Commer olayı

1968’in sonunda gazetelerde ilk bakışta dikkati çekmeyen, “bir süre CIA‘da çalışmış olan R. Commer’in ABD’nin Ankara Büyükelçiliğine getirildiğinin Beyaz Saray tarafından açıklandığı” haberi yer almıştı. Ancak, Commer’in Türkiye’ye büyükelçi olarak atanması, Türkiye’de bir takım olaylara neden olmuştur. Sol görüşlü gruplar tarafından, Türkiye’nin ABD’ye bağımlılığının ve ABD’nin Türkiye’nin iç politik hassasiyetlerini dikkate almayacak kadar ülke üzerinde hakimiyet kurmasının bir kanıtı olarak sunulmuştur. Bu gruplara göre, Wietnam’da düşmanın yatıştırılması, uzlaşmacı hale getirilmesi programında görevli olarak çalışmış olan Commer’in Türkiye’ye atanmasının amacı, Türkiye’de sol grupların gücünün kırılmasıydı530. Commer’in atanmasına, siyasi irticanın emperyalizmle kurmuş olduğu ilişki açısından bakan yazar Şevki Akşit, atamanın devrimci kuruluşlar içinde çöküntüler yaratıp, anti-emperyalist hareketlerin kitlevi nitelik kazanmasını önlemek amacına yönelik olduğuna dikkat çekmiştir531. Aydınlık Sosyalist dergisinde imzasız çıkan bir yazıda, Commer’in Türkiye’de anti- emperyalist hareketlerin yoğunlaştığı bir sırada Türkiye’ye büyükelçi olarak tayin edilmesinin, bir rastlantı olmadığı değerlendirmesi yapılmıştı. ABD’nin Hindi Çini’de yenilgiye sürüklendiği ve uluslararası çatışma merkezinin Ortadoğu’ya kaydırılmak istendiği günlerde Türkiye gibi önemli bir konumdaki ülkeye Commer gibi usta bir CIA mensubunun tayini anlamlıydı532.

Commer’in gelişi sosyalist gençliğin tepkisine sebep olmuştu. Bu tepkinin

altında Amerikan emperyalizmine duyulan hınç yatmaktaydı533. Nitekim

Büyükelçi’nin ODTÜ’de arabası yakılmış, gençlik örgütleri Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a şu cümleleri içeren bir telgraf çekmişlerdi: “ CIA ‘de çalışan bir kişinin, Türkiye’ye atanması ve üstelik bu kişinin Vietnam da görev yapmış olması, Türkiye

530 _{Uslu, Nasuh. ( 2000a ):a.g.e., s.45}

531 _{Akşit, Şevki. ( 21 Ocak 1969 ). Kommer Olaylarının Düşündürdükleri, Türk Solu, Sayı.62, s. 15} 532 _{Aydınlık Sosyalist Dergi. ( Ocak 1969 ). Sayı.3, s.179}

ile Vietnam’ı bir görmenin ifadesidir534.” Türk Solu dergisinin verdiği bilgiye göre, “Commer Ankara’daki olayların ardından bu defa da İstanbul’a gelmiştir. 6. filo’nun ördekler gibi suya atılması ve Commer’in arabasının yakılması olayı, Amerika tarafından başka gösteriyle karşılanmış ve Amerikan büyükelçisi Türkiye topraklarında Amerikan askeri uçağıyla İstanbul’a gelmiştir.” Aynı dergi, İstanbul’da Commer’in portresinin yakıldığı tablo içinde Commer’in boy gösterisinin gülünç olduğunu ve bu gülünçlüğün Babıali basınınca örtbas edildiğini de yazıyordu535.

Commer’in atanmasıyla başlayan eylemler, sol yazarlar tarafından desteklenmiştir. Aydınlık Sosyalist dergide, Commer’in arabasının yakılması olayı, Amerikan emperyalizmine karşı savaşta büyük bir zafer olarak değil fakat gençliğin anti-emperyalist bir gösterisi olarak değerlendirilmiştir536. Sol yazarlara göre, Amerika Saygon’da vatan hainleriyle kurduğu ilişkiyi, Türkiye’de de uygulama politikasına son vermediği sürece Türk vatanseverlerinden, gençlerinden istenmeyen kimseler muamelesi görecekti. Ayrıca sosyalist gençliğin 6. filo’nun ziyaretleri ve Commer’in gelişiyle artan eylemleri, Türkiye’nin dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olarak kalmasının ana nedeni olan Amerika’nın misafirliğine karşı olmasına bağlanmıştır537. Türk Solu dergisi yazarına göre, gençlik artık bu misafirliğin, vatanın her an haritadan silinmesini ABD’nin inisiyatifine bırakan bir misafirlik olduğunu kavramıştır: “Gençlikten Amerikalı misafirlere karşı saygı isteniyor. Ama gençlik farkındadır ki; Commer uzun yıllardır aziz vatanımızda topuyla, bıçakları, füzeleriyle, asker ve sivil uzmanları, CIA’sıyla üslenmiş Amerikalı misafirlerin temsilcisidir538.”

Sol basının büyükelçinin atanması üzerine yoğunluğu artan, özellikle Türkiye’nin bağımsızlığını kaybettiği yolundaki yorumları hakkında, Milliyet gazetesindeki mülakatında Commer, şu görüşü dile getirmiştir: “Solcuların yarattığı Türkiye’nin bağımsızlığını kaybetmekte olduğu efsanesinin, gerçekle bir ilgisi yoktur ve Türkiye her zamankinden daha bağımsızdır539.”

534 _{Çubukçu, Aydın:a.g.e.s. 90}

535 _{Türk Solu. ( 21 Ocak 1969 ). Amerika’nın Boy Gösterisi, Sayı.62, s. 3} 536 _{Aydınlık Sosyalist Dergi. ( Şubat 1969 ). Sayı.4, s.271}

537 _{Sabri, Saffet. ( 3 Aralık 1968 ). Emperyalizm Kovulacaktır Çaresiz , Türk Solu, Sayı.55, s. 7} 538 _{Akşit, Şevket. ( 21 Ocak 1969 ).Kommer Olaylarının Düşündürdükleri, Türk Solu, Sayı.62, s. 15} 539 _{Milliyet. (18 Nisan 1969 ).}

Türk hükümeti bütün bu eleştiriler ve gösterilere rağmen Commer’in geri çekilmesi yönünde Amerika’dan hiç bir istekte bulunmamıştı. Ancak kamuoyunda artan tepkiler üzerine Amerika, 1969 Nisan’ında Commer’i geri çekmiştir. Nasuh Uslu’ya göre, Amerika’nın Commer’i geri çekmesi, Türk-Amerikan ilişkilerinin zarar görmesini önlemeye ve Türk hükümetinin kamuoyu önündeki durumunu kolaylaştırmaya yönelikti. Sol grupların gözünde ise bu geri çekilme tamamen kendilerinin zaferiydi. 6.filo ziyaretlerinin dizginlenmesi ve Commer’in geri çekilmesinde devrimci gençlik hareketleri rol oynamıştı540.

Sol grupların önce dergi ve gazete sayfalarında başlattığı ve anti- emperyalizm adını verdiği mücadele sokaklara dökülmüş fakat 12 Mart darbesine yol açarak duraklamıştır. Gençliğin bir çok eyleminde önderlik yapan Deniz Gezmiş ise, 8 Kasım 1968'de ABD büyükelçisi Commer'in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı'nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklanmış ve bir süre sonra serbest bırakılmıştı. 4 Mart 1971'de bu defa ABD'li dört erin Balgat'taki Tuslog tesislerinden kaçırılması eyleminde bulunan Gezmiş, erlerin serbest bırakılmasından sonra Sivas'ın Şarkışla ilçesinin Gemerek nahiyesinde Yusuf Aslan'la birlikte yakalanmıştır.

Deniz Gezmiş ve arkadaşları yaptıkları savunmada eylemlerinin amacını şöyle ifade ediyorlardı: “Günümüzde ezenleri temsil eden ve çıkarları uğruna yoksul ulusları boyunduruğu altında tutan emperyalizmdir. Türkiye hala kalkınamamış olup, yarı bağımlı durumdadır. Bir avuç sermaye çevresi Amerikan doları uğruna ulusumuza ihanet etmiş ve bağımsızlığımızı yabancılara ticaret konusu yapmıştır…Emperyalizme ve onun uşaklarına verdiğimiz kutsal bağımsızlık kavgamızın şehitlerine selam olsun…Amerikan emperyalizmi gayri millidir. Ona ortaklık edenler ulusumuza ihanet etmişlerdir. Emperyalizme karşı mücadele suç değildir. Emperyalizm ve ortaklarının sömürüsü anayasaya aykırıdır541.”

Yusuf Aslan’ın babasına bıraktığı mektubundaki şu sözler de, 68 kuşağı gençliğinin emperyalizm ve Amerika hakkındaki düşüncelerinin özetidir:“…Bu bir avuç azınlığa göre vatanseverlik; vatan satmak, yabancılarla işbirliği yapmak,

540 _{Uslu, Nasuh. ( 2000a ):a.g.e. s.45 ;Aydınlık Sosyalist Dergi. ( Temmuz 1969 ). Sayı.9, s.212} 541 _{Behram, Nihat. ( 1976 ):a.g.e.s.27-28; Gezmiş, Deniz. ( 19 Kasım 1968 ). Gençlik Ve Anti-}

NATO’yu ve Amerika’yı savunmak, 6.filo’yu ağırlamak, köylünün haşhaş ekimini elinden almak, işçinin grev hakkını engellemek, Amerika ve emperyalizme hizmet etmektir…542”

Türkiye’de “bağımsızlık” ve “ABD’ye hayır” kampanyası eylemleri yapılırken, sol yazarlar 1964’ten sonra Türkiye’nin dış politika alternatifleri ve ABD ile ilişkilerin yönü konusunda eleştiri ve öneri yazılarını artırmışlardı. Demirel hükümeti de ortamın ve değişen dış politika anlayışının etkisi ile Amerika ile ilgili politika ve söylemlerinde daha farklı bir dil kullanmaya başlamıştı.