1. BİRİNCİ BÖLÜM Antik Yunan’da Bayram ve Festivaller
2.13. Consus Onuruna Düzenlenen Festivaller
Consus eski Roma tanrılarından biridir. İsmi gizlemek, örtmek anlamında kullanılan “condere” kelimesinden gelmekteydi ( Necatigil, 2006: 37 ). Buradan yola çıkarak Ceres onuruna düzenlenen festival sırasında rahipler tarafından anılan Conditor, ambarlama için kullanıldığından Consus ile alakalı olduğu düşünülebilir.
Tanrının tapınağı ve sunağı Palatinus tepesi ile Aventinus tepesi arasındaki vadide yeraltında yapılmıştır ve üzeri toprak ile örtülüdür ( Necatigil, 2006: 37 - 38 ). Bu tapınak aynı zamanda bir çeşit ürün depolama mahzeni gibi kullanılmaktaydı ( Sevgi, 2006: 15 ).
Tanrının, hasat toplama sırasındaki etkisinin yanı sıra tohum atma sırasında da etkisinin olduğu düşünülmektedir ( Fink, 1997: 83 ).
Bu yorumun doğru olabileceği, tanrı onuruna yapılan festivalin yılda iki kez yapılmasına bakılarak söylenebilir. Festivallerden ilki 21 Ağustos’ta ikincisi ise 15 Aralık tarihinde yapılmaktaydı ( Necatigil, 2006: 38 ). İkisine de Consulia adı verilmekteydi.
Festival sırasında tanrı onuruna kurbanlar kesilirdi. Ancak bu kurban ritüelinden önce bir koşu düzenlenirdi ( Sevgi, 2006: 47 ). Bu koşunun 21 Ağustos’ta yapılan festivalde gerçekleştirildiği bilinmesine rağmen 15 Aralık’ta yapılıp yapılmadığı bilinmemektedir.
Bu festival ve tanrı Roma tarihi açısından önemlidir. Çünkü anlatılan bir olaya göre Sabinler tanrıya adanan bu festivalleri izlerken, Romalılar onların kadınlarını kaçırmışlardır.
Sonuç
Antik dönemin iki büyük uygarlığı olan Yunan ve Roma toplumları yaşadıkları dönemde en dindar topluluklar olarak gösterilemese de, dinin bu topluluklar için önemli olduğunu anlamış bulunmaktayız.
Bu topluluklardan Yunanlılara bakıldığında daha eski ve köklü bir dini yapılanması olduklarını görmekteyiz. Ahlak kavramlarının tam olarak oturmadığını ve insan kurbanı gibi çeşitli ritüelleri gerçekleştirdiklerini görmekteyiz. İnsan kurbanının dışında kamçılama, çıplak olarak bağırarak etrafta gezme gibi ritüeller de Yunan halkının ahlak anlayışının Roma’dan daha farklı olduğunu göstermektedir. Bu konuda daha derinlemesine çalışmalar yapılmasını gizli ritüellere ait bilgilerin herhangi bir şekilde dışarıya sızmamış olması engellemektedir.
Bunun dışında festivallerin kimi zaman sadece kadınlara kimi zaman ise sadece erkeklere açık olduğu görülmektedir. Fakat ilerleyen zamanda bu ayrımdan vazgeçilmiş ve kadınlar ile erkekler aynı festivallerde buluşmaya başlamışlardır.
Tarım toplumu olan Yunanlılar da neredeyse bütün festivallerde toprak, ekin, tohum, bolluk, bereket ve hastalıklardan korunma temalarını içermekteydi. Özellikle salgın hastalıklardan delicesine korkan Yunan halkı her festivalde tanrılara bu konuda yakarmışlardır.
Yunan uygarlığının, Dionysos onuruna düzenlediği festivaller sırasında sarhoşluğun verdiği etki ile dans eden rahip ve insanların hareketlerinin bir düzene oturması ve şiirlerin de eklenmesi ile sanat kollarından tiyatro meydana gelmiştir. İlerleyen zamanda bütün tanrıların onuruna düzenlenen tiyatro gösterileri komedya ve tragedya olarak ikiye ayrılmış ve verilmek istenen duyguya göre seçilerek sergilenmiştir. Gün geçtikçe gelişen tiyatro gösterileri bütün uygarlıkların dikkatini çekmiştir.
Roma’ya gelindiğinde tarımın yanı sıra savaş konusunun da öne çıktığı görülmektedir. Yaz döneminde sürekli sefer halinde olan Roma yıl içerisinde ana teması savaş olan birçok festival düzenlemiştir. Bu festivaller tabi ki Roma’nın savaş tanrısı olan Mars onuruna düzenlenmekteydi.
Roma dininde savaş festivallerinin hepsinin Mars ile alakalı olduğu görülmektedir. Ancak tarım festivalleri için buradaki kesinlik söylenemez. Ana teması toprak, hasat ve tohum atma gibi konular olan şenlikler Roma dininde yer alan farklı kutsal varlıklar onuruna düzenlenmekteydi.
Bu durumu açıklayan en mantıklı düşünce Roma dininin sınırlarının belirlenmemiş bir yapıya sahip olmasıdır. Yunanlılar başta olmak üzere etkileşim içinde oldukları bütün topluluklardan tanrılar devşiren Roma bu sebeple sürekli değişmiş ve gelişmiştir. Bu durum kaynaklardaki tezatları da açıklamaktadır.
Roma’da tanrılar, kuruluştan itibaren gelenler ve daha sonradan alınanlar olarak ikiye ayrılabilir. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi dışardan alınanların neredeyse tamamı Yunan kültüründen gelmekteydi. Öyle ki Yunan Pantheonu’nun tümünün Latin karşılıkları Roma’da tapınım görmüştür.
Ancak Yunan ile Roma dini arasındaki en büyük fark Roma devletinin dine yaptığı baskılardır. Öyle ki imparatorlar kimi zaman bazı kültleri, festivalleri ya da çeşitli tanrılara kendini adayarak onların rahibi olunmasını yasaklamıştır. Festivallerin yasaklanmalarının çeşitli nedenleri vardır. Bunlardan ilki toplum ahlak ve düzenini bozacağından korkulmasıydı. Diğer bir sebebi devlete zarar verecek hareketlerin planlandığı yerler olarak görülmesidir. Örneğin, senatörlere düzenlenecek suikastların buralarda planlandığı ortaya çıkarılmıştır. Son olarak da festivaller sırasında düzenlenen ziyafetlerde oldukça büyük bir israfın gerçekleştiriliyor olmasıydı.
Baskılar ve yasaklara rağmen devam eden toplanmaların, gizli olduklarında daha tehlikeli olacağı düşüncesiyle birçok imparator halkın katıldığı büyük resmi törenler yaparak bu gizli ritüelleri yok etmeye çalışmış ve kısmen başarılı olmuştur.
Ritüellerde dikkat çeken son husus Yunan topraklarında ortaya çıktığı bilinen tiyatronun da Roma’ya devşirilmiş olmasıdır. Önemli tiyatro yazarlarının kaleme aldığı oyunlar bu dönemin genel karakteri hakkında bilgi vermenin yanı sıra festivaller hakkında da bilgiler içermektedir.
Son olarak genel bir değerlendirme yapıldığında Antik Dönem bayram ve festivallerinin etkilerinin günümüze dek geldiği, hatta günümüzde kültürel ya da dini olarak düzenlenen birçok etkinliğin köklerinin bu döneme rastladığı anlaşılmıştır.
Bunlara örnek olarak ilk defa M.S. 2. yüzyılda Pers kaynaklarında adı geçen Nevruz kutlamaları gösterilebilir. Antik dönemde olduğu gibi baharın gelişinin kutlandığı bu törenler halen Mart ayının 21, 22 ya da 23. gününde kutlanmaktadır. Yeni yıl ile baharın uyanışının ana temasını oluşturduğu Nevruz, 2009 yılında Birleşmiş Milletler Manevi Kültür Mirası Koruma Kurulu tarafından Dünya Manevi Kültür Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir. Bunun peşinden 2010 yılında 21 Mart tarihi Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından “Dünya Nevruz Bayramı” ilan edilmiştir.
Diğer bir örnek de Miladi takvime göre 6 Mayıs’ta kutlanan Hıdırellez’dir. Mezopotamya ve Anadolu kökenli olduğu sanılan inanışın bir bahar kutlaması olduğu görülmektedir. İnanışa göre 5 Mayıs gecesinde kış günleri biter ve 4 Kasım’a kadar yaz günleri yaşanır. 5 Mayıs gecesinde insanlar özellikle gül ağacının altına isteklerinin küçük modellerini çizer ya da bırakırlar. Bu sayede yıl içerisinde hayallerinin gerçekleşeceğine inanılır. 6 Mayıs sabahında insanlar yeşillik, ağaçlık ya da sulak bir alana giderek taze bitkiler ve kuzu eti yenilir. Senenin ilk kuzusunun eti ve özellikle de ciğeri yenildiği zaman bunun şifa vereceğine inanılır. Ayrıca kırlardan toplanan çiçek veya otların kaynatılması ile şifalı bir su elde edildiğine inanılır. Bu suyun içilmesi ile şifa bulunurken, 40 gün bu su ile yıkanılması durumunda insanların güzelleşeceğine inanılır ( Ülkütaşır, 1975: 157 - 170 ). Burada aklımıza Antik Dönemde gerçekleştirilen kurban ritüelleri ve hayvanların etlerinin çiğ olarak yendiğinde şifa bulunacağına inanılması gelmektedir.
Hıristiyanlarca da baharın ve doğanın uyanmasının ilk günü olarak kabul edilen Hıdırellez Ortodokslar tarafından Aya Yorgi, Katolikler tarafından ise St. Georges günü olarak kutlanmaktadır.
Kaynakça
Antik Kaynaklar
Aelianus. Varia Historia. (Çeviren: Historical Miscellany) (Editör : N. G. Wilson). Cambridge: Harvard University, 1997.
Apollonius. Rhodius, Argonautica. (Çeviren: R. C. Seaton). Londra: Loeb Classical Library, 1912.
Apollodorus. The Library. (Çeviren: J. G. Frazer). Londra: Loeb Classical Library, Cambridge, 1963.
Aristophanes. Kömürcüler. ( Çeviren: A. Erhat - S. Eyüpoğlu). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
Euripides. Bakkhalar. (Çeviren: Güngör Dilmen). İstanbul: Mitos Boyut Yayınları, 2001.
Herodotos. Herodot Tarihi. ( Çeviren: Müntekim Ökmen ). İstanbul: Remzi Kitapevi, 1991.
Homeros. İlyada. (Çeviren: Azra Erhat - A. Kadir). İstanbul: Can Yayınları, 1984.
Livius, Titus. Roma Tarihi (Şehrin Kuruluşundan İtibaren). (Çeviren: Saba hat Şenbark). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1999.
Pausanias. Description of Greece. (Çeviren: W. H. S. Jones). Londra: Loeb Classical Library, 1988.
Plinius. Naturalis Historia. (Çeviren: H. R. Rackham-W. H. S. Jones- D. E. Eicholz). Cambridge: Harvard University Press, 1971.
Plutarkhos Theseus. Yaşamlar: Ünlü Yunanlı ve Romalıların Yaşamları-1. (Çeviren: M. Mete). İstanbul: İdea yayınları, 2005.
Modern Kaynaklar
Agizza, Rosa (2001) Antik Yunan’da Mitoloji: Masallar ve söylenceler, Olympos’tan Hades’e, Parnassos’tan Elysion Bahçeleri’ne savaşlarla dinselliğin iç içe geçtiği söylenceler evreni (Çeviren: Z. Zühre İlkgelen). Ankara: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Akalın, Ayşe Gül. (2003). “Eskiçağ’da Grek Kadınının Toplumsal Yaşantısı, Tarih Araştırması Dergisi, XXI/33, ss. 17-47.
Atan, Yaşar ( 2007). Akdenizli Tanrılar, İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Atlan, Sabahat. Roma Tarihinin Ana Hatları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın No: 1529.
Bather, A. G. (1894). “The Problem of Bacchae”. JHS (14), ss. 244-263.
Boardman, John. (2002). Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, Arkaik Dönem. (Çeviren: Gürkan Ergin). İstanbul: Homer Kitapevi.
Bremmer, J. (1983). Scapegoat rituals in ancient Greece. HSCP, 87, ss. 299-320. Brumfield, A. C. (1981). The Attic Festivals of Demeter and Their Relation to the
Agricultural Year. New Hampshire.
Can, Ş. (1994). Klasik Yunan Mitolojisi. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
Celasin, Cenk. (2007). Orta Tunç Çağı’nda Roma Dönemi’nde Anadolu Müzik Kültürü’nün Analizi, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Chadwick, John (1963). The decipherment of linear B. New York: Vintage Books. Çapar, Ömer. (1978). Roma Tarihinde Magna Mater Tapınımı. Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29(1.4), 167-210.
Çelgin, Güler. (2011). Eski Yunanca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Çelik, Sekan. (2008). Apollon ve Müzik, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal
Çevik, Adnan. (2009). Antik Yunan Tiyatrosu: Atina ve Drama. Çanakkale: ÇOMÜ Yayınları.
Çorbacı, Cenk (2007). Antikçağ Tiyatrosu ve Günümüze Yansıması, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Deighton, H. J. (2012). Eski Atina Yaşantısında Bir Gün. (Çeviren: H. K. Ersoy). İstanbul.
Dillon, Matthew. (2002). Girls and Women in Classical Greek Religion. Londra. Dökü, F. E. (2002). Anadolu’da Eril Bereket, Koruyucu Kültler ve Tanrılar: Phallik
Sembol ve Ritüeller, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
Dürüşken, Çiğdem. (2000). Roma’nın Gizem Dinleri (Antik Çağ’da Yaşamın ve Ölümün Bilinmezine Yolculuk). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Eliade, M. (1994). Ebedi dönüş mitosu. (Çeviren: Ümit Altuğ). Ankara: İmge Yayınevi.
Eliade, M. (2007). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-I, (Çeviren: Ali Berktay). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Emir, Başak. (2011). Antik Çağda Kadınların Dinsel Ritüelleri – Thesmophoria Örnek İncelemesi-. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Erbaşı, Fatma Sevinç. (2012) “Eski Yunan’da Tragedya’nın Ortaya Çıkışı ve Hititler”, Ömer Çapar’a Armağan. Ankara.
Erdiken, Mustafa. (2012). Antik Dünyada Thargelia Festivali, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Ergener, Reşit. (1988). Anatanrıçalar Diyarı Anadolu, İstanbul: Yalçın Yayınları. Erim. Müzehher. (1987). Latin Edebiyatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Erhat, Azra. (1993). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Estin, C. Ve Laporte, H. (2005). Yunan ve Roma Mitolojisi, Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
Fink, Gerhard. (1997). Antik Mitolojide Kim Kimdir (Çeviren: Ümit Öztürk). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Frazer, J. (2004). Altın dal: Dinin, folklorun ve tragedyanın kökenleri 1 (Çeviren: M. H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınevi.
Frazer, J. (2004a). Altındal: Dinin, folklorun ve tragedyanın kökenleri 2 (Çeviren M. H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınevi.
Freeman, Charles. (2003). Mısır, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlıkları. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Friedell, Egon. (1999). Antik Yunan’ın Kültür Tarihi (Çeviren: Necati Aça). Ankara Dost Kitabevi Yayınları.
Gawlinski, L. (2007). The Athenian calendar of sacrifices. Hesperia, 76, ss. 37-55. Gebhard, V. (1983). Thargelia. RE, Cilt: V.A- 2. Stuttgart: J&B Metzler, ss. 1287-
1305.
Gezgin, İsmail, Gezgin, İlkay ve Çokişler, Nazım (2004). Mitoloji Mitos ve Logos, Hayatımıza Yön Veren Söylenceler. İstanbul: Güncel Yayıncılık.
Girard, R. (2003). Şiddet ve kutsal. (Çeviren: N. Alpay). İstanbul: Kanat Yayınevi. Girard, R. (2003a). Günah keçisi. (Çeviren: Işık Ergüden), İstanbul: Kanat Kitap. Green, Richard ve Handley, Eric. (1995) Images of the Greek Theatre. Texas:
University of Texas Press.
Gürsoy, Hasan. (2010). Roma İmparatorluğu’nda Senkretik İnançlar, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Harrison, J. E. (1903). Prologomena to the study of Greek religion. UK: Cambridge Uni. Press.
Hedrick, C. W. (1988). The phratry from paiania. The Classical Quarterly, 39(1), ss. 126-135.
Hedrick, C. W. (1991). Phratry shrines of Attica and Athens, Hesperia, 60(2), ss. 241-268.
Hense-Leonard. Hellen-Latin Eski Çağ Bilgisi, (Çeviren: Suad Y. Baydur ). Hughes, D. (1991). Human sacrifice in ancient Greece, London: Routledge.
Ingalls, L. (1999). Traditional Greek choruses and the education of girls. Journal of the History of Education Society, 28(4), ss. 371-393.
Isager, S. (1995). Ancient Greek agriculture: An introduction. USA: Routledge. James, E. O. (1959). The Cult of the Mother Goddess: An Archaeological and
Documentary Study. New York.
Jones, E. Michael. (1994). Dionysos Rising-The Birth Of Cultural Revolution Out Of The Spirit Of Music. San Francisco: Ignatius Press.
Karauğuz, Güngör. ( 2015 ). Hitit Mitolojisi, Konya, Çizgi Kitabevi Yayınları. Kerenyi, Karl. (1996). Dionysos: Archetypal Image Of Indestructible Life. New
Jersey: Princeton Univesity Press.
Kern, O. (1983). Eiresione. RE, V-2. Stutgart: J. B. Metzler, ss. 2135-2136.
Kınacı, Mesut. (2012). Eski Yunan Dünyasında Müziğin Kullanım Alanları, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. Kınal, Firüzan (1965). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih
Araştırmaları Dergisi, I-XXV(1-40). Ankara.
Konuk, Tuba. (2008). Antik Yunan ve Roma’da Din, Mitos ve Çocuk Görünümlü Tanrılar, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Konur, Tahsin. (ty.). Dünya Tiyatro Tarihi, (1. Ders Notu). Ankara.
Küçük, Eşref. (2005). Roma Hukukunda Augustus Zamanına Kadar Derneklerin Hukuki Durumu, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Lang, M. (1994). Life, death and litigation in Athenian agora. New Jersey: Vermont Published.
Liddell, Henry George ve Scott, Robert (1990). A Gree-English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
Lloyd-Jones, Sir Hug. (2001). Ancient Greek Religion, Proceeding of The American Philosophical Society, 145(4).
Mansel, A. M. (1972). Side, 1947-1966 Yılı Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları. McKay, K. J. (1967). Door magic and the epiphany hymn. The classical quarterly,
17(2), ss. 184-194.
McLean, B. (1990). On the revision of scapegoat terminology. Numen, 37(2), ss. 168-173.
M.E.B. (Milli Eğitim Bakanlığı) (2013). Eğlence Hizmetleri: Mitoloji. Ankara: M.E.B.
Mikalson, John D. (2005). Ancient Greek Religion, İngiltere: Blackwell Publishing Ltd.
Mommsen, A. (1989). Feste der Stadt Athen in Altertum. Leipzig: Teubner.
Murray, M. E. (2004). The pharmakos phonemenon, Doktora Tezi, University of Western Sydney.
Necatigil, Behçet. (2006). Mitologya Sözlüğü. İstanbul: Sel Yayıncılık
Nilsson, M. (1906). Griechsche feste von religiöser bedeutung. Leipzig: Teubner. Nilsson, M. (1940). Greek popular religion. New York: Columbia Uni Press.
Nilsson, M. (1953). “The Bacchic Mysteries of the Roman Age”, HTR, 46(4), ss. 175-202.
Nilsson, M. (1957). The Dionysiac Mysteries of the Hellenistic and Roman Age. Lund.
Nilsson, M. (1992). Geschichte der griechische religion 1. Münih: C. H. Beck.
Öğüt, Sema Polat. (2006). Principatus Dönemi Küçük Asya’sında Gösteriler, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Öztürk, Esengül Akıncı. (2011). Apollon Lairbenos Kültü, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, İzmir.
Parke, H. W. (1986). Festivals of the Athenians. London: Thames and Hudson. Parker, R. B. (2006). Polytheism and society at Athens. UK: Oxford Uni Press. Pickard, Arthur. (1946). The theatre of Dionysus in Athens, Oxford: Clarendon
Press.
Pişkin, Cennet. (2007). Antik Çağ’da Karia Bölgesinde Dionysos Kültü ve Şarap Üretimi, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Roberts, M. (1916). The pharmakos. Folklore, 41(4), s. 218-224.
Schilling, Robert. (2000) Mitolojiler Sözlüğü. (Editör: Yves Bonnefoy). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları, 1137-1138.
Sevgi, Pervin. (2006). Augustus Dönemi Din ve Din Propagandası, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Simon, C. G. (1986). The archaic votive offerings cults of Ionia. Doktora tezi. Berkeley: University of California.
Simon, E. (1983). Festivals of Attica. London: Uni. Of Wisconsin Press.
Sina, Ayşen (2004). “Eleusis’de Demeter Kültü ve Kadın Ritüelleri/The Cults of Demeter and the Rituals Held by Women at Eleusis”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44(1), ss. 37-52.
Sina, Ayşen. (2015). Eskiçağda Atina’da Şenlikler, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (1), 42-59.
Sinanoğlu, Samim. (1971-1972). Roma Edebiyat Tarihi. (Ders Notları).
Smith, W. (1890). Thargelia. Dictionary of Greek and Roman antiquities. London: C. Little & J. Brown Co., s. 1120.
Şahin, Nuran. (2001). Zeus’un Anadolu Kültleri, Antalya: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
Tanrıver, Duygu Sevil Akar. (2009). Apollon Klarios Kültü, Kehanet Pratikleri ve Adaklar, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Taşlıklıoğlu, Z. (1954). Tanrı Apollon ve Anadolu ile Münasebeti. İstanbul: İbrahim
Horoz Basımevi.
Tekin, O. (2007). Eski Yunan Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
Tereman, Özel. (2007). Roma Dönemi Tiyatro-Tapınak Kompleksleri ve Anadolu’daki İzdüşümleri, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış, Eskişehir.
Thomson, G. (1942). The Greek calendar. JHS, 63, ss. 52-65. Thomson, G. (1946). Aeschylus and Athens, Londra.
Thomson, G. (1983). Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler. Tarih Öncesi Ege. (Çeviren: Celal Üster). İstanbul: Payel Yayınları.
Thomson, G. (1990). Aiskhylos ve Atina. (Çeviren: M. H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınevi.
Ülkütaşır, M. Şakir. (1975). “Hıdırellez Hakkında Bir Araştırma”, Türk Folkloru Araştırma Yıllığı. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
Vernant, J. P. Ve Vidal, P. Naquet. (1981). Mythe&tragedie en Grece ancienne. Paris: François Maspero.
Versnel, H. S. (1988). Inconsistencies in Greek and Roman Religion,Volume 1: Ter Unus, İsis, Dionysos, Hermes. Three Studies in
Vurtheim, J. (1920). “The Miracle of Wine at Dionysos Advent; On the Lenaea Festival”, CQ, 14(2), ss. 92-96.
Wachsmuth, D. (1975). Thargelia. Der kleine pauly, 5. (Ed. W. Sontheimer, K. Ziegler). München, ss. 650-654.
Walter, Otto Friedrich. (1965). Dionysus: Myth and Cult (Çeviren: Robert B. Palmer). Bloomington: Indiana University Press.
West, M. L. (1974). Hipponax, Studies in Greek elegy and iambus. Berlin and New York: Walter de Gruyter.
Yalom, Marilyn (2002). Memenin Tarihi (Çeviren: A. Gün). İstanbul.
Yücel, Çağatay (2015). Dionysos Bayramları ve Şenlikleri, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 1 (3), 125-141.
Zunst, Günther (1971). Persephone: Three Essays on Religion and Thought in Magna Graecia. Oxford: Clarendon Press.
Haritalar:
Harita 1: Limnaion kutsal alanının Illyria bölgesi içindeki yeri(Çorbacı, 2007: 102).
Harita 2: Limnaion ve Dionysos Kutsal Alanının Genel Görünüşü(Çorbacı, 2007: 102)
Resimler
Resim 1: Dionysos’u temsil eden kült heykeli tekerlekli gemisinde.(Pickard, 1946: 13-no11)
Resim 2: Anthesteria şenlikleri sırasında kurulan salıncakta bir satyr tarafından sallanan genç kız(Kerenyi, 1996: 198-no 9).
Resim 3: Çocuğuna tuvalet eğitimi veren anne(Deighton, 2000: Res. 2)
Resim 4: Bir krater üzerinde Anthesteria festivali sırasında kullanılan Dionysos direğinin betimlenmesi(Pickard, 1946: 17-no 15)
Resim 5: Anthesteria’daki alayda erkeklerin başlarına taktıkları bant şeklindeki başlık(Parke, 1986: levha no 107).
Resim 6: M.Ö. 500 yılına tarihlendirilen vazonun üzerinde Pythia Festivali sırasında yarışan Aulos çalgıcısı ve şarkıcı betimlenmiştir (Tanrıver, 2009: 56).