1923 tarihli parti nizamnamesine göre partinin yerel örgütü; Vilayet Heyet-i İdareleri, Vilayet Mutemedi, Kaza Heyet-i İdaresi, Kaza Mutemedi, Nahiye köy ve Mahalle teşkilatı şeklinde yapılanmaktadır.123
CHP’de ocak kongreleri toplanarak üç kişilik bir heyet oluşturacaklar. Bu heyetler toplanarak beş kişilik nahiye heyetini, nahiye heyetlerinin beşer murahhasları da kaza heyetlerini, kaza heyetleri de beş kişilik vilayet heyetini oluşturacaktır.124
CHP’nin ilk nizamnamesine göre köy ve mahalle teşkilatlarının halk kongreleri 23 Ekimde yapılacak 4 kişilik ocak idare heyeti ve birer mümessilden oluşacaktı. Nahiye kongreleri de bir ay sonra 23 Kasımda yapılacak 5 kişilik ocak idare heyeti ve üçer mümessilde oluşacaktı125Köy ve mahallelerde, Fırka’ya mensup
121GİRİTLİOĞLU, age, s.251; Güngör, agm, s. 206.
122Giritlioğlu, age, s. 247; Güngör, agm, s. 207.
123 Kabasakal, age, s. 111,112; Altun, age, s. 66.
124 Tuncay, age, s. 93.
125 Tuncay, age, s. 93.
27
ve 18 yaşına dâhil olan köy ve mahalle ahalisinden her kişi halk kongresinin tabi üyesi olarak gösterilebilmektedir126
CHP’nin 1927 Tüzüğünde, partinin ilk örgüt kademesinin köy ve mahalle ocakları olduğu ve bir yerde ocak örgütünün kurulabilmesi için kayıtlı üye sayısının 10 kişiye ulaşması gerektiği belirtilmektedir.127
CHP’nin 1931 Tüzüğünde köy ve mahalle/semt ocaklarının kongrelerinin yılda bir, Eylül ve Şubat ayları arasında toplanacağı belirtilmektedir. Ocak kongrelerinde 300’e kadar olan üyeler için 2, bundan sonraki her 150 üye için 1 temsilci bucak kongresine katılabilecekti. Köy ve mahalle/semt ocakları 3-5 kişiden oluşacaktı.128
Bucak kongresi, her köy ve mahalleden gelecek birer delegenin katılımı ile yapılmakta ve kongrede 5 kişilik bucak yönetim kurulu seçilmektedir. 1927 Tüzüğünde, bucak kongresinin, bucak yönetim kurulunun geçen yıla ilişkin raporunu inceleyip görüşeceği ve yönetim kurulunun 3-5 kişiden oluşacağı ve ilçe kongresine katılacak 3 delegeyi seçeceği belirtilmektedir. Ayrıca, bucak kongresi tüzük değişikliğine, İl Genel Meclisi’ne ve Belediye işlerine ilişkin önerilerini ya da bucak halkının gereksinimlerini üst yönetimlere bildirmek üzere belirler.1931 Tüzüğünde, bucak kongresinde, bucakta ki ocakların 500’e kadar olan üyesi için 2, sonraki her 500 üye için birer delege seçilecek ve bunlar ilçe kongresine temsilci olarak gidecekti. 1935 Tüzüğünde yapılan değişiklikle, bucak kongresinde, bucaktaki ocakların 300’e kadar olan üyesi için 2, bundan sonraki her 300 üye için birer delege seçilecektir. Bu delegeler ilçe kongresinde bucağı temsil edecekti.129
CHP’nin 1923 Tüzüğünde, ilçe kongrelerinin her yılın ocak ayında toplanacağı ve ilçe kongrelerine nahiyelerden gönderilecek üçer delegenin katılacağı belirtilmektedir. İl mutemedi tarafından atanan ilçe mutemedi, ilçe kongresinin doğal üyesidir. İlçe mutemedi de merkezi sistemle atanmaktadır. İlçe kongresinde sadece ilçe yönetim kurulu seçilebilmektedir. İlçe yönetim kurulları 5 kişiden oluşmaktaydı
126 Kabasakal, age, s. 111,112; Altun, age, s. 66.
127 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 40.
128 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 40.
129Hakkı Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 42, 43.
28
ve ilçe mutemedi bu yönetim kurulunun doğal başkanıydı. İlçe kongresi ve il kongresine gidecek delegeleri seçer. 1931 Tüzüğü’nde, her ilçe kongresinde, ilçedeki ocakların 1000’e kadar üyesi için üç, bundan sonraki her 1000 üye için birer delege seçileceği ve bunların ilçeyi il kongresinde temsil edeceği belirtilmektedir. 130
CHP’nin 1923 tarihli Tüzüğünde, il kongrelerinin yılda bir kere, Büyük Kongrenin toplanmasından üç ay önce (ocak ayında) toplanacağı, il mutemedinin il kongresinin doğal üyesi olduğu ve il kongrelerinin ilçelerden gelecek üçer delegenin katılımı ile yapılacağı belirtilmektedir. Tüzüğün 46. Maddesinde il kongresinin
“vilayet şuralarında takip edeceği hususi programı tanzim” edeceği, “Umumi program içinde Büyük Kongreye gönderilmek üzere teklif layihaları” hazırlayacağı ve Büyük Kongreye ilden gidecek delegeleri seçeceği yer almaktadır. Tüzüğe göre, il yönetim kurulu 5 kişiden oluşuyordu ve il yönetim kuruluna il mutemedi başkanlık edecekti.1311927 tüzüğünde parti mutemetliği ve parti müfettişliği kaldırılmış.
Tüzüğün kabul edilen şekli ile il başkanları, il idare kurulunun içinden seçilmiş oluyorlardı.132 İl kongreleri, il yönetim kurullarının bir yıllık faaliyet raporunu inceler ve görüşür, üye sayısı üçten beşe kadar olmak üzere tüzük, layiha ve hesap encümenleri oluşturur; mıntıka müfettişinin takdirine göre 5 ya da 7 kişiden oluşan il yönetim kurulunu ve o yıla mahsus olmak üzere Büyük Kongreye gidecek iki delegeyi (ve iki yedek delegeyi) seçer; İl Genel Meclisi’ne, belediyelere ilişkin işler için program düzenleme ve tüzük değişikliği ile kongreye verilmiş olan raporları, dile getirilen önerileri ve o yörenin gereksinimleri hakkında hazırlayacağı raporları mıntıka müfettişliğine verir.133
Parti örgütünden ilişkiler il düzeyinde il başkanları ile valiler aralarında kurulacaktı. Gerektiğin de Genel Yönetim Kurulu kararı ve Başkanlık divanı onayı ile partinin il başkanları tayin edebilecekti. 134 Böylece 1930’lu yıllara gelindiğinde, CHP’nin il örgütlerinin kendi inisiyatifleri ile hareket etme olanağını giderek yitirdiği görülmektedir.135
130Hakkı Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 43, 44.
131 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 45.
132Giritlioğlu, age, s. 98.
133 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 45,46
134 Koçak, agm, Yayın Yön: Sina Akşin, age, s.115
135 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 46.
29
1925 yılında mevcut bulunan il, ilçe, bucak ve ocak örgütlerinin yanı sıra, ülkedeki 74 ili 14 mıntıkaya ayırdı. Parti her mıntıkanın başına bir müfettiş atayarak, genel bir örgütlenmeye gitti. 1936 yılına gelindiğinde 50 il, 342 ilçe, 1800 bucak ve 25941 ocak örgütü vardı. Ülke nüfusunun ℅ 7,7’si partiye üyeydi.136
Partileri üyelik bakımından kitle partisi ve kadro partisi olarak ikiye ayırmak mümkündür. Parti üyeliği bakımından yapılan bu ayrım göz önüne alındığında kitle partileri, “ocak” örgütlerine; kadro partileri ise, “komite” örgütlerine dayanır.
CHP’nin 1923 Tüzüğüne göre, CHP’ye her Türk ve dışarıdan gelip Türk vatandaşlığına geçen, Türk kültürünü kabul eden herkes üye olabilir. Partiye üyelikte aranan tek şart, üye olmak isteyen kişinin parti tüzüğüne ve parti programına bağlı kalacağına dair imzalı bir belge vermesiydi. Üyeler, partinin genel esaslarına muhalefet ettikleri zaman, Parti Divanı’nca üyelikten çıkarılabilecekti 1927 tarihli kurultayda partiye kabul şartları ise: 18 yaşını doldurmak, çevresinde kötü biri olarak bilinmemek, yüz kızartıcı bir suçtan dolayı mahkûm olmamak, Milli Mücadele’ye karşı tavır almış olmamak. Bilinen her Türk vatandaşı; Türk kültürü ve partinin bütün ilkelerini kabul eden herkes partiye üye olabilir. Partiye üye olmak için iki üye tarafından önerilmek gerekir. 1935 Tüzüğünde üyelik şartlarına bazı eklemeler yapıldı. Partiye kabul edilme şartları arasında “Türkçe konuşmak” ve üyeliğe önerenlerin en az iki yıldır partiye üye olmalarının yanı sıra, üyeliğe girenlerin her üç ayda bir topluca ve törenle kayıtlarının yapılması esası getirildi.
CHP’nin 1930 tarihindeki üye sayısı 800.000 (Türkiye nüfusunun % 5,5’i);
1936’deki üye sayısı 1.260.000 (% 7,8) ve 1948’deki üye sayısı da 1.898.000’dir (%
9,5)137
136 Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 77.
137 Uyar, 1923’ten Günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, s. 47-49.
30
BİRİNCİ BÖLÜM
KESKİN İLÇE TEŞKİLATI FAALİYETLERİ İLE ANKARA ARASINDAKİ İLİŞKİLERİ (1930-1950)