merkez sayılıyordu ve ''Syria Prima'' olarak adlandırılan, Seleukeia, Laodikeia, Beroea (Halep) ve Halkis şehirleri de bu bölgeye dâhil edilmiştir. İkinci alan da, Apamea şehri merkezdi, ayrıca Epiphaneia (Hama), Arretza (Rastan) ve Larisa (Şezar) kentleri, bu eyalete dahil edilmiştir. 94
- Bir diğer alan ise ''Phoenicia'' denilen bir bölgeydi ve bu da ikiye ayrılmaktaydı.95 Bunun ilk alanı Akdeniz'e doğru uzanan bölgeydi ve merkezi olarak Tyre kentiydi, ayrıca Sayda, Akka, Beyrut, Biblos ve Arvad şehirleri de bu alanına dâhil edilmiştir. İkinci alan ise, Suriye’nin iç merkezine yani doğuya uzanan bölgeydi ve burada, Emesa (Humus) şehri merkezdi, ayrıca buna bağlı olarak Filistin, Şam, Heliopolis ve Palmyra kentleri de bu alana dâhil edilmiştir.96
94 Hetti, 1982: 389.
95 Kadous, 2000: 53.
96 Sarah, 2012: 105-111.
33
Ⅲ: KUTSAL ALAN: GENEL BAKIŞ
1. Suriye'nin Kuzey ve Orta Bölgelerinde Bulunan Kentlerin Kutsal Alan