Cilt Sanatında Kullanılan Alet ve Malzemeler

Dilimize Arapçadan gelmiş olan cilt kelimesi “deri” anlamına gelmektedir. Keçi derisinden yapılmış olan cilt “sahtiyan”, koyun derisinden yapılmış olan ise “meşin” olarak tabir edilir. Cilt sanatında sahtiyan daha çok tercih edilirken, meşin ikinci sırayı alır. Deri ciltlerde; kırmızı, vişne, mavi, mor, siyah ve kahverengi en çok tercih edilen renkler olmuşlardır. Özellikle kahverengi, açık bejden koyu kahveye

kadar tüm tonları ile kullanılagelmiştir.116

Cilt yapımında kullanılacak olan derinin, kullanıma hazır hale gelmesi için

öncelikle tıraşlanması gerekir. Bu işlem “bıçkı” adı verilen aletle gerçekleştirilir. Tıraşlanacak deri, önceden ıslatılarak taş mermer altına konur. Derinin 10-15 cm.lik       

64 kısmı mermerin üzerine gelecek şekilde dışarıda bırakılarak, bu kısım bıçkı ile baskı uygulamak suretiyle tıraşlanır. Ardından mermerin altından tıraşlanmış deri kadar, tıraşlanmamış deri çıkartılmak suretiyle tıraşlamaya devam edilir. Tüm deri tıraşlandıktan sonra su ile yıkanarak, büyük bir cam üzerine ıstaka yardımı ile gerilir.

Bu deri bir gün sonra kullanıma hazırdır.117 Daha sonra, tıraş edilmiş deri sert bir

madde üzerine (mukavva veya tahta) yapıştırılarak, derinin yüzeyi sirkeli bir pamukla silinir. Bu işlemin amacı; derinin yağını alarak, boyaların deri üzerine muntazam bir şekilde uygulanmasını sağlamaktır. Ayrıca bu işlemle dökülmeler de önlenmiş olur. Derinin kalınlığı kitabın büyüklüğüne göre değişiklik göstermektedir. İç kapakta kullanılan deriler, dış kapakta kullanılan derilere göre daha ince olarak hazırlanır.118

1.3.3.2. Mukavva

Arapça “kuvvetlendirilmiş” manasına gelen mukavva cilt yapımında

kullanılan malzemelerden biridir. İlk yapılan ciltlerde tahta kullanılmışsa da, tahta zamanla yerini mukavvaya terk etmiştir. Mukavva, tahtaya nazaran daha kolay işlenebilir olduğu için, cilt sanatında daha çok tercih edilmiştir. Mukavva hazırlamak için; istenilen kalınlığı sağlayacak miktardaki kağıt üst üste, suları birbirinin aksi istikametinde olmak kaydıyla yapıştırılır. Yapıştırma maddesi olarak kullanılan kolanın içerisine, cildi kurt yeniklerinden korumak maksadıyla şap ya da tütün suyu gibi zehirli maddeler konulur. Bu şekilde hazırlana mukavvalar tahta gibi sert olduğu için kolay kolay deforme olmaz.

1.3.3.3. Şiraze

Kitabın yapraklarını birbirine bağlayan bağa “şiraze” adı verilmektedir. Sıçan

dişi, sağ sol yolu, tek baklava, çift baklava, geçmeli, alafranga gibi çeşitleri vardır.119

Formaya dikilmeyerek, salt yapıştırılan şirazelere ise “atlama şiraze” denir. Bunlar süs niteliğinde olup, formaya dikilen şiraze kadar sağlam olmadığı için çok rağbet görmez. Şiraze şu şekilde yapılır: Cilt yapılacak olan kitabın sayfaları cüz cüz       

117 _{Gürcan Mavili, “Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki 13. ve 14.yy.lara Ait Cilt Sanatı Örnekleri”,} (yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi ), M.S.Ü. Sos. Bil. Ens. İstanbul 2002 , s.17

118 _{Kemal Çığ, “Türk Lâke Müzehhipleri ve Eserleri”, İ.Ü. Sanat Tarihi Yıllığı III, 1970, s.244.} 119 _{Hüsnü Züber, a.g.e., s.92}

65 alınarak, birbiri yanına dikilir. Dikişte kullanılan ipin uçları uzun bırakılır. “Kanad” adı verilen bu iplerin görevi, kitabın cilde bağlanmasını sağlamaktır. Cüzleri birbirine esas olarak ekleyen kısım şirazedir. Kitabın alt ve üstündeki kordon

şeklindeki şiraze, el ile örülür. 120

1.3.3.4. Cendere

Kitap dikildikten sonra dibinin yapıştırılması için kullanılan iki ucu ağaç

vidalı sabitleme aletine “cendere” adı verilir. Demirden yapılmış olanlarına ise

“mengene” denilmektedir.121

1.3.3.5. Bıçkı

Deri tıraşlamasında kullanılan, ucu çelikleştirilmiş, beyzi bir alettir. Sapı,

avuç içine oturacak şekilde dizayn edilir. Ahşap kısmının şimşir ağacından yapılması makbul sayılır. Bıçkılarını kendi ellerine göre yapan mücellidler, bıçkının ucu köreldiği zaman somaki mermer üzerinde bıçkının ucunu bileylerler.

1.3.3.6. Istaka

10-15 cm. büyüklüğünde, 1,5-2 cm. eninde ve 2-3 mm. kalınlığında olan

büyükbaş hayvan kemiklerinden yapılan bir alet olup, derinin kapaklara yapıştırılması ve sırtın yapıştırılması işleminden sonra yapılan ıstakalama işleminde

kullanılan, mücellidin arzusu doğrultusunda şekillendirilmiş olan kemik parçasıdır.122

1.3.3.7. Nevregân

Mücellidlerin deri, mukavva ve kağıt oyarken kullandıkları ucu hançer gibi

eğri olan çok keskin bıçaktır. “Oyma kalemi” olarak da adlandırılır. 123 Günümüzde

bu işlem için, kretuvar ve falçatadan yararlanılmaktadır. 1.3.3.8. Kalıplar

Motif ve şekillerin, deriye geçirilmesi için kalıplardan faydalanılır. Önceleri demir ya da sert tahtadan yapılan kalıplar; her iki materyal de tazyik esnasında       

120 _{Kemal Çığ, Türk Kitap Kapları, Yapı Kredi Yay., İstanbul 1971, s. 11} 121 _{Abdulkadir Yılmaz, a.g.e., s.215}

122 _{Gürcan Mavili, a.g.e., s.18} 123 _{Hasan Özönder, a.g.e., s.152}

66 kaplama malzemesini zedelediği için, sonradan yerlerini deri kalıplara bırakmışlardır. Yapımında özellikle deve derisinin tercih edildiği deri kalıpların hazırlanması için; kabartma yapılacak süsün büyüklüğünde deri parçaları kesilerek, çiriş denilen bir yapıştırma malzemesiyle üst üste yapıştırılır. Belli bir kalınlığa ulaşan (yaklaşık üç cm.) bu blok, iyice kuruyunca tahta kadar sert ve dayanıklı hale gelir. Ardından “muşta” adı verilen, havan eli şeklindeki bir alet ile iyice dövülmek suretiyle yeterli inceliğe getirilir.

Bundan sonra, cilt kapağına uygulanacak olan desen, kalıbın bir yüzüne

silkelenir ve kabartma olacak kısımların oyularak, çukurlaştırılması için hakkâka gönderilir. Bu şekilde kullanıma hazır hale gelen kalıplar, hocadan öğrenciye

kalarak, uzun müddet kullanılır.124

Bu malzemelere ek olarak, kitap ciltlerinin alt kısmında bulunan ve “yekşâh”

adı verilen noktaları yapmak için kullanılan, saat çarklarına benzeyen madeni bir

daireden ibaret olan yekşâh demiri (teker)125, altın üzerine tarama ve bezeme yapmak

için kullanılan ve “teber” adı verilen ucu sivri demir126, giyotin, dikiş tezgâhı ve

çeşitli renkteki altın ve boyalar, ipek iplik, mücellidler tarafından kullanılan diğer aletlerdir.

       124 _{Yılmaz Özcan, a.g.e., s.6} 125 _{Abdulkadir Yılmaz, a.g.e., s.374} 126 _{Abdulkadir Yılmaz, a.g.e., s.333}

67

Resim 25. Cilt Yapımında Kullanılan Alet ve Malzemeler Kaynak: (Art+Dekor Dergisi Sayı:42, Yıl: 1996, s. 207)

68 İKİNCİ BÖLÜM

KÜTAHYA VAHİDPAŞA İL HALK KÜTÜPHANESİ’NDE BULUNAN 1153 NO’LU MESNEVÎ-İ ŞERÎF’İN ÖZELLİKLERİNİN TANITIMI